همراه با پایان یافتن آخرین روز ماه مبارک رمضان، فریضه ای دیگر به جامعه ی مسلمانان روی می آورد که تکمیل کننده ی آن شادی و خوشحالی و موفقیتی است که مسلمانان در ماه رمضان با آن شاد شده اند. آن شادمانی کە به وسیله ی انجام دادن فرمان خداوند و روزه داری و تحمل گرسنگی و تشنگی که به خاطر رضایت او تحمل کرده اند.
زکات فطر با فرموده صحیح پیغمبر فرض شده است. یک فرمان نمونه و زیبا است برای گسترش دایره سرور و شادی از فرد به خانواده و به جامعه اسلامی. امر و فرمانی است برای آموزش و تربیت ایمانداران تا همیشه به فکر قشر فقیر و مستمند و کم درآمد جامعه باشند. شاد و خوشحال نمودن آنها برابر است با بزرگترین عبادت در ماه مبارک رمضان.
این فریضه دو جنبه دارد، یکی اینکه مربوط به روزه دار می شود که به وسیله عبادت و پرستش مغرور نشود و از حدود تجاوز ننماید، بایستی چنین گمان برد که در انجام این فریضه ی ماه رمضان کم و کاستی داشته و باید آن را جبران نماید که زکات فطر بخشی از این کم و کاستی ها را جبران می نماید.
هم چنان که ابن عباس از پیامبر(ص) روایت می نماید:
«فرض رسول الله زکات الفطر طهره للصائم من اللغو والرفث و طعمه للمساکین» رواه ابوداود و ابن ماجه (نیل الاوطار ۴-۱۸۴)
یعنی: «رسول خدا(ص) زکات فطر را فرض نموده تا روزه دار را از سخن باطل و بیهوده و ناسزاگویی پاک نماید و هم چنین خوراک و طعامی برای مستمندان باشد.»
جنبه ی دوم مربوط به فقیران و تهیدستان جامعه می باشد.
روزه ی رمضان به علت گرسنگی و تشنگی، روزه داران را به یاد مستمندان و تهیدستان می اندازد. بنابراین بایستی عملاً و کرداراً به سوی آنان توجه نمایند و حداقل به فکر این باشند که آن ها هم در روز عید فطر شاد و خوشحال و خنده بر لب بوده و چیزی بر سفره داشته باشند که بخش دوم حدیث آن را می رساند. (و طعمه للمساکین)
جنس و میزان زکات فطر
عن ابی سعید الخدری(رض) و یقول: «کنا نخرج زکاه الفطر صاعا من طعام او صاعا من شعیر او صاعا عن اقط او صاعا من زبیب» (اللولو والمرجان فیما اتفق علیه شیخان)
ابو سعید خدری می فرماید: ما یک صاع از خوراک یا جو یا کشک و یا مویز را به عنوان زکات فطر پرداخت می کردیم.
وزن صاع تقریبا برابر دو کیلوگرم و نیم می باشد.
پس اگر این خوراک ها و طعام ها در دسترس نبود یا قوت و طعام مردم نبودند، بی شک زکات فطر از جنس خوراک و طعام هایی داده می شود که طعام و غذای روزانه ی مردم شده اند و مردم غالبا آن ها را مصرف می کنند؛ مانند برنج و گوشت و…
آیا جایز است پول به جای طعام به عنوان زکات فطر داده شود؟
نزد جمهور (مالکی، شافعی و حنبلی) به جز قوت و طعام جایز نیست. پس اگر این طعام ها موجود بودند و به عنوان طعام مصرف می شدند، بسیار خوب و مناسب است، وگرنه از قوت و طعام آن زمان که غالبا مصرف می شود، بایستی زکات فطر داده شود.
اما نزد حنفی ها جایز است که به جای طعام، قیمت آن پرداخت شود. آنان می گویند: فلسفه و حکمت زکات فطر این است که فقیران و مستمندان در روز عید نیازشان برطرف شود که این هم به وسیله ی پول میسر می شود.
به جاستاشاره کنیم که فقیهان و عالمان آن سه مذهب فقهی، پس از آشکار شدن درستی و قوی بودن فتوای حنفی، همان فتوا را پسند کرده اند.
عالمانی که این دیدگاه را دارند عبارتند از:
۱- امام عمر بن عبدالعزیز ۲- امام ابو حنیفه ۳- امام حسن بصری ۴- امام سفیان ثوری ۵- در میان مالکی ها الاشهب و ابن قاسم ۶- امام نووی
امام نووی می فرمایند: آن چه از دیدگاه امام بخاری آشکار می شود، درستی این فتوا است.
ابن رشید در این باره می فرماید: در این مساله امام بخاری همراه و هم رأی حنفی ها است. (الفتاوی المعاصره – دکتر قرضاوی)
این دیدگاه و اجتهاد یک دیدگاه جدید و معاصر نیست، بلکه فتوای عالمان و امامان خوب این امت است که در سده ی بهترین ها که همانا سده ی تابعین است می زیسته اند.
و اگر با دقت در آن تامل شود، به روح شریعت و حکمت خود آن حکم نیز نزدیک تر است و دلیل روشن و مطمئن هم وجود دارد.
۱- در باره ی عامل و سبب فرض شدن زکات فطر بر مسلمانان و حکمت آن (عله الحکم) که در فرموده ی پیامبر(ص) بیان شده که می فرماید: «اغنوهم فی هذا الیوم» یا «اغنوهم عن طواف هذا الیوم» (رواه دارقطنی عن ابن عمر)
یعنی پیامبر(ص) می فرماید: «آن ها را در روز عید بی نیاز گردانید» یا «آن ها را از گشتن به دنبال خوراک بی نیاز کنید.»
۲- اگر به نوع طعام و غذایی که برای زکات فطر تعیین شده توجه کنیم، متوجه می شویم که دلیل انتخاب آنها به این خاطر بوده که در آن روزگار مصرف می شدند و مردم بیش تر نیازمند طعام و غذا بوده اند.
دفع القیمه: دادن قیمت یا پول به جای قوت برای زکات فطر.
بعضی از علما چنین توضیح داده و گفته اند که: اگر روزگار زندگی مردم چنین باشد که از لحاظ غذا و طعام در سختی و تنگنا باشند، رفع طعام بهتر و سزاوارتر است، وگرنه دادن پول سزاوارتر است، چون پول برای برطرف نمودن نیاز فقرا آسان تر و راحت تر است.(فقه الزکاه ج ۲-۹۵۰-)
آیا جائز است زکات فطر به چند نفر فقیر داده شود؟
قول صحیح که بیشتر فقیهان بر آن اتفاق دارند، چنین است که :
یک نفر می تواند زکات فطر را به یک فقیر یا چند فقیر پرداخت نماید، هم چنان که جماعتی هم می توانند زکات فطر خود را به یک فقیر بدهند و برخی ناپسند دانستند که یک نفر زکات فطر خود را به چند فقیر بدهد، چون برطرف نمودن نیازی که در حدیث به آن امر شده، محقق نمی شود و همچنین مکروه و ناپسند دانسته اند که جمعی زکات فطر خود را با وجود فقیران دیگر که همانند او نیازمند و یا از او نیز نیازمندترند، به یک فقیر بدهند، بدون دلیل و توجیهی که مقتضی اختصاص به آن فقیر باشد.(فقه الزکاه- ج ۲ –ص ۹۵۹)
در زمان حال، طعام همه ی مردم یکسان نیست و با هم متفاوت است، بنابراین آنهایی که نوع طعامشان با بقیه متفاوت است و سفره شان پرتر و رنگین تر و متنوع تر است و سرمایه دارترند، بایس حجت این تفاوت را لحاظ کنند و زکات فطر را بیشتر بدهند و به آن مقدار که (لجنه فتوا) معین می کند اکتفا نکنند، چون از لحاظ تقوا این برایشان بهتر است و هم چنین لجنه ی فتوا عموم را در نظر گرفته و بایستی زکات فطر هر کس از آن مقدار کم تر نباشد.
و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین
مترجم: احمد ویسی-پیرانشهر
ویراستار: سوزی میحراب
