پرداخت زکات به مؤسسه های وابسته به سازمان ملل
تعدادی از انجمن های بشر دوستانه و مؤسسات خیریه و جمعیت های هلال احمرِ برخی از کشورهای اسلامی این سؤال را برای این جانب- قرداغی- فرستاده اند.
متن سؤال: آیا اعطای اموال حاصله از زکات به سازمان ملل درست است؟
این یک سؤال شرعی مهّم است که آن را به حضور علمای بزرگوار امّت اسلام و فُقهای شریعتِ نورانی اسلام ارسال می داریم.
شرح پرسش با ذکر یک مقدمه:
ایدهٔ استفاده از اموال زکات و موارد وقف اسلامیِ موجود در کشورهای اسلامی، در طی نشست های سازمان ملل متحد در دو سال اخیر و در اثنای برگزاری نشست های ویژهٔ پژوهش دربارهٔ توسعه صندوق کمک های انسان دوستانه در سازمان ملل متحد مطرح شد. هدف از این ایده آن بود که زکات و وقف بتوانند به عنوان یک درآمد عظیم، ضعف توان مالی حال حاضر سازمان ملل متحد در کمک های انسان دوستانه و نیازهای روز افزون انسانی که این درآمدها قادر به تأمین آنها نیستند را پُر کنند.
بر اساس پژوهشی که سازمان ملل در سال ۲۰۱۵ با همکاری دبیر کل کنفرانس جهانی کمک های انسان دوستانه انجام داد و استیفان برایان نماینده دبیر کل سازمان ملل متحد در امور انسانی و هماهنگ کننده کمک های فوری یک مقدمه بر آن نوشت و از شرکت کنندگان دعوت بعمل آمد تا استفاده از اموال حاصله از زکات و وقف در کشورهای اسلامی را به عنوان یک ضرورت تلقی کنند؛ زیرا این اموال مبالغ هنگفتی هستند که می توانند درآمدهای اضافی را برای حمایت از فعالیت های آن سازمان فراهم کنند که در جهت هماهنگ سازی کمک های اساسی بشر دوستانه صورت گرفته می شوند و دفتر هماهنگ کننده سازمان ملل در امور انسانی آنها را مدیریت می کند.
توضیح بیشتر پرسش این است که آیا صرف کردن ثروت حاصله از زکات و اوقاف اسلامی در موارد مذکور، جایز است؟ آن هم با توجه به اینکه بخشی از مبالغ تخصیص یافته برای اقدامات کمک رسانی سازمان ملل به منظور تأمین هزینه های هنگفت انواع دفاتر ویژهٔ این سازمان در امور حمایت از کمک های انسان دوستانه هزینه می گردد و بخش دیگری از این اموال نیز برای تأمین هزینه های مدیریت سازمان های کمک رسانی خصوصی بین المللی و داخلی خرج می گردد.
علاوه بر این کشورهای اسلامی باید به منظور مبارزه با تروریست مبالغ زیادی را به سازمان ملل متحد بپردازند. بنابراین مؤسسات و انجمن‌های خیریه ی داخلی به شدت تحت فشار می باشند.
البته ناگفته نماند که بخشی از این اموال بشر دوستانه در کشورهای غیر اسلامی به کار می رود که غیرمسلمانان از اهل کتاب و بت پرستان و غیره نیز از آن استفاده می کنند. در حالی که همگی اشراف داریم بر اینکه مستحقان زکات اصناف مشخصی هستند و زکات مقوله ای است مخصوص دین مبین اسلام و برای از بین برداشتن فقر و زدودن بی کاری در جوامع اسلامی است و در واقع برای رفع خدمات فرهنگی و علمی اختصاص داده شده است.
از استاد گرانقدر و مجمع علمی علمای اسلام نهایت تشکر و قدردانی داریم و از خدای متعال درخواست می کنیم که همه خادمان دین اسلام را حفظ و پایدار نماید.
پاسخ:
بعد از حمد و ثنای پروردگار جهانیان و درود و سلام بر محمد و آل محمد.
به راستی که دین مبارک اسلام می خواهد قانون و شرع وی رحمت برای تمامی جهانیان باشد و احکامش به تک تک انسان ها نفع و سود برساند و برای همه بیماری ها دواء و شفا باشد. لیکن اسلام در وهله نخست تأمین خدمات رفاهی برای کسانی که ملتزم به فرامین الهی هستند را مدنظر قرار می دهد.
