اصول

فتواهایی درباره روزه و رمضان (۴)

آیا در سفر و مریضی ، افطار مباح است ؟

فریضه روزه در اول کار برای مسلمانان سنگین و رنج آور بود ، در سال دوم هجری ، اندکی پیش از فریضه جهاد، واجب شده است ، این بود که خداوند اجازه فرمود کسی که با رنج و مشقت می تواند روزه بگیرد از این رخصت استفاده کند و روزه نگیرد؛ این است مفهوم ( یطیقونه ) چه ( اطاقه ) به معنی تحمل کردن است یا بکار بردن نهایت تاب و توان خداوند چنین رخصتی را عطا فرموده است که عبارت است از افطار با دادن فدیه به فقیری ….آن گاه مردمان را با وجود بودن مشقت – در غیر سفر و بدون وجود بیماری ، به روزه داری تشویق و ترغیب فرمود : و أن تصوموا خیرلکم  إن کنتم تعلمون / اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر بدانید چون در این حالت ، خیر و نیکی در روزه نهفته است .

 از این آیه ، پرورش اراده و تقویت نیروی تحمل و شکیبایی و ترجیح عبادات خدا بر راحت و آسایش ، برایمان روشن و پدیدار می شود . همچنین این آیه بیانگر مزایائی است که روزه از نظر سلامت و تندرستی برای شخص سالم نه بیمار، به همراه دارد ، هرچند هم روزه دار احساس رنج و زحمت کند و با مشقت و سختی روزه را به پایان برد .

 دلایل فقها و احکام شرعی در این زمینه :

کدام سفر موجب افطار روزه است؟

فقها بر لزوم طولانی بودن سفری که افطار را مباح می نماید، اتفاق نظر دارند ، اما در مورد ( مدت و مسافت) سفری که افطار را مباح می سازد ، با هم اختلاف نظر دارند؛

۱- امام اوزاعی ( رح) می گوید : سفری که افطار را مباح می سازد ، مسافت آن یک روز راه است .

دلایل اوزاعی :  سفری که مدت و مسافت أن کم تر از یک روز است، کوتاه بوده و ممکن است که برای مقیم هم اتفاق بیفتد، در حالی که غالباً چنین است که مسافر، کسی است که در آن روز نمی تواند نزد خانواده اش برگردد؛ پس ناگزیر باید حداقل مدت سفر یک روز باشد تا افطار برای أو مباح شود .

۲- إمام شافعی و امام احمد (رحمهما الله ) معتقدند که مسافت آن سفر ، دو روز و دو شب است که شانزده فرسخ می باشد  و یا بعبارتی طول مسافت آن باید ( ۸۳ کیلومتر ) باشد.

دلایل امام شافعی و احمد (رحمهما الله):

۱- سفر شرعی، سفری است که در آن نماز قصر می شود و خستگی سفر یک روزه قابل تحمل است ، اما تحمل تکرار خستگی در دو روز ، امر شاقی می باشد و مناسب رخصت ( افطار) است . ( ان الله وضع عنه الصیام و نصف الصلاه ::   خدا از مسافر روزه و نصف نماز را ساقط کرده است . نسائی آن را روایت کرده است ).

۳- امام ابوحنیفه و ثوری می گویند ؛ مسافت آن سفر باید سه روز و سه شب ، یعنی معادل بیست و چهار فرسخ باشد .

امام قرطبی می گوید : در صحیح بخاری آمده است که ابن عمر و إبن عباس در فاصله ی چهار بریدی که معادل شانزده فرسخ است ، افطار و قصر می کردند . ( تفسیر قرطبی : جلد دو ).

این رأی مشهور در مذهب امام مالک است و از ایشان روایت شده که گفت : حداقل آن ، یک روز و یک شب است و به این حدیث استدلال کرده که می فرماید : ( لایحل لأمراه تؤمن بالله والیوم الآخر،ان تسافر مسیره یوم و لیله إلا و معها ذومحرم “””  : برای هر زنی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد،حلال نیست که بدون همراهی یک محرم، به تنهایی تا مسیر یک شبانه روز به سفر برود).

