علما برای جدا کردن آیات مکی و مدنی سە معیار قرار دادەاند.
معیار اول:
‘ زمان ‘ است، یعنی هر آیه و سورەای که قبل از هجرت پیامبر صلی الله علیه وسلم بر وی نازل شده باشد، مکی است و شرط نیست که حتما در شهر مکه نازل شده باشد و ممکن است که در شهر یا مکانی دیگر غیر از مکه نازل شده باشد.
همچنین هر آیەای که بعد از هجرت پیامبر از مکه به مدینه نازل شده باشد، مدنی است. هر چند در شهر مدینه هم نازل نشده باشد؛ مانند آیەی
‘ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا ‘
بیگمان خداوند به شما (مؤمنان) دستور می‌دهد که امانتها را (اعم از آنچه خدا شما را در آن امین شمرده، و چه چیزهائی که مردم آنها را به دست شما سپرده و شما را در آنها امین دانسته‌اند) به صاحبان امانت برسانید./نساء ٫ ۵۸
هر چند این آیه در مکه و در داخل کعبه و در سال فتح بزرگ (فتح مکه ) نازل شدە؛ ولی آیەای مدنی است.
نمونەای دیگر مانند اینکه خداوند فرموده است:
‘ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا ‘
نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آئین خداپسند برای شما برگزیدم. / مائده ٫ ۳
این آیه نیز، هر چند در مکه و داخل کعبه و در عصر روز جمعه که مصادف با روز عرفەی سال حجەالوداع است، بر پیامبر نازل شده؛ اما مدنی بشمار می آید.
معیار دوم:
‘ مکان ‘ است، یعنی مکان نازل شدن آیات و سورەها
در این مورد علما می گویند: هر سورە و آیەای که در مکه و نواحی و اطراف آن مانند منی، عرفات و حدیبیه نازل شده باشد؛ ‘مکی’ نامیده می شود و هر آیه و سورەای که در مدینه و نواحی آن مثل اُحُد و قُبا و … نازل شده باشد، ‘مدنی’ نامیده می شود. اما این اساس و معیار بسیار ریز و دقیق و قابل اعتماد و اعتبار نیست، زیرا آیات و سورەهای کە در ‘مسافرت’ بر پیامبر نازل شدەاند، در این تقسیم بندی قرار نمی گیرند. همانند آیەی ” لَوْ کَانَ عَرَضًا قَرِیبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَّاتَّبَعُوکَ ‘
(منافقان) اگر غنائمی نزدیک (و در دسترس) و سفری سهل و آسان باشد (به طمع دنیا) از تو پیروی می‌کنند./توبە ٫ ۴۲
کە این آیه در تبوک نازل شدە است.
همچنین ‘ وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَٰنِ آلِهَهً یُعْبَدُونَ ‘
از (پیروان راستین) انبیای پیشین ما بپرس که آیا ما معبودهائی بجز خدا را برای پرستش شدن پدیدار کرده‌ایم. /زخرف ٫ ۴۵
این آیه نیز در بیت المقدس و در شب اسرا نازل شدە کە این معیار، نقصان دیگری هم دارد و آن این است که چندین آیه و سوره در زمان ‘مدینه’ نازل شدەاند و به ‘مکی’ بحساب می آیند.
معیار سوم:
‘ نوع خطاب ‘ ها، یعنی مکی این است که با مردم مکه صحبت کند و مدنی نیز، مردمان مدینە را خطاب قرار دهد. این دسته از علما می گویند که هر سورەای که خطاب ( یا ایهاالناس ) در آن باشد، مکی است و هر سورەای که خطاب ( یاایها الذین امنوا ) داشته باشد، مدنی است که این معیار هم شرط درستی نیست و بر تمام آیات و سورەهای قرآن صدق پیدا نمی کند و جور در نمی آید. برای نمونه سورەی ‘ بقره ‘ که یکی از سُوَر مدنی است، آیه ی ‘ یاایها الناس اعبدوا ربکم ‘ در آن هست؛ سورەی ‘حج ‘ نیز کە مکی است آیەی ‘ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَافْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ‘
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! (برای آفریدگار خویش) رکوع (و کرنش برید،) و سجده کنید (و به خاک افتید،) و پروردگار خود را پرستش نمائید و کارهای نیک انجام دهید، تا این که رستگار شوید. /حج ٫ ۷۷
تفاوت سورەهای مکی و مدنی:
عالمان تفسیرِ قرآن هر کدام برای فرق بین سورەهای مکی و مدنی، تفاوت هایی قایل شدەاند.
* بعضی می گویند کلماتشان فرق دارند.
* بعضی دیگر هم می گویند خواسته هایشان مثل یکدیگر نیستند .
٭ هر سورەای که دارای سجده باشد مکی است .
٭ هر سورەای که دارای کلمەی “کلّا” باشد مکی است .
٭ هر سورەای که ‘یابنی آدم’ و ‘یاایهاالناس’ در آن باشد، مکی است و هر سورەای که یا ‘اهل الکتاب’ و یا ‘یاایهاالذین آمنوا’ در آن باشد، مدنی است، غیر از سورەی حج
٭ هر سورەای کە دارای داستان و قصص پیامران و یا امت های آنان باشد، مکی بشمار می آید؛ غیر از سورەی بقرە کە هرچند حاویی قصص و داستان زیادی است، اما مدنی بشمار می آید.
٭ هر سورەای کە با حروف مقطّعە شروع شود، مانند: الــم، الــر، حـــم، یـــــس و…، مکی است؛ بە غیر از سورەهای بقره و آل عمران .
٭ سورەهای مکی دارای آیات کوتاه هستند .
٭ هر سورەای کە منافقین را معرفی نماید، مدنی است؛ غیر از سورەی عنکبوت .
٭ سوگند یاد کردن هم یکی از نشانەهای سُوَر مکی است و نُه سوره مکی به سوگند یاد کردن شروع می شوند که عبارتند از: ” و
الصافات،الذاریات، والضحی، والعادیات، والعصر ،واللیل اذا یغشی، والشمس و ضحاها، لا اقسم بیوم القیامه و لا اقسم بهذا البلد)
اینها بعضی از تفاوتهایی هستند که سورەهای مکی و مدنی از هم تفکیک می کند.
نویسندە: اکرام کریم
تهیە: سانا حه مه ده مین
ترجمە: رحیم رهرو