یکی از دستورات الهی که رکن سوم اسلام هم است، پرداختن زکات می باشد که نشان و آرم اخوت و همدلی مسلمانان جهان است. در این باره خداوند متعال در سوره ی توبه آیه ی ۱۱ می فرمایند: «فإن تابوا و أقامواالصلاه واتواالزکاه فإخوانکم فی الدین و نفصل الآیات لقوم یعلمون»
معنی: اگر آنان از کفر توبه کردند و احکام شرع اسلام را پیاده کردند؛ از جمله نماز را بر پا نمودند و زکات دادند؛ در این صورت برادران دینی شما هستند؛ ما آیات خویش را بر اهل دانش بیان می داریم. مشخص است که زکات ویژگی ها و مزایای خاص خودش را دارد؛ در جهان اسلام درست است که تمامی صدقات و امور وقفی برای محتاجان هزینه می شود و حتی بر نیکی به حیوانات نیز امر شده است.
نمونه ای در این مورد ذکر می کنم؛ از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیده شد، آیا بابت نیکی با حیوانات هم پاداش می گیریم؟ فرمودند: بله، برای دادن جرعه آبی به هر حیوان زنده ای پاداش می گیرید. (صحیح بخاری ۲۳۶۳ و مسلم ۳۲۴۴)
این در خواست سازمان ملل برای صرف اموال حاصله از زکات و اوقاف و صدقات به مستمندان و سر و سامان دادن به مؤسسات خیریه، جای بسی خرسندی است و ما نیز تمامی دولت های اسلامی را فرا می خوانیم تا همکاری بی وقفه ای -برای دایر شدن و رونق پیدا کردن این جمعیت های بشر دوستانه در سراسر جهان- انجام دهند.
امّا طبق ادّله شرعی به وضوح می بینیم که پرداخت اموال حاصله از زکات به سازمان ملل؛ حتی اگر هم آن را به فقراء مسلمین پرداخت نماید، به دلایل زیر که به اجمال ذکر می کنیم صحیح نمی باشد. زکات یک عبادت است و در واقع زکات واجبی دینی است که ثروتمندان مسلمان را مکلف می کند که برای کمک به محتاجان و تنظیم توازن جامعه و برداشتن تدریجی اختلاف طبقاتی در جوامع اسلامی، قسمتی از مال خود را در این راه پرداخت کنند. همچنین مستحقان زکات به نص صریح قرآن ثابت است که عبارتند از هشت صنف معین در حکومت اسلامی. در مدینه منوره زمان رسول اکرم(صلی الله علیه و سلم) در دوران خلافت راشده و حتی در عصر امویان و عباسی ها و سلاطین عثمانی نیز زکات این گونه بوده و به این اصناف هشتگانه مذکور در قرآن پرداخت می شده است.
این برنامه و نظام اسلامی است که علماء و قضات به عنوان یک وظیفه در طول سیزده قرن طبق آن رفتار نموده اند، هرگونه تغییر در این اجماع و قاعده کلی زمانی درست است که یک دلیل قوی در دست داشته باشیم که البته هیچ دلیلی نداریم و بالعکس دلایل فراوانی در دست داریم که این اجماع عملی را تأیید می کند.
علماء مسلمان همگی بر این باورند که پرداخت اموال زکوی در همه حالات بیشتر از ۲/۵% صحیح نمی باشد و در همه مراحل باید این درصد حفظ شود تا به دست افراد مستحق برسد.
مثلا اگر موسسه ای به جمع آوری زکات اقدام کند و ۱۰ درصد آن را بگیرد، موسسه دیگری که مسئولیت پخش آن را بر عهده دارد، نمی تواند بیشتر از ۲/۵درصد آن را بر دارد. از این رو همه جمعیت ها و افرادی که عامل جمع آوری و پخش زکات هستند، باید با هم هماهنگ شده تا بیشتر از ۲/۵درصد را از مردم مسلمان دریافت ننمایند.
چنان که از متن سؤال بدست می آید، مؤسسات وابسته به سازمان ملل متحد، بخش بزرگی از درآمدها و مبالغ ذخیره شده را برای کمک های انسان دوستانه و هزینه ی اداری و مدیریتی خود هزینه می کنند.
در این بخش مشکلات زیادی وجود دارد، تا جایی که دبیر کل سازمان ملل متحد خواستار تشکیل کنفرانس جهانی کار و امور خیریه انسانی شد تا میان کارگزاران امداد و افرادی که به آن ها کمک رسانی می‌شود، مهرورزی و همکاری حقیقی ایجاد شود.
این کنفرانس در ماه مه ۲۰۱۶ میلادی برگزار شد و در آن نماینده انجمن‌های داخلی و مسئولان سازمان ملل متحد و حکومت ها و سازمان های غیر دولتی و غیره شرکت نمودند.
در سایت اینترنتی IRIN مجموعه مقالاتی نوشته شد که به شدت از هزینه های بالایی که از اموال ذخیره شده برای کمک های انسان دوستانه خرج می شود، انتقاد نموده اند. یکی از آنها مقاله ای است با عنوان «آیا امیدی به اصلاح سیستم کمک رسانی انسانی می رود» (اثر فرانسیس آگلیش)
در قسمتی از این مقاله می خوانیم:حدود ۲۳ میلیارد دلار که سالانه به عنوان کمک های انسان دوستانه فوری اعطاء می گردد، به طور مبهم و نامعلومی جهت بخشیدن از درون خرج می گردد. آژانس سازمان ملل، سازمان بین المللی غیر دولتی، سازمانهای ملی، سازمان های گروهی، حکومت هر طرف فاعل و کارآمد در سلسله درآمدزایی، بخشی از هزینه های عمومی را برمی دارد و آن را برای خود مصرف می کند.
این امر بر روند موفقیت آمیز بودن کمک ها تأثیر منفی می گذارد و در این میان ساکنان داخلی که عملاً زیان دیده هستند، فرصت اندکی برای مشارکت نظری پیدا می کنند و کمیت کمتری از مال برای آنها باقی می ماند. تازه در بسیاری از اوقات تلاشهای امداد گرایانه مناسب با نیازها یا فرهنگ جوامعی که آنها را نشانه گرفته اند نمی باشد و گاهی هم آنها را به حاشیه می برد.
مقالات تندتری هم در سایت ملل متحد IRIN وجود دارد. زیرا این مقالات خواهان تغییر کلی این سیستم شده اند. نویسندگان این مقالات می گویند: باید سیستم بین المللی کمک رسانی کاهش یافته و
در عوض توانمندی های داخلی تقویت گردد. سازمان اوکسفام به تازگی پژوهشی تحت عنوان “دگرگون سازی کلّی سیستم کمک رسانی انسانی” را در این زمینه ارائه داد. گزارش ها نشان می دهد که حقوق ماهیانه کارمندان سازمان ملل در امور انسانی بسیار بالا است و هزینه های دفاتر آنها و حرکت نقل و انتقال گاهی به نزدیکی ۴۰درصد از حجم اموال جمع شده می رسد. از این رو بنا به دلایل مذکور در این بخش و بخش قبلی اعطای زکات از این جهات درست نمی باشد.
افراد مستحق زکات بنا به نص قرآنی برشمرده و محدود می باشند؛ خداوند متعال می فرمایند: «إنماالصدقاتُ للفقراء والمساکین والعاملین علیها والمؤلفه قلوبُهم و فی الرِّقاب والغارمین و فی سبیل الله وابن السبیل فریضهًمن الله والله علیم حکیم» (توبه:۶۰)
به عبارت دیگر باید نهایت دقت را به عمل آوریم تا ببینیم این ویژگی‌ها در کسی که خواستار زکات است محقق می گردد یا خیر؟ آیا او فقیر است یا خیر؟ اگر فقیر است آیا قادر به کسب درآمد است یا خیر؟
گذشته از این وقتی می‌گوید: فقیرم، برای صحت گفته خویش دلیلی دارد؟ خلاصه در همه اصناف مذکور باید چنین دقّتی إِعمال گردد.
مردی خدمت رسول اکرم(صلی الله علیه و سلم) آمد و عرض کرد به من زکات دهید. پیامبر(صلی الله علیه و سلم) فرمود: «خداوند حکیم مقوله زکات را به هیچ پیامبر و فردی واگذار نکرده و فقط ذات اقدس وی به آن حکم نموده و مستحقین زکات را هشت صنف قرار داده، اگر شما جزو یکی از آنها هستی، به تو خواهم داد.» (روایت از ابوداود-رقم۱۶۳۰) و درجه حدیث از حسن کمتر نیست و ابن عساکر هم در تاریخ دمشق (ج ۳۴/ص۳۴۵ذکر کرده -و ابن عبدالبر در کتاب الاستذکار-ج۳/ص۹۰) آورده است. از این رو علماء اتفاق نظر دارند که اعطای زکات به کسانی که قادر به کسب و کارند و جزو افراد دارا هستند، تعلق نمی گیرد.
از سوی دیگر جمهور فقهاء دادن زکات را به غیر مسلمانان جایز نمی دانند؛ چون به عنوان یک عبادت و تعبد از اغنیاء دریافت می شود و به فقراء اهداء می گردد. چنانکه در حدیث صحیح- که متفق علیه است- آمده.
ابن عباس می گوید: پیامبر(صلی الله علیه و سلم) وقتی معاذ بن جبل را به یمن فرستاد فرمود: آنها را آگاه کن که خداوند متعال زکات را بر آنها واجب نموده است که از ثروتمندان گرفته خواهد شد و به مستمندان خودشان باز پس داده می شود. شارحان این حدیث گفته اند: زکات همچنانکه از مسلمانان گرفته می شود، فقط به مسلمانان داده می شود و به غیر آنها اعطاء نمی گردد. (شرح مسلم امام نووی- ج۱/ص۱۹۷) و صاحب نظرانی چون ابن منذر در کتاب (الإجماع- ج۱/ص۸) و ابن قدامه در کتاب (المُغنی-ج۲/ص۴۸۷) می فرمایند: علماء اجماعاً و بدون هیچ اختلاف نظری می گویند: زکات نباید به کافر داده شود. البته اختلافی در مورد اعطای زکات به اهل ذِمّه که داخل کشورهای اسلامی زندگی می کنند وجود دارد. اما در مورد کفّار هیچ و شکّ و گمانی ندارند که زکات به آنها تعلق نمی‌گیرد.
قول معتبری برای دادن زکات به آنها وجود ندارد. لیکن به این معنی نیست که غیرمسلمانان از خیرات مسلمانان و حکومت اسلامی محروم شوند. یک سهمی از بیت المال مانند فیء و منابع ملی به شهروندان غیرمسلمان تعلق می‌گیرد و می توان در خارج از کشور هم در راستای منافع ملّی مصرف نمود.
اسلام اجازه می دهد اموال صدقه و خیرات عمومی مسلمانان به غیر آنها اعطاء گردد، علاوه بر این اساساً زکات باید در شهر و جایی که أخذ شده به مستحقین داده شود و انتقال آن به مکان و شهری دیگر جایز نیست، مگر با شروط و ضوابط ویژهٔ خود. گذشته از این زکات ویژگی و مزایای خاص خودش را دارد که از حوصلهٔ این مختصر خارج است.
خلاصه بحث اینکه زکات به اعتبار اینکه عبادتی مالی و دینی است، بخشیدن و توزیع آن فقط از جانب جهات اسلامی آگاه و مسلط بر احکام شرعی و شرایط و قوانین آن صحیح می باشد.
زیرا این جهات مشتاقانه می کوشند شروط و ضوابط مربوط به زکات عملی شود و شخصاً به ویژگی‌ها و خصوصیات آن پایبند شوند و در همه حالات و شرایط سعی می کنند بیشتر از ۱۲/۵درصد را برای هزینه های مدیریتی و اداری صرف نکنند. بنابراین چون اجرای شروط و قانون زکات از سوی سازمان های بین المللی تقریباً امری محال است، اعطای زکات به آنها درست نمی باشد. البته از نظر شرع مانعی نیست که سازمان‌ها و نهادهای خیریه و هلال احمر با همکاری سازمان ملل در امور کمکهای انسان دوستانه در راستای رساندن زکات به فقراء و نیازمندان واجد شرایط زکات -بر حسب شرایط و ضوابط پیش گفته- اقدام نمایید.
ضمناً باید نظارت این نهادها صرفاً در حیطهٔ توزیع و پخش عاملین زکات باشد و هزینه های دفاتر آنها در همه مراحل بیشتر از ۱۲/۵درصد نباشد. ولی اموال وقفی و صدقه های عمومی اگر مقید و محدود نباشند، جایز است که به غیرمسلمانان داده شود. باز هم مشکل اساسی آنها نیز همان هزینه های هنگفت مدیریتی است. زیرا همایش های فقهی و تصمیمات و مقرارت گروهی اسلامی بر آنند که نباید در هر صورت هزینه ها زیادتر از ۱۲/۵درصد باشد.
بنابراین باید مشتاقانه تلاش کنیم همه اموال حاصله از زکات و اوقاف و امور خیریه دست کم ۸۷/۵درصد از آن را به افراد واجد شرایط اختصاص دهیم. چون این امانت مهمی است که نهادها و مؤسسات خیّریه باید به دوش بکشند و به هیچ وجه نباید در مورد آن کوتاهی صورت گیرد و یا در زیر بار این مسئولیت خطیر شانه خالی گردد.
آری، همکاری سازنده با سازمانهای بین المللی و نهادها و انجمن های انسان دوستانه سوا از اینکه اشکالی ندارد، بلکه امری ضروری و لازم است؛ ولی قطعاً انجام این امر خدا پسندانه مشروط به نظارت کامل نهادهای خیّریه اسلامی بر توزیع این اموال می باشد و همچنین بخشش اموال غیر حاصله از زکات به غیر مسلمانان هیچ اشکالی ندارد. خداوند به همه چیز آگاهتر است
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
نویسنده: دکتر علی قره داغی
برگرداننده: مهرابیان با همکاری اسعدی
ویراستار: سوزی میحراب
