تاریخ

حکم ساخت یا بازسازی مراکز اسلامی با زکات

سوالات فراوانی پیرامون ساخت یا تعمیر مراکز اسلامی بوسیله اموال زکوی در سرزمین های غیر اسلامی از اینجانب پرسیده می شود و اینکه آیا جایز است با زکاتی که در اختیار این مراکز است، مکانی را برای تبلیغ و دعوت اسلام خریداری یا بازسازی کرد، به این دلیل که در راستای مصالح عمومی مسلمین می باشد؟ اگر جایز است، دلیل آن را بیان نمایید.

جواب

الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه أجمعين.
شکی نیست که خداوند متعال موارد مصرف زکات را بیان نموده است و در قرآن کریم گیرندگان زکات را چنین ذکر می نماید: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) (التوبة:60) یعنی: «زكات مخصوص مستمندان، بيچارگان، گردآورندگان آن، كسانی كه جلب محبّتشان (برای پذيرش اسلام و سودگرفتن از خدمت و ياريشان به اسلام چشم داشته) می شود، (آزادی) بندگان،  (پرداخت بدهی) بدهكاران، (صرف) در راه (تقويت آئين) خدا و واماندگان در راه (و مسافران درمانده و دورافتاده از مال و منال و خانه و كاشانه) می باشد. اين يك فريضه مهمّ الهی است (كه جهت مصلحت بندگان خدا مقرّر شده است) و خدا دانا (به مصالح آفريدگان) و حكيم (در وضع قوانين) است».

از موارد مذکور در آیه، آنچه مربوط به سوال ما می‌باشد، مسئله «فی سبیل الله» است که ما این مورد را از لحاظ معنا و مفهوم تحلیل و تفسیر می نماییم.

در باره کلمه فی سبیل الله می توان گفت که سه نظریه از مفسران و عالمان دینی بیان شده است که عبارتند از:

1) گروهی معنی آن را بسیار وسیع و گسترده نموده و در تعریف آن می گویند: فی سبیل الله، شامل هر امر خیری می شود. طبق این تعریف بقیه موارد ذکر شده در آیه 60 سوره توبه، تکرار یا مترادف لفظ فی سبیل الله هستند. از دیدگاه ما این نظریه مردود و قابل قبول نیست؛ به این دلیل که کلام خداوند، بیانگر واضح مصارف زکات است که هر کدام از آنها قشر خاصی از جامعه را شامل می شود که نمی توان همه آنها را در یک کلمه خلاصه نمود. بدین صورت که فی سبیل الله شامل تمامی این معانی باشد و بقیه الفاظ را تکرار یا اضافه برشمرد. چرا که قرآن در حروف و عبارات نیز دارای اعجاز می باشد و از نظر بلاغت این تصور و نظریه با اعجاز کلامی قرآن مطابقت ندارد. همچنین احادیث صحیح نبوی نیز تأکید بر این دارند که معنی فی سبیل الله، همان جهاد در راه خداست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم در حدیثی چنین می فرماید: «لغدوة في سبيل الله أو روحة خير من الدنيا وما فيها» (بخاری  2792 و مسلم 1880) یعنی: «صبح و شامی در راه خدا رفتن (جهاد کردن)، از دنیا و آنچه در آن وجود دارد بهتر است».

2) گروهی دیگر از مفسران بر خلاف گروه اول، معنی فی سبیل الله را بسیار محدود نموده و آن را فقط بر جنگ با کفار (قتال) تفسیر و منحصر کرده اند. این نظریه نیز از دیدگاه ما مردود است، چرا که دلیلی بر محدود کردن لفظ فی سبیل الله بر قتال و جنگ با کفار وجود ندارد و از سویی دیگر کلمه جهاد و مشتقات آن بسی فراگیرتر و جامع تر از کلمه قتال و مشتقاتش است که در ادامه مطلب آن را بیشتر مورد بحث قرار می دهیم.

3) مناسب ترین تفسیر برای فی سبیل الله که نظریه بیشتر اهل علم نیز هست، همان جهاد در راه خداست، بدین معنی که هر تلاش و کوششی را که در راه خدا صورت پذیرد، خواه نظامی (جنگ با اسلحه) یا از طریق دعوت و تبلیغ یا… را شامل می شود. حتی خداوند متعال نیز جهاد بیانی و تبلیغ دین را جهاد بزرگ توصیف نموده است: «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً كَبِيراً» (فرقان:52) یعنی: ‏«پس (در تبليغ رسالت و دعوت به حق، استوار و كوشا باش و) از كافران اطاعت مكن (و به دنبال هوس‌ها و خرافات ايشان مرو) و با (اسلحه) قرآن با آنان جهاد بزرگ (و همه جانبه تبليغاتی) را بياغاز».

نزول این آیه در دوران مکی، زمانی که هنوز آیات قتال (جنگ نظامی با کفار) نازل نشده بود، می باشد. پس این آیه بیانگر این است که از منظر قرآن، تبلیغ و دعوت دین بزرگترین نوع جهاد است و در قرآن وصف جهاد کبیر، فقط برای تبلیغ و دعوت به سوی حق به کار برده شده است. از سویی دیگر بیانگر اهمیت دعوت و تبلیغ که همان اساس اسلام نیز است، می‌باشد و در هر زمان و مکانی می تواند صورت پذیرد، بر خلاف جنگ (قتال) با کفار که شرایط خاص خود را دارد و طبق آیات قرآن به اذن از سوی ولی امر نیز نیازمند است. «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ ‏» (حج:39) یعنی: ‏«اجازه (دفاع از خود) به كسانی داده می‌شود كه به آنان جنگ (تحميل) می‌گردد، چرا كه بديشان ستم رفته است (و آنان مدّتهای طولانی در برابر ظلم ظالمان شكيبائی ورزيده‌اند و خون دل خورده‌اند) و خداوند توانا است بر اين كه ايشان را پيروز كند».

امام قاضی ابن العربی نیز به نقل از امام مالک در بیان مصارف زکات می فرماید: «فی سبیل الله» معانی زیادی را در بر می‌گیرد و فقط شامل رزمندگان نیست. امام رازی نیز در تفسیر خود می فرماید: لزومی ندارد که لفظ فی سبیل الله، فقط بر جنگجویان اطلاق شود. امام رشید رضا نیز در تفسیر المنار می‌فرماید: براستی که فی سبیل الله یعنی هر آنچه را که مصلحت عمومی مسلمانان در آن باشد و باعت قوام و پایداری دین و دولت اسلامی گردد. المراغی نیز در تفسیرش همین مطلب را بیان نموده است.
با توجه به مطالبی که بیان شد، می توان در تعریف فی سبیل الله بگوییم: هر آنچه در برگیرنده امر دعوت و اعتلای کلمه الله باشد را شامل می شود. بنابراین موارد ذکر شده در آیه 60 سوره توبه به دو دسته تقسیم می‌شود، مصالح خاص که شامل فقرا، مساکین، بدهکاران، برده ها، نوباوران و مسافرین است و مصالح عمومی برای اسلام که همان فی سبیل الله است، می باشد.  بر اساس همین تعریف نیز جمعی از عالمان هم در گذشته و هم در عصر حاضر بر جایز بودن مصرف زکات در مصالح عمومی فتوا داده اند. امام نووی در شرح مسلم 11/147 این مطلب را مورد تأیید قرار می دهد. امام کاسانی نیز در کتاب البدایع درباره فی سبیل الله می‌فرماید: هر کاری که باعث تقرب به خدا شود و هر کس که در راه رسیدن به خیرات و پیروی از خداوند، سعی و تلاش نماید را شامل می‌شود.

بر اساس مطالب یاد شده می‌توان بر جایز شمردن مصرف زکات برای تبلیغ و دعوت به سوی خدا و اسلام رأی داد، همچنانکه برای جنگ با کفار نیز می‌تواند صرف شود. در قرآن کریم نیز بدین موضوع اشاره شده است. «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً كَبِيراً» (فرقان:52) ابن عباس در تفسیر این آیه می‌فرماید: یعنی بوسیله قرآن جهاد کن. ابن قیم نیز در کتاب زادالمعاد می‌فرماید: این سوره مکی است و در آن به جهاد با کفار، با بیان حجت و تبلیغ دستور داده شده است. همچنین مجمع فقهی جهان اسلام نیز در این باره چنین بیان می کند که با توجه به اینکه هدف از جهاد با اسلحه اعتلای کلمه الله می باشد و این امر همچنان که با جنگ با کفار میسر است، بوسیله تبلیغ و دعوت دعوتگران نیز امکان پذیر است و لازم است در این راه به دعوتگران و مبلغان دینی کمک و با آنان همکاری شود، پس هر دو (جنگ با اسلحه و تبلیغ) به عنوان جهاد در راه خدا محسوب می شوند. دلیل بر این مطلب حدیثی است که امام احمد و نسایی و حاکم از انس (رضی الله عنه) روایت می‌کنند: «جاهدوا المشركين بأموالكم وأنفسكم وألسنتكم» رسول الله فرمود: با مال و جان و زبانتان با مشرکین جهاد کنید.

خلاصه بحث

با توجه به توضیحات و دلایلی که در این مقوله بدان ها اشاره گردید این است که: پرداخت زکات و صرف آن در قالب «فی سبیل الله» به مراکزی همچون مساجد و مؤسسات و امثال آنه۶ا که کار تبلیغ و ترویج اسلام را انجام می‌دهند و از اقلیت مسلمانان و عقایدشان در سرزمین های غیر اسلامی دفاع می نمایند و امور تربیتی و دینی را بعمل می رسانند، جایز بوده و بلامانع می باشد. اما در ممالک اسلامی پرداخت زکات به مساجد و سایر مراکز دعوت دینی و هزینه نمودن آن جهت تعمیر و بازسازی جایز نمی باشد و این رأی اکثریت فقها است. والله أعلم

وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمين وصلى الله على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه وسلم
نویسنده: علی محيى الدين قره داغی رییس اتحادیه جهانی علمای اسلام و نایب رییس مجلس اسلامی اروپا در امور فتاوی

مترجم: محمد حکمتیار
 سوزی میحراب

نمایش بیشتر

محمد حکمتیار

نویسنده و مترجم آذربایجان غربی- پیرانشهر فعال دینی و مدنی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا