نووسین و ئاماده کردن: عه‌بدوڵڵا عه‌لیپور
له ڕاستی‌دا باس کردن له کۆچی پێغه‌مبه‌ری خوا(د.خ) له مه‌ککه‌وه بۆ مه‌دینه، قسه و باسێکی زۆری لێ کراوه. ده‌کرێ بۆ تاوتوێ کردنی ئه‌و باسه گرینگه له دوو خاڵی جیاوازدا سه‌یری بکه‌ین.
یه‌که‌م: وه‌کو پێغه‌مبه‌ری خوا(د.خ) که خوای گه‌وره به وه‌حی پشتیوانی لێ کردووه.
دووهه‌م: بواری مرۆڤ بوونی خۆشه‌ویستی خوا.
ئێمه لێره‌دا تیشک ده‌خه‌ینه سه‌ر بواری مرۆڤ بوونی پێغه‌مبه‌ر که وه‌ک سه‌رکرده‌ی کۆچ بوو بۆ پێکهێنان و بنیاتنانی ده‌سه‌ڵاتێکی نوێ، له نێو دورگه‌ی عه‌ڕه‌بی‌دا و پاشان گه‌وره بوونی ئه‌و ده‌وڵه‌ته که زۆربه‌ی جیهان بگرێته‌وه.
ئه‌گه‌ر وه‌ک مرۆڤ سه‌یری خۆشه‌ویستی خوا(د.خ) بکه‌ین و دیراسه و لێکۆڵینه‌وه له‌سه‌ر ژیانی بکه‌ین، بۆمان ده‌رده‌که‌وێت که که‌سایه‌تییه‌کی لێزان و سه‌رکرده‌یه‌کی لێهاتوو بووه بۆ سازکردنی ئه‌و ڕووداوه گه‌وره‌یه که بوو به هۆی گۆڕانکارییه‌کی ئه‌رێنی له مێژووی مرۆڤایه‌تی‌دا و هه‌روه‌ها له بونیادنانی ئه‌و شارستانییه که له سه‌رده‌می خۆی‌دا بێ وێنه بووه. جێی خۆیه‌تی که به‌و خاڵه ئاماژه بکه‌ین که ئه‌و حکومه‌ته‌ی که پێغه‌مبه‌ری خوا(د.خ) پێکی هێنا، له کاتێکدا بوو که دوو وڵاتی (ڕووم و فارس) له ئارادا بوون، بۆیه له هه‌موو بوارێکدا جیاوازییه‌کی زۆری هه‌بووه. بۆ نموونه ده‌کرێ ئاماژه به چه‌ند خه‌ڵ بکه‌ین: کۆچ کردن بوو به هۆکاری نه‌مانی ده‌ستی زۆڵم و زۆرداری، ناحه‌قی و ئازاری بڕواداران. هه‌روه‌ها شه‌وه زه‌نگی ئه‌و نه‌زانانه‌ی وه‌ک که‌شیش و کاهینه‌کان که له په‌نای ئه‌و‌دا، چاوی خه‌ڵکیان ده‌به‌ست و به که‌یفی خۆیان هه‌ڵیان ده‌خڵه‌تاندن و ڕۆژیان به شه‌و پێ ده‌سه‌لماندن، به ده‌رکه‌وتنی ئه‌و ڕووداوه مێژووییه باوی نه‌ما و بازاڕیان کۆ کرایه‌وه.
ڕامیارێک بوو که ئاواتی ئه‌و ته‌نیا پاراستنی کۆمه‌ڵگا و ئاسایش و ئازادی و سه‌ربه‌رزی و پێشکه‌وتنی خه‌ڵک بوو. قاره‌مان و پاڵه‌وانێک بوو که نمونه‌ی لوتکه‌ی هێز و ده‌سه‌ڵات بوو و له هه‌مان کاتیشدا هێمنی و ڕووخۆشی و زمان شیرینی وێنه‌ی نه‌بوو. گه‌وره‌یه‌ک که سه‌رتۆپی دڵسۆزی و خۆشه‌ویستی بوو بۆ ژێرده‌ستانی خۆی، به‌ڕاستی که له هه‌موو بوارێکدا مامۆستایه‌کی به ته‌واو مانا لێزان و شاره‌زا بوو.
ئه‌م کۆچ کردنه، سه‌رکه‌وتنێکی گه‌وره‌ی وه‌ک گه‌ڕانه‌وه و ئازاد کردنی مه‌ککه‌ی به‌دوادا بوو، واته مه‌ککه‌یان به یه‌کجاری به جێ نه‌هێشت، به‌ڵکو دوای کۆچ کردن بۆ مه‌دینه، جارێکی‌تر بۆ مه‌ککه گه‌ڕانه‌وه، به‌ڵام ئه‌و جار به هێز و ده‌سه‌ڵاتێکی زۆر. ئه‌توانین بڵێین که ئه‌و دنیایه نوێیه و ئه‌و ژیانه نوێیه‌ی که به پێغه‌مبه‌ر(د.خ) سپێردرابوو که دروستی بکات، دوای گه‌ڕانه‌وه بۆ مه‌ککه، به‌یه‌کجاری گه‌یشته قۆناغی کۆتایی و دروست بوون.
له دوای ئه‌وه‌ی‌که خوای گه‌وره له قوڕئانی پیرۆزدا، گه‌ڕانه‌وه بۆ مه‌ککه‌ی به (فه‌تح) ناو برد و به گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ مه‌ککه، مانا جوانه‌که‌ی کۆچ، ده‌نگ و ڕه‌نگی پێ‌درا و ژیانێکی نوێ و ده‌ست که‌وتێکی نوێ خرایه ڕوو. ئه‌و کاته‌ی که خۆری ئازادی یارانی خۆشه‌ویست، به هۆی کۆچ له‌و دوره‌ده‌سته‌وه هه‌ڵات و بۆڕکانی شوڕش هه‌ڵگیرسا، ماڵی یارانی ئه‌سحاب به نووری قوڕئان ڕووناک بوو و پڕشنگی خسته سه‌حرای تاریکی قوره‌یش.
گه‌ر به باشی بیر له کۆچ و ماناکانی کۆچ بکه‌ینه‌وه، که له یه‌کی موحه‌ڕڕه‌می ۱۴۳۷ ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، ئه‌م ڕووداوه گرینگه، ڕووی داو و له مه‌ککه به‌ره‌و شاری مه‌دینه کۆچیان کرد. واته ئه‌و کاته‌ی که ئه‌نسار په‌یمانیان دا و کاروانی نوور ده‌ستی به کۆچ کرد. ئه‌و ده‌م فێری هیجره‌تی کردن، تا هه‌موویانی تێ گه‌یاند که ئارام گرتن، سه‌رکه‌وتنه.
ئه‌گه‌ر بمانهه‌وێت به وردی ئاماژه به کۆچ کردنی خۆشه‌ویست بکه‌ین، ئه‌وه باسێکی زۆر له‌سه‌ر ڕووداوه مێژووییه‌کانی پێش کۆچ کردن، له بواری کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و هه‌روه‌ها له بواری ده‌روونی کۆمه‌ڵگای مه‌ککه هه‌یه.
