رفتار با فرزندان، فنّی است که بسیاری از والدین در دورهای از دوران زندگی در خصوص آن دچار درماندگی میشوند و بارها والدین در خصوص مؤثرترین راههای تعامل با فرزندان پرسش مینمایند.
امام غزالی رحمه الله میگوید: «فرزندان ما گوهرند.» وما این سخن را هم به گفتهی او اضافه کرده و میگوییم: «بسیاری از بزرگان آهنگرند» و آنان قبل از فرزندان نیاز به توجیه و راهنمایی دارند.
ابن قیّم – رحمه الله – ما را به اهمیّت نقش خانواده در تربیت متوجه نموده ومیگوید: «انحراف بسیاری از فرزندان از جانب والدین و بر اثر بی توجهی وعدم آموزش واجبات وسنتهای دین میباشد، از این رو در همان اوان کودکی آنان را تباه میکنند. لذا نه برای خویش مفید واقع میشوند و نه در سن کهولت والدینشان سودی به آنان می رسانند.
گویند:پدری فرزندش را بخاطر نافرمانی از خود، سرزنش میکرد، فرزندش در جواب گفت: پدرم! تو در کودکی حقم را رعایت نکردی پس من هم زمانی تو را نافرمانی کردم که بزرگ شدهای، وقتی که من کودک بودم من را تباه کردی، من هم وقتی که تو پیر شدی، تو را تباه کردم».[۱]
از دیدگاه محققین سالهای نخست زندگی بر بقیه عمر انسان تأثیر بسزایی دارد و به طور قطعی به اثبات رسیده است. احساس کودک به خویش در رفتارت با او ایجاد میشود؛ اگر به گونهای با او رفتار نمایی که وی کودکی خوب است و محبتت را به او نشان دادی، بی گمان او هم این اندیشه را در خود به وجود میآورد که انسانی خوب و محترم است. اما در صورتی که صبر و تحملت در برابر او اندک باشد و شب و روز او را سرزنش و توبیخ نمایی، اینگونه به او نشان دهی که وی کودکی پسمانده و بد است، بیگمان بر این اندیشه رشد خواهد کرد، و اندیشهای بد نسبت به خویش خواهد داشت و سر انجام افسرده و ناکام یا به شخصیتی متردد و نافرمان تبدیل میشود.
هر وقت فرزندت را در حال انجام عملی خلاف شرع دیدی به او بفهمان که کارش اشتباه است و هرگز شخصیت و انسانیت او را زیر سؤال نبر.
بسیار مهم است والدین بدانند چگونه در یک وقت با مهربانی و قاطعیت جواب احساسات فرزندشان را بدهند چنان که بایسته است رفتار والدین مطابق اصولی معین باشد. نباید امروز فرزندت را بخاطر انجام کاری که دیروز او را از آن منع میکردی، ستایش کنی و او را از کاری که دیروز به انجام آن تشویق میکردی، منع کنی و هرگز کاری را انجام مده که فرزندت را از آن منع میکنی.
تربیت بدون محبت و مهرورزی محقق نمیگردد، بنابراین با روشی حکیمانه بر مهرورزی با کودکتان حریص باشید. معنی مهرورزی آن نیست که کودکان در خانه و مدرسه حکم برانند. بیگمان محبت پیامبر صلی الله علیه وسلم با یارانش مانع آن نشد که تکالیفی را برایشان تعیین کند و آنان را به میدان جهاد ببرد . پدران و مادران! باید متوجه کاستن از توبیخهای اتوماتیکی و غیر ضروری باشید. کودک وسیلهای نیست که ما هرگونه بخواهیم او را اداره کنیم.
بارها مادر از توبیخ و سرزنش فرزندانش که گوش بفرمان نیستند و به دعوا و ایجاد مشکلات با فرزندان همسایه ادامه میدهند، خسته میشود تا جایی که هر وقت کاسه صبرش لبریز شد به آنان حمله میکند و آنان را اینگونه تهدید میکند: «صبر کنید پدرتان از سر کار بر گردد تا شما را ادب کند» ولی مشکل اینجاست که پدر در حالی از سر کار بر میگردد که خسته است، و به استراحت و آرامش نیاز دارد اما با رسیدن به خانه همسرش او را در جریان مشکلات فرزندانش قرار میدهد و به او میگوید: «من به تنهایی نمیتوانم این بچهها را تحمل کنم شما هم باید چارهای بیندیشی.»
والدین نباید از قَدَر خداوند غافل بمانند، چه بسا والدین در خصوص تربیت فرزندشان تلاش زیادی بنمایند ولی موفق نشوند.