دلایل امام ابوحنیفه و ثوری( رحمهماالله)؛

۱- امام ابوحنیفه چنین استدلال می کند که آیه : ( فمن شهد منکم الشهر فلیصمه روزه را واجب می کند ؛ اما ما آن را در سفر سه روزه ترک کردیم، زیرا که اجماع وجود دارد که ما در فاصله ای که سه روز طول بکشد ،رخصت داریم روزه نگیریم ؛ اما در مورد کم تر از آن اختلاف وجود دارد؛ پس احتیاطاً روزه گرفتن در فاصله ی کم تر از آن واجب است، و افطار جایز نمی باشد .

۲- پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده اند: ( یمسح المقیم یوماً و لیله و المسافر ثلاثه أیام و لیالیها// فرد مقیم می تواند یک شب و یک روزبر ( خف ها) مسح کند و مسافر سه شب و روز . ملاحظه می کنیم که شارع علت مسح خف را سفر سه روزه قرار داده است ، رخصت ها هم فقط به وسیله ی شرع تشخیص داده می شوند، پس واجب است که سفر سه روزه ( سفری که مسافت آن به اندازه ی سه روز باشد) را سفر شرعی بدانیم .

۳- پیامبر ( ص) فرموده اند : لا تسافر امرأه فوق ثلاثه ایام إلا و معها ذو محرم / هیچ زنی بیشتر از سه روز به مسافرت نرود، مگر آن که محرمی به همراه داشته باشد

شیخ محمد علی صابونی می گوید؛ در امور عبادی لازم است که  احتیاط رعایت شود و چون ثابت شده که پیامبر ( ص) ، زن را از سفر سه روز و سفر یک روز و یک شب منع نموده و هر دو نیز صحیح هستند، پس عمل به سه روز ، محتاطانه تر است و شاید آن چه که ابوحنیفه می گوید ، راجح تر باشد .  والله أعلم

دلایل جمهور :

جمهور فقها می گویند که : بیماری اندک که سختی و مشقتی به همراه ندارد، افطار را مباح نمی کند ، به این قول الهی در مورد روزه استدلال کرده اند که می فرماید : ( یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر ) چرا که آیه دلالت می کند بر آن که هدف از دادن رخصت ، دفع مشقت و ضرر می باشد ، پس اگر بیماری ، خفیف و سفر به یک نقطه ی نزدیک باشد، گفته نمی شود که در آن مشقتی وجود دارد که از فرد روزه دار رفع شده است ، زیرا درد انگشت و دندان چه مشقتی می تواند داشته باشد ؟؟!!

بسیاری از فقهای مذاهب ، مقدار مسافت جایز برای قصر نماز و مباح بودن إفطار روزه در آن را {  ۸۳  } کیلومتر تعیین کرده اند . این اندازه ها تقریبی است و مقدار مشخصی برای این اندازه گیری از جانب پیامبر اکرم (ص) یا از طرف اصحاب نه به متر ونه به کیلومتر تعیین نشده است . بنابراین ، همان ۸۰ کیلومتر مسافت برای جواز افطار روزه کافی است ؛ اگر چه بعضی از علما اصلا مقدار مسافت را شرط نکرده اند ؛ زیرا مسافرتی که از لحاظ لغت و عرف بدان( سفر ) گفته می شود ،همانطور که افطار روزه در آن جایز است شکستن نمازها نیز در آن روا می باشد،و قرآن سنت این مطلب را تأکید کرده اند.

( شخص مریض و یا مسافر در صورتی که دچار مشقت و رنج شدید شود ، بخاطر سختی ومشقت طاقت فرسای روزه ، افطار برای آن روا می باشد و چه بسا در این شرایط که به مشقت و رنج شدید می افتد روزه گرفتن برای شخص مریض و یا مسافر کراهت دارد و یا حرام است.

اما  سردرد خفیف ، دندان درد ، درد خفیف معده  و بیماری اندک که در هنگام روزه داری بر دوش انسان نیستند ، افطار مباح نیست . علاوه بر بعضی از امراض که فقط با روزه گرفتن  شفا می یابند . کسانی مخارج منزل بر عهده آنان است و شغل آنان فقط در روز می باشد به عنوان مثال: کارگر ، شخم زن ، درو کردن مزارع و… إفطار برای آنان مباح می باشد .( ویباح ترکه للمریض إذا وجد به ضرراً شدیداً ، وللمسافر سفرا طویلا مباحا  مغنی المحتاج  )

 آن حضرت فرمود 🙁 لیس من البر الصیام فی السفر روزه گرفتن در مسافرت خوب نیست)  

اما باید توجه داشته باشیم که شخص مسافر نسبت به گرفتن و إفطار آن مخیر می باشد.

امام قرطبی (رح) می گوید : مریض دو حالت دارد ؛

۱- به هیچ وجه توان روزه گرفتن ندارد، که در این صورت افطار بر او واجب است .

۲- با وجود تحمل ضرر و مشقت ، قادر به روزه گرفتن می باشد ، که در این حالت افطار مستحب است و فقط فرد جاهل در چنین حالتی روزه می گیرد. 

آیا افطار کردن برای مریض و مسافر رخصت است یا عزیمت ؟ 

جمهور علما و فقهای مناطق مختلف معتقدند که افطار رخصت است و اگر فرد بخواهد، افطار می کند و اگر هم نخواهد ، روزه می گیرد .

 جمهور برای سخن خود چنین استدلال می کنند:

۱- خداوند می فرماید : ( فمن کان منکم مریضا أو علی سفر فعده من أیام أخر- بر اوست که ایام دیگری را روزه بگیرد و این مقتضی وجوب است ”  آنان می گویند: تقدیر آن چنین است (فمن کان منکم مریضا أو علی سفر فأفطر فعلیه عده من أیام أخر )

۲-به صورت فراوان و مشهور روایت شده که پیامبر ( ص) در سفر روزه بوده است.

۳- از أنس روایت شده که گفت : در ماه رمضان با پیامبر (ص) به مسافرت رفتیم و نه روزه دار افطار کننده را سرزنش می کرد و نه افطار کننده روزه دار را .

۴- مرض و سفر شرعاً و عقلا از موجبات آسان گیری هستند،پس صحیح نیست که سببی برای عسر و سخت گیری باشند .

حدیث مورد استناد ( لیس من البر الصیام فی السفر : روزه گرفتن در حال سفر ،نیکی به حساب نمی آید . 

برای شخص مسافر و بیمار روزه گرفتن افضل است یا افطار؟

امام ابوحنیفہ ، مالک و شافعی معتقدند که اگر کسی توانایی داشته باشد ، روزه برایش أفضل است و کسی که توانایی نداشته ندارد، افطار برای وی افضل است و دلیل آنان این است که خداوند متعال می فرماید :  ( وأن تصوموا خیر لکم ، بقره آیه ۱۸۴ )

البته امام احمد معتقد است که افطار افضل است به خاطر عمل به رخصت ( یرید الله بکم العسر و لا یرید بکم العسر ).

عمر بن عبدالعزیز معتقد است که هر کدام برای فرد آسان تر باشد، آن أفضل است .

در روایت دیگری آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده است : ( إن الله تعالى وضع شطر الصلاه عن المسافر و أرخص له فى الإفطار و أرخض فیه للمرضع و الحبلى إذا خافتا على ولدیهما —-  خداوند بزرگوار نیمی از نماز را از مسافر ساقط کرده است و به او اجازه داده است که افطار کند و اجازه داده است که زن شیرده و زن آبستن اگر بر فرزند خود بیمناک باشند ، روزه را بخورند. / اصحاب سنن آن را روایت نموده اند ) .

 نتیجه بحث ؛

تصویری که از مجموع این حالات ، در ذهن نقش می بندد این است که توجه به حقائق اوضاع و سخن از واقعیات حیات ، دیدگاه اصلی احادیث رسول خدا (ص) بوده است که بخشایشگرانه و ساده به پذیرش رخصت إفطار در سفر و بیماری اشاره می نمایند و تمسک بدان را برتر و نیکوتر می دانند.

 تهیه و تدوین : عبدالله علی پور

 منابع و مراجع : تفسیر فی ظلال قرآن ، تفسیر گلشاهی ،روائع البیان، روناکی رب العالمین ، حاشیتان قیلوبی و عمیره ، صحیح بخاری و مسلم .

                            برای مطالعه بخش نخست اینجا را کلیک کنید

برای مطالعه بخشدوم اینجا را کلیک کنید

برای مطالعه بخشسوم ینجا را کلیک کنید

نمایش بیشتر

عبدالله علی پور

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - نقده @ شغل : دعوتگر دینی و فعال اجتماعی - مدیر کانال تلگرامی @sozimihrab

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا