دکتر هند بنت مصطفی
گفتگو چنین تعریف می شود: تبادل سخن میان دو یا چند نفر بصورت پرسش و پاسخ با تعیین موضوع و هدف از گفتگو؛ که گاهی منتج به نتیجه و برخی اوقات هم اقناع هیچ کدام را به دنبال نخواهد داشت. [۱]
این روش روشِ مهمی در دعوت اسلامی برای دستیابی به اطلاعات بیشتر و رسیدن به حقیقت و پیروزی حق بر باطل می‌باشد. [۲]
گفتگو یک روش منطقی است که روی عقل تمرکز دارد و به تفکر و تدبر و ارزیابی دعوت می کند[۳]
این روش در قرآن هم فراوان یافت می‌شود[۴] و پیامبران نیز در برخورد با قوم‌شان آن را بکار برده [۵] و رسول الله (ص) این روش را بسیارداشت؛ سیره و شرح حال زندگی او به خوبی گویای موضع گیری و واکنش حکیمانه ایشان است و نشان می‌دهد که چگونه با قومش به گفتگو و استدلال پرداخته است.[۶]
زمینه‌های بکار بردن روش گفتگو:
زمینه و شکل‌های گفتگو متعدد ولی آنچه نوع و زمینه آن را مشخص می کند، هدفی است که بمنظور دستیابی به آن دنبال می‌شود که در ذیل به انواع آن اشاره می‌کنیم:
۱- گفتگوی استجوابی (توضیح خواهی)
این روش معمولا بصورت سؤال وجواب از سوی یک نفر صورت می گیرد، و برای فهمیدن چیزی و درخواست توضیح در مورد آن بکار می رود.
۲- گفتگوی اقناعی
گفتگوی اقناعی در گفتگوی خصوصی شکل می گیرد و از آسان ترین راههای قانع نمودن است [۷]، چون این نوع گفتگو از تشویش جمعی در اطراف دانشجو بدور است، و چون به دعوتگر امکان می دهد که شبهه های موجود را یکی یکی نزد دانشجو خنثی و دفع نماید.
۳- گفتگوی توضیحی
ولی گفتگوی توضیحی زمانی مورد استفاده واقع می‌شود که اختلاف دیدگاه در میان طرفین گفتگو بوجود بیاید و یکی از آن دو تلاش کند با دیگاهش طرف دیگر را قانع کند؛ بنابراین نظرات و دلایلی را که دیدگاه او را ترجیح می‌دهد را تقدیم می کند، و این چیزی است که در میان مردم زیاد واقع می شود و سخن آخر را کسی بیان میکند که از لحاظ دلیل قویترین و از لحاظ بیان زیباترین باشد.
۴- گفتگوی آموزشی و توجیهی
دعوتگر این نوع گفتگو را برای استخراج حقایق علمی که از زبان کسانی که آنها را دعوت میکند بکار میبرد؛ طوریکه دین را در قالب سؤال و جواب به آنها یاد می‌دهد و ذهن آنها پس از علاقه‌مند نمودن روحیه‌هایشان به دریافت حقایق گشوده می‌شود؛ نمونه آن حدیث مشهور حضرت جبرائیل(علیه السلام) است وقتی نزد نبی اکرم (ص) آمد[۸] اصول دین را در قالب سؤال و جواب به ایشان عرضه نمود.
مقتضیات روش‌های موفقیت آمیز گفتگو:
موفقیت آمیز بودن روش‌های گفتگو در عرصه دعوت دانشجویان در دوره دوم تحصیلی، امور ذیل است:
۱-اخلاص و درخواست حق:
دعوتگر هنگام اقدام نمودن به وظایف دعوت بایستی اخلاص داشته باشد؛ نه بخاطر پیروزی و شکست دادن طرف یا برتری بر دیگران و خودنمایی از لحاظی فرهنگی و یا فصاحت در گفتگو؛ بر دعوتگر لازم است که از شانس آزمایی خویش دوری کند زیرا حق خواهی می‌طلبد که حقیقت آشکار شود هرچند بر زبان طرف دیگر باشد.
۲-رعایت نمودن آداب اخلاقی و رفتاری در گفتگو:
بر دعوتگر لازم است که آداب رفتاری و گفتاری در گفتگو را رعایت کند و از جمله این آداب:
الف: حفظ زبان از دروغ گفتن حتی هنگام احساس ضعف دلایل
ب: دوری از خشم و قهر در حد امکان
ج: بکار گیری نرمی و امانت داری در گفتگو در بیان و نقل قول از دیگران.
و از جمله آداب عملی گفتگو تبسم، پایین آوردن صدا، گوش دادن و سکوت، خودداری از قطع نمودن سخن طرف وخودداری از آشکار و برجسته نمودن اشتباهات آن.
رعایت این نکات باعث ایجاد جوی پر از الفت و محبت خواهد شد و بیشتر می‌تواند موثر واقع گردد.
۳-رعایت آداب علمی گفتگو:
رعایت آداب علمی گفتگو در میانه توضیح و تبیین و بکار بردن روش‌های علمی همانند بکارگیری مقایسه‌ها، تشبیه و ضرب المثل‌هایی که به فهم مخاطب کمک بیشتری می‌کنند، پدیدار می‌شود.