برادرم! از رحمت خداوند و دعا برای فرزندانت نا امید مشو. از ثوبان رضی الله عنه روایت است که گفت: رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «بیگمان انسان به خاطر گناهی که مرتکب میشود، از روزیاش محروم میگردد، و بجز دعا، چیزی تقدیر خداوند را عوض نمیکند و جز نیکی، چیزی سبب طول عمر نمیشود.» [۲]
و نیز فرمود: «علیه خود و فرزندانتان دعا نکنید. »[۳]
حضرت داود علیه السلام فرمود: «الهی! برای پسرم چنان باش که برای من بودهای» خداوند به او وحی نمود: « ای داود! به پسر ت بگو: برایم چنان باشد که تو بودهای، من نیز برای او چنان خواهم بود که برای تو بودهام.»
دست فرزندانت را بگیر و با خودت به سوی خداوند ببر و آنان را بر محبّت خداوند و رسولش بزرگ کن، تقوای الهی را در دلشان قرار ده و به آنان کمک کن که در سن کهولت وپیریات، نیکوکار و فرمانبر دار باشند.
پیوسته به یاد داشته باش که فرزندانت در نزد تو امانت هستند، و بعد از زمانی کوتاه خانهات را ترک خواهند نمود، بنابراین بر تربیت و توجیه آنان حریص باش، و وقت و توجهت را به آنان اختصاص ده. روان و روحیه آنان را مورد مطالعه و بررسی قرار ده، هویت و شخصیت آنان را بفهم، بدون شک تو را در تربیت آنان کمک خواهد کرد. هر وقت با شرایطی سخت روبرو شدی بدان که آن شرایط گذراست و در صورتی که وقت طولانی و پر برکت داشتی، آن را برای آنان در نظر بگیر وبدان که تو امروز با آنان هستی و آنان در فردایی نزدیک، از تو جدا خواهند شد، بنابراین زندگی و همکاری با آنان را غنیمت شمار، از آنان غافل مباش، اگر از آنان غفلت بورزی آنچه که نباید اتفاق بیفتد، اتفاق خواهد افتاد که آن وقت پشیمانی سودی نخواهد داشت.
عربها میگویند: کودک پدر مرد است؛ یعنی در درون هر کودکی نشانههای مردی وجود دارد که در آینده به آن تبدیل خواهد شد ومعنی دیگر این سخن، آن است که حوادث کودکی بخش بزرگی از هویت و رویکردهای ما را تشکیل میدهد.[۴]
امام غزالی – رحمه الله – میگوید: اگر کودک در ابتدای رشد وشکل گرفتنش نادیده گرفته شود غالباً بداخلاق، دروغگو، حسود، دزد، سخنچین، کلهشق ولجوج، پست و اهل خنده و جنون به بار میآید و با تربیت نیکو از همهی این صفات محفوظ خواهد ماند.
والدین باید در مقابل عظمت کودک جهت ارج نهادن به آنان تواضع کنند و بدانند که کلمهی کودک لفظی است مرادف کلمهی مَلِک (پادشاه) میباشد وبدانند کسی در صورت کودکی در آغوش آنان میخوابد، اوخودِ آینده است وکسی که الآن در جلوی آنان غرق در بازی و سرگرمی است، او خودِ تاریخ است.
استاد عدنان سبیعی میگوید:
«ای پدرها! ومادرها! فرزندانتان گرانبهاترین مردمان هستند شما هم، چنین میگویید، ولی باید این گفته را با عمل ثابت نمود، آیا نمیبینید که بیشتر مردم سخنان با ادب و نزاکت و برخوردهای نیک را در نزد خودشان پنهان میکنند تا به غریبهها تقدیم کنند وچیزی از آن را به فرزندان و همسران خود تقدیم نمینمایند با اینکه از دیگران به آن سخنان نیک وتمایل زیبنده شایستهترند.»
شاعر میگوید:
خیرُ مــا وَرَّثَ الـرجالُ بَـنیهِـم أَدَبٌ صالِحٌ وَحُسنُ ثَنــاءِ
هُــوَ خَــیرٌ مِنَ الــدَّنانیرِ والأو راقِ فی یومِ شِدَّهٍ أو رـخاءِ
تِـلکَ تَفنی والدِّینُ والأدبُ الصّا لِــحُ لا یفنیانِ حتَّی اللِّقاءِ
بهترین چیزی که مردان به فرزندانشان میبخشند، ادب نیکو وتعریف و تمجید نیک است.
این، هم در روزهای خوشی وهم ناخوشی از درهم و دینارها بهتر است.
آن، فنا میشود اما دین و ادب نیکو تا زمان مرگ از بین نمیروند.
منبع: کیف تربی ابناءک فی هذا الزمان، تألیف دکتر شمسی پاشا
ترجمه: خالد ایوبی نیا
[۱] . تحفه المودود بأحکام المولود، لإبن القیم، ص ۱۳۹٫
[۲] . به روایت امام احمد در مسندش ۵/ ۲۷۷٫
[۳] . صحیح مسلم.
[۴] . عظماء فی طفولتهم، دکترالمنسی قندیل.