هاوه‌ڵانی خۆشه‌ویستی خوا(د.خ) له ژێر ته‌وژمی جه‌خت و فشاری قوڕه‌یشییه‌کان دابوون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‌دا، تا دوا هه‌ناسه‌یان له مه‌ککه، به یاساکانی ئیسلام هه‌ر پابه‌ند بوون و…
له ڕاستی‌دا ده‌توانین بڵێن که هه‌ر وه‌ک چۆن له دایک بوونی خۆشه‌ویستی خوا، له دایک بوونی که‌سێکی ئاسایی نه‌بوو، به‌ڵکو بوو به سه‌ره‌تای دنیایه‌کی نوێ و ژیانێکی نوێ و ده‌توانین بڵێین که سه‌ره‌تایه‌ک بوو بۆ له‌دایک بوونه‌وه‌ی ژیانی مرۆڤایه‌تی. به هه‌مان شێوه کۆچ کردنیشی، کۆچ کردنێکی ئاسایی له شارێک بۆ شارێکی‌تر نه‌بوو، واته له‌و کۆچ کردنانه نه‌بوو که له ژیانی پیاوانی گه‌وره‌دا ڕووی داوه که له شوێنێک به‌ره‌و شوێنێکی دی کۆچیان کردووه
ده‌توانین بڵێین که ئه‌و کۆچ کردنه، درێژه‌ده‌ر و ته‌واوکاری دۆزینه‌وه‌ی ژیانێکی نوێ و دنیایه‌کی نوێ بوو که ئه‌و ئایین و ئه‌و په‌یامه، پێویست بوو له‌گه‌ڵ خۆی بهێنیت. ئه‌م کۆچ کردنه، جێ هێشتنی سه‌رده‌مێک بۆ سه‌رده‌مێکی دی بوو. جێ هێشتنی بارودۆخێک بوو بۆ بارودۆخێکی دی. هه‌ر وه‌ک له ئایه‌ته‌کانی مه‌ککی و مه‌ده‌نی بۆمان ده‌رده‌که‌وێت خیتابی جیاوازی له پێشتر هه‌بوو، که به‌ڕاستی گۆڕانکاری باش و که‌ش و هه‌وایه‌کی نوێی به ژیانی مرۆڤایه‌تی به‌خشی.
ئه‌م کۆچه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا و هاوڕێ خۆشه‌ویسته‌کانی(درود و سه‌لامی خوا له گشتیان بێت) ئه‌توانێت به هۆی گه‌شه کردنی مه‌دینه و هه‌روه‌ها به هۆی بڵاو بوونه‌وه و ڕاگه‌یاندنی ئام ئایینه له مه‌دینه و له‌وێشه‌وه بۆ هه‌موو دورگه‌ی عه‌ڕه‌بی و ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، تا هه‌تا هه‌تایی ئاسه‌وار و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی باشی هه‌بێت.
دیاره خۆشه‌ویستی خوا بۆ جێ هێشتنی شاری مه‌ککه، زۆر خه‌مبار و ناڕه‌حه‌ت بوو. به‌ڵام بۆ پاراستنی ئه‌و ئایینه، زێدی خۆی جێ هێشت و ئه‌وه‌ش شتێکی ئاساییه که جێ هێشتنی زێد و نیشتمان، دڵی مرۆڤ ئازار بدات… پێغه‌مبه‌ری خوا به‌و کۆچ کردنه، پیلانێکی داڕشت که له‌ودا، کیان و ژیانێکی تازه‌ی بۆ مرۆڤایه‌تی و به‌تایبه‌ت بڕواداران، پێک هێنا که مرۆڤایه‌تی، خۆی تێدا ببینێته‌وه.
ڕووداوێکی ناسک که له‌ودا مرۆڤایه‌تی، له ئاستی ئه‌خلاق و ڕه‌وشت و نه‌فسه‌وه، گۆڕانێکی باشی به‌سه‌ردا هات، که بوو به هۆکاری پێکهێنانی شارستانییه‌تێک که جێی دڵخۆشی هه‌موولایه‌ک بوو. له‌و کۆمه‌ڵگایه‌دا، مرۆڤی پله یه‌ک و پله دوو و سێ و… باوی نه‌ما، که به‌ر له کۆچ کردن، ئه‌و دۆخه زۆر به‌رچاو ده‌هات. مێژووی به‌ر له کۆچ، پڕ بوو له ناخۆشی و ناکۆکی و چه‌وساوه‌یی، به‌ڵام به هۆی ڕوودانی کۆچی مرۆڤایه‌تی، بۆ جارێکی‌تر ژیانی خۆی سه‌ر له نوێ، بنیات نایه‌وه.
له ڕاستی‌دا کۆچ له ئیسلام، پڕۆژه‌ی مرۆڤ و ژیان سازدان بوو –له مه‌ککه‌ی باوه‌ڕدار و خاوه‌ن ئیمان- و له بازنه‌ی دووهه‌م ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و دۆخه.
عبدالله علی پور