همچنانکه تدریج در گفتگو، سخن گفتن و صحبت نمودن از لحاظ شروع، از جمله آداب ثابت بحساب می آیند؛ توجّه و اهتمام به اعتبار دهی از جنبه علمی و مستند نمودن و رعایت تفاوت‌های فردی که در میان دانشجویان وجود دارد، اهداف گفتگو را بیشتر محقق می سازد، و این امر جز در خلال شناخت مناسب نسبت به آنها و سطح دستاوردهای علمی آنها متحقق نمی‌شود.
۴ -رعایت آداب روحی گفتگو:
براستی طبیعت روحی دانشجو از گفتگو و مباحثه متأثر می شود، بنابر این دعوتگر بایستی آداب روحی گفتگو را در اثناء آنچه در ذیل می آید رعایت نماید:
۱-۴- تدریج در گفتگو با تکیه بر نقاط اتّفاق و پرهیز از نقاط اختلاف تا در همان آغاز گفتگو به بن بست نرسد، نفرت، کینه، مبارزه طلبی و مخالفت بوجود نیآید و موجب ضرر برای دانشجو و دعوتگر نشود.
۲-۴- دعوتگر بایستی به دانشجو و مخاطب خود جایگاه، محبت و تواضع نشان دهد؛ مثلا: به زیباترین اسم او را صدا زده و پیش دوستان و همکلاسی‌هایش احترام و شخصیت برای او قائل باشد.
۳-۴- دعوتگر باید شرایط روحی و اجتماعی مخاطب و دانشجو را در نظر گرفته و یکی از طرفین نباید در حالت خشم شدید یا اندوه و شکستگی روحی باشند.
۵-۴- پرهیز از تبدیل گفتگو به مجادله‌ای نکوهیده و ناپسند؛ گاهی گفتگو به مجادله تبدیل شده و ویژگی دشمنی و عناد را به خود می‌گیرد که در نتیجه رسیدن به حق و صواب سخت و دشوار می شود؛ مجادله و نزاع هم آن است که منکر حقّی شویم که دلایل آن آشکار و پنهان کاری در آن وجود ندارد و از جمله آنچه سبب و باعث مجادله و نزاع می شود، تعصب برای مذهب،عالم و گروه معینی است[۱۰]
نتیجه و سرانجام:
گفتگو یکی از روش‌های موفقیت آمیز برای خرسند نمودن مخاطبان و دانشجویان است؛ زیرا برای هر موضوعی بر اساس عقلانیت و منطق عمل میکند و دانشجو را از روش کورکورانه به روش تفکر و اندیشه و توضیح حقایق و آزادی در بررسی هر ایده‌ایی، ارتقاء می‌دهد؛ تا دانشجو راه حلی را که با عقل و فطرت سالم می‌گنجد، بیابد.
همچنین این روش گفتگو، روحیه حماسی و میل به استدلال را نسبت به حقیقت در دانشجو پرورش و احساسات پاک آنان جلا می‌بخشد.[۱۲]
________________________________________
[۱] ینظر: أصول التربیه الإسلامیه وأسالیبها: د. عبدالرحمن النحلاوی ص ۱۸۵، والدعوه إلى الله: د.توفیق الواعی ص ۲۸۹٫
[۲] ینظر: الحوار أصوله المنهجیه وآدابه السلوکیه:أحمد الصویان ص ۲۸، دار الوطن، الریاض، ط:۱، ۱۴۱۳هـ.
[۳] ینظر: المدخل إلى علم الدعوه: محمد البیانونی ص ۲۰۸٫
[۴] کحوار الله تعالى مع الملائکه فی سوره البقره: الآیات ۳۰-۳۳٫
[۵] کحوار إبراهیم علیه السلام مع النمرود فی سوره البقره: آیه ۲۵۸٫
[۶] للاستفاده ینظر: الحوار أصوله المنهجیه: أحمد الصویان ص ۱۸-۲۷٫
[۷] ینظر: کیف تقنع الآخرین: عبد الله العوشن ص ۱۱۱، دارالعاصمه، الریاض، ط:۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۳م.
[۸] صحیح مسلم: سبق تخریجه ص ۴۲٫
[۹] ینظر: الأسلوب التربوی للدعوه إلى الله فی العصر الحاضر: خالد خیاط ص۱۶۹، وکیف تحاور، دلیل عملی للحوار:د. طارق علی الحبیب ص ۱۱ دار المسلم للنشر والتوزیع، الریاض، ط:۱، ۱۴۱۴هـ/۱۹۹۴م، ووقفات تربویه فی ضوء القرآن الکریم: عبدالعزیز الجلیل ص ۶۷-۷۰، والحوار أصوله المنهجیه: أحمد الصویان ص ۹۲٫
[۱۰] ینظر: الحوار أصوله المنهحیه: أحمد الصویان ص ۹۵٫
[۱۱] ینظر: الإقناع فی التربیه: سالم بن سعید بن مسفر ص ۱۰۰٫
[۱۲] ینظر: أصول التربیه الإسلامیه: د. عبدالرحمن النحلاوی ص ۲۰۳٫
ترجمه از عربی: عبدالله رشی مقدم
ویراستار : قادری
