مسافرت روزه دار با هواپیما
آیا در صورت سفر با ماشین و قطار وهواپیما و…، شخص روزه دار می تواند روزه نگیرد و از رخصت شرعی استفاده نماید؟
ازهمان بدو زندگی انسان بر روی زمین تا به امروز و در آینده نیز سفر و رفت و آمد، جزو نیازهای اساسی محسوب شده است؛ انسان برای کارهای دینی و دنیوی ، شخصی و اجتماعی، همیشه درحال سفر بوده و خواهد بود .
گاهی انسان مسلمان برای کسب دانش،تجارت،امنیت،مداوای بیماری،انجام فریضه ی حج وعمره و یا جهاد سفرمی کند؛ همچنانکه برای اهداف اجتماعی و سیاسی مانند ملاقات دوستان ونزدیکان، دیدن از شهرها واماکن تاریخی و دینی وشرکت در کنفرانس های مختلف اقدام به سفر می کند.
بدین خاطراست که دین اسلام توجه شایانی به مسافرت مبذول داشته واحکام وشرایطی را برای انواع سفرها و چگونگی عبادت در مسافرت مقرر نموده، که بر اساس تساهل وآسانگیری استوار است.
به خاطر اهمیت سفر و مسافراست که خدای متعال یکی از مستحقان زکات را شخص در حال سفر(ابن السبیل) تعیین نموده؛ هرچند در محل زادگاهش دارای سامان باشد!
ازجمله آسانگیری و رخصت های دین حنیف اسلام برای مسافر عبارت است از دادن رخصت به شخص روزه دار که روزه نگیرد ، امری که با قرآن وسنت واجماع ثابت گردیده است .
خداوند در قرآن می فرماید:(هرکس ازشما ماه رمضان را درک کرد آن را روزه بگیرد و اگر کسی از شما دراین ماه بیمار شد یا به مسافرت رفت (می تواند روزه نباشد) به اندازه ی روزهایی که افطار نموده بعد از رمضان آنها را قضا کند خداوند درمورد روزه می خواهد برشما آسان بگیرد و نمی خواهد برشما سخت بگیرد).
پروردگار دو باره درآیه ی بعد؛ جمله آیه ی قبل را که نشان از مرحله ای دیگر در تشریع روزه به شمارمی آورد تکرار نموده و می فرماید(فمن شهد منکم الشهرفلیصمه ومن کان مریضا اوعلی سفر فعده من أیام أخر و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین). تا ابقای حکم آیه ی قبل را تأکید نماید و اینکه حکم قضای روزه نسخ نگردیده است، همچنانکه حکم تخییر میان اینکه روزه باشد و یا افطارکند همراه دادن فدیه به فقرا.
قرآن مؤکد می فرماید: که شخص بیمار و مسافر اجازه دارند روزه نباشند؛ اما باید پس از رمضان روزه های از دست رفته اش را قضا کند.
آنچه در سنت آمده نیز مؤید همین حکم است.
در صحیح بخاری و مسلم از طریق حضرت عایشه (رض) روایت شده که حمزه پسر عمرو اسلمی صحابی از پیامبر (ص) پرسید:آیا زمانی که به سفرمی روم باید روزه باشم ؟ (او بسیار اهل روزه بود) رسول اکرم (ص) فرمودند:اگر خواستی روزه باش و اگر خواستی روزه نباش .
و در روایت دیگری از مسلم آمده است :که او به پیامبر گفت: ای رسول خدا ،من درحال سفر توانایی روزه گرفتن را دارم آیا روزه باشم اشکال دارد؟ پیامبر فرمود: روزه نبودن در سفر هدیه و رخصتی است از جانب خداوند، هرکس آن را بپذیرد کار شایسته ای انجام داده وهرکس نیز دوست داشته باشد می تواند روزه باشد و گناهی بر او نیست.
از این حدیث می توان نتیجه گرفت که شخص مسافر اگر روزه نباشد بهتر است.
و طبق حدیث وارده در صحیحین، ابو درداء (رض) می گوید:ما در یکی از سفرها همراه پیامبر (ص) بودیم ، روز بسیار گرم و داغی بود، طوری که انسان از شدت گرما دستش را روی سرش قرار می داد، به استثنای پیامبر وعبدالله ابن رواحه کسی از ما روزه نبود.
در حدیث دیگری به نقل از صحیحین از صحابی گرانقدر انس بن مالک (رض) روایت شده است:در سفرهایمان همراه رسول الله (ص) بودند افرادی روزه را افطار و کسانی نیز در حین سفر روزه می گرفتند ،با این احوال کسی بر دیگری اعتراضی نداشت.
احادیث صحیح بی شماری درمورد جواز افطار روزه برای شخص مسافر وجود دارد که به چند مورد مذکور بسنده می کنیم:
وهمچنین اجماع امت درطول قرون گذشته تا به حال بیانگر ومؤید این مطلب است، حتی شخصیت متفکر و فقیه بزرگی چون امام ابن تیمیه دراین مورد می فرماید:اگر شخصی منکر جواز افطار روزه برای مسافر روزه دار باشد ازاو درخواست توبه خواهد شد، در صورت عدم قبول به عنوان شخص مرتد با او رفتار می شود.
بنا به رأی برخی از اصحاب و تابعین افطار روزه برای مسافر واجب است و در این زمینه گفته اند: چنانچه شخص مسافر روزه اش را افطار نکند پاداشی نخواهد داشت و حتی باید روزه ی آن روز را قضا کند، این رأی مذهب ظاهریه می باشد و در این رابطه به فرموده ی خداوند استدلال نموده اند آنجا که می فرماید:(فعده من ایام اخر) .
اما جمهورفقها در رد استدلال آنها می گویند: مراد از آیه کسانی است که روزه را به دو علت (مرض وسفر) افطارکرده باشند و می گویند سنت قولی وعملی وعملکرد صحابه در حضور پیامبر (ص) مؤید این حقیقت است.
وهمچنین ظارهری ها استدلال کرده اند به حدیثی که پیامبر (ص) فرموده است :(روزه گرفتن درحال سفر جزو نیکوکاری نیست) که جمهور در رد این استدلال گفته اند: این فرمایش حضرت در مورد کسانی صدق می کند که به خاطر روزه در مسافرت بیش ازحد خود را به مشقت می اندازند .
اگر گفته شود که اعتبار به عموم لفظ است نه به سبب خاص، امام ابن دقیق العید در این باره می گوید:لازم است میان دلالت سبب وسیاق و وجود قرینه برتخصیص عام و مراد متکلم و میان مجرد ورود عام بر سبب فرق گذاشت و اگر کسی میان این دو نوع از دلالت فرق قائل نباشد هرگز دراستدلالش مصیب نخواهد بود،چون به مجرد ورود عام به سببی خاص نم یتوان آن حکم را در آن مورد ورود تخصیص داد،مانند نزول آیه ی سرقت در مورد داستان رداء صفوان که حکمش به آن قضیه اختصاص ندارد.
سفر با وسایل نقلیه ی امروزی از قبیل قطار، کشتی ، هواپیما و…. ، رخصتی را که خداوند به عنوان هدیه به امت اسلامی بخشیده ، را ساقط نخواهد کرد و شخص مسافر با وسایل مدرن هم می تواند روزه نباشد.
امروزه مردمانی را می بینیم که بدون کمترین آگاهی از فقه و اصول فقه ، با فلسفه بافی های جاهلانه می گویند:چگونه می توان سفر با امکانات امروزی را با سفر در زمان های گذشته مقایسه کرد، مثل اینکه فراموش کرده اند احکام وارده در مواردی چون عبادات با مجرد رأی کنار گذاشته نخواهد شد!
چون رخصت افطار روزه به علت وجود مشقت نیست بلکه به سبب سفر می باشد ،براین اساس سفر چه همراه با مشقت باشد یا نباشد، با پای پیاده و یا به وسیله ی سریع ترین وسیله ی نقلیه باشد، حکم صادره از جانب شارع حکیم (رخصت)به همان قوت خود باقی خواهد بود .
با این وجود شاید سفرهای امروزی به لحاظ خستگی بدنی از سفر در زمان های گذشته کم تر باشد ،اما سفر در این عصر نیز خالی از خستگی و مشقت نیست ، برای نمونه می توان به خستگی ها و ناراحتی های عصبی و روحی اشاره داشت که تأثیراتش از خستگی جسمی به مراتب بیشتر می باشد.
امام ابن تیمیه درکتاب مجموع فتاوایش می گوید: افطار روزه برای شخص مسافر به اتفاق امت جایز است ،در این میان فرقی ندارد توانایی روزه را داشته باشد یا خیر، دچار مشقت شود یا خیر، به هرحال شخص مسافر می تواند از رخصت افطار روزه و قصر نماز استفاده نماید.
✔ مسافت سفری که می توان در آن روزه نبود
در میان فقهای مذاهب اسلامی در مورد اندازه مسافت رخصت برای روزه دار ،اختلاف نظر وجود دارد،ازجمله موارد اختلاف این که چه وقت روزه دار می تواند روزه اش را افطارکند؟ آیا به محض نیت سفر می تواند از محل سکونتش روزه اش را افطار نماید؟ و آیا اگر قصد مسافرت داشت باید سفرش قبل از فجرباشد یا بعد از فجر؟اگر بعد از فجر اقدام به سفرکند چگونه خواهد بود؟
قول مشهور وراجح بین اقوال درموردمسافت سفر (۸۰الی۹۰) کیلومتر می باشد که به شرط خروج از محدوده شهرمحل سکونت خود می تواند روزه اش را افطارکند؛ ولی محقق بزرگ ابن القیم در کتاب زاد المعاد می گوید:درهیچ حدیثی از پیامبر (ص) مقدار مسافتی را که بتوان فقط با وجود آن روزه را افطارکرد بیان نشده است وحتی یک حدیث صحیح هم دراین مورد وجود ندارد؛ تازه دحیه کلبی درمسافت سه میل روزه اش را افطار می کرد و به کسانی که درحال سفر روزه می گرفتند می گقت: اینان از سنت پیامبر(ص) رویگردان شده اند.) اصحاب پیامبر نیز به محض خارج شدن از آبادانی شهر محل زندگی شان به قصد سفر درخواست سفره می کردند و روزه را افطارمی نمودند.
محمدپسرکعب می گوید:درماه رمضان نزد انس بن مالک آمدم درحالی که عازم سفر بود ، هنگامی که آماده ی سفر شد ، درخواست طعام کرد و آن را خورد و من پرسیدم :آیا آنچه انجام دادی براساس سنت بود؟ گفت: بله، آنگاه سوار بر مرکب سفرش را آغاز کرد.
همچنین شیخ الاسلام ابن تیمیه در فتاوایش می فرماید:(درمورد مقدارمسافت سفری که بتوان در آن نماز را قصر کرد و روزه را افطار نمود، مذاهب سه گانه ی مالکی وشافعی حنبلی (رحمهم الله) مقدارمسیری را که با شتر و پیاده در دو روز بتوان طی نمود تعیین کرده اند که حدود ۱۶ فرسخ تخمین زده اند .
مذهب حنفی مسیر سه شبانه روز را انتخاب نموده، برخی از فقهای سلف وخلف گفته اند بلکه میتوان در مسافت مسیر کمتر از دو روز نیز از این رخصت بهره گرفت ، که عملکرد پیامبر (ص) در چندین نوبت مسافرت هایش مؤید این رأی می باشد.
✔ شخص روزه داری که در اثنای روز قصد سفر می کند آیا جایز است روزه اش را افطار کند یا خیر؟
در جواب این پرسش نیز دو دیدگاه وجود دارد که مشهورترین رأی مجاز بودن افطار است، به استناد حدیث صحیح مبنی بر این که پیامبر (ص) در روز اول سفر نیت روزه نمود و پس از مدتی درخواست آب کرد و روزه اش را افطارنمود ، درحالی که مردم با تعجب به ایشان نگاه می کردند.
اما نسبت به روز دوم سفر، اجازه ی افطار طبق رأی جمهور مذاهب و امت بلامانع است.
ولی درمورد زمان بازگشت از سفر در اثنای روز ، آیا واجب است امساک کند یا خیر؟ که در این رابطه نزاع مشهوری بین اهل علم وجود دارد، اما چه امساک کند یا نکند ، در هر دو صورت قضای آن روزه براو واجب می باشد.
اما سؤال این است که کدام یک از افطار و روزه برای شخص مسافر فضیلت بیشتری دارد ؟
مذاهب سه گانه (جمهور) امام مالک ، ابوحنیفه وشافعی می گویند: اگر شخص مسافر توانایی روزه گرفتن را داشته باشد روزه برایش بهتراست. و چنین استدلال نموده اند که پیامبر (ص) در حال سفر روزه می گرفته است، و شکی نیست که آن حضرت همیشه آن چه را بهترمی دانستند انتخاب و بدان عمل می کردند، چون انسان بر اثر غفلت و فراموشی اغلب اوقات روزه هایش را قضا نمی کند، یا براثر مرگ فرصت نمی کند آنها را قضا نماید .
اما کسانی که بر بهتر بودن گرفتن روزه در حال سفر به آیه ی (وأن تصوموا خیر لکم إن کنتم تعلمون- اگر بتوانید«درحال مسافرت» روزه بگیرید برایتان بهتر است اگر بداانید) استدلال کرده اند، قطعا به خطا رفته اند.
و از آن سوی بزرگانی چون امام اوزاعی ،احمد و اسحاق فرموده اند:به خاطر عمل نمودن به رخصت افطار بهتراست و بنا به استناد برخی روایات پیامبر (ص) که فرموده اند:(از رخصت ها و هدایای پروردگارتان استفاده کنید)چون خداوند دوست دارد از رخصت هایش استفاده شود.
حضرت عمربن عبدالعزیز، مجاهد و قتاده چنین نظر داده اند: بهترین آن دو (روزه یا افطار)برای شخص مسافر ،آسان ترین آن دو می باشد.
رأی عمربن عبدالعزیز می تواند به سنت نزدیک تر باشد ،چون پیامبر عادات داشتند هرگاه درمیان انجام یکی از دو امر قرار می گرفت آسان ترین آن ها را انتخاب می فرمود.
به عبارتی دیگر اگر شخصی بداند که درآینده در قضای روزه ها دچار اهمال می شود بهتر است روزه بگیرد اما اگر نسبت به قضای آنها درآینده ترسی در دل نداشته باشد و به آسانی بتواند آنها را قضا نماید بهتراست که روزه اش را افطار کند.
اما نسبت به کسانی که کارشان به نوعی همیشه مسافرت محسوب می شود، مانند خلبان هواپیما،مهماندار هواپیما، ناخدای ناوهای کشتی ها و ملوانان و رانندگان وسایل نقلیه ی مسافر کشی از قبیل :اتوبوس ،قطار و تاکسی هر چند می توانند روزه را افطار کنند ، ولی درصورت توانایی اگر روزه هایشان را بگیرند بهتر است.
✔ در چه شرایطی افطار روزه بهتر است؟
۱- درحال روزه به خاطر مسافرت دچار مشقت و سختی بسیار گردد.
۲-درسفر گروهی را همراهی کند که نیاز به مساعدت و خدمت رسانی داشته باشند.
۳-جهت تعلیم وآگاهی دادن احکام روزه و تعریف عملی رخصت برای مسافر تا نا آگاهان بدون دلیل خود و دیگران را بنام دین و دینداری به مشقت نیندازند.
۴- در سفر کسانی را همراهی کند که همه ی آنها از امتیاز رخصت افطار در سفر را برگرفته باشند ،که به تنهایی روزه گرفتن با دوستان درحال سفر کار مورد پسندی نخواهد بود.
۵- امیر وفرمانده وسرپرست کاروان نظامی یا تجاری در مسیر سفر به خاطر رعایت حال همراهانش دستور افطار روزه را صادر کند، لازم است از او اطاعت شود .
۶-مسلمانان درحال جهاد و رویارویی با جبهه ی کفر باشند ، دراین حالت به خاطر داشتن توانایی لازم جهت دفاع و حمله ، افطار روزه به مراتب فضیلت بیشتری دارد.
وصلی الله علی نبینا محمد وآله وصحبه اجمعین
نویسنده :دکتریوسف قرضاوی
ترجمه با اندکی تصرف: عبدالواحد رحمت الله
