اصول

چرا در قرآن تدبر نمی کنند؟!

در این چند سطر، می خواهیم مطالبی را راجع به یکی از آیات قرآن که دو بار بدان اشاره شده است، تقدیم کنیم که عبارت است از: «أفلا یتدبرون القرآن» یعنی: «چرا در قرآن تفکر نمی کنند و با تدبر آن را نمی خوانند و در معنای آن دقیق نمی شوند؟» این آیه در سوره نساء و محمد آمده است.
قرآن زمانی می تواند موجب تحول و دگرگونی در دل و درون انسان شود که در آن تدبر و تفکر کنند. اگر قرآن را با تدبر نخوانیم، تأثیر آنچنانی نخواهد داشت. به همین خاطر خداوند به کسانی اشاره می کند که با پیامبر(صلی الله علیه و سلم) می زیستند و نماز می خواندند و به مسجد می رفتند، اما در قرآن تأمل نمی کردند، این آیه در هر دو سوره در مورد منافقان نازل شده است.
در سوره نساء می فرماید: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کَانَ مِن عِندِ غَیرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اختِلَافًا کَثِیرًا» (نساء/۸۲) یعنی: «آیا (این منافقان) درباره ی قرآن نمی اندیشند (و معانی و مفاهیم آن را بررسی و وارسی نمی کنند) و اگر از سوی غیر خدا آمده بود، در آن تناقضات و اختلافات فراوانی پیدا می کردند».
روشن است که این افراد هیچ تأملی در قرآن نداشته اند، زیرا زمانی ثابت می شود که این قرآن کتاب خداست و هیچ یک از آیات آن با هم تناقض ندارند، که در آیات آن تفکر و تدبر کنند. افراد زیادی هستند که در مورد قرآن سخن می گویند، اما نه قرآن را خوانده اند و نه معنای آن را درک کرده اند و اگر معنای تحت الفظی آن را نیز بدانند، با تفکر و تدبر آن را نخوانده اند و در نتیجه بهره ای هم از آن نمی برند.
همچنین در سوره محمد می فرماید: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ أَم عَلَی قُلُوبٍ أَقفَالُهَا» (محمد/۲۴) یعنی: «چرا در قرآن تدبر نمی کنند، آیا بر دلهایشان قفل زده شده است؟»
اگر کسی با وجود توانایی تدبر در قرآن، در آن اندیشه نکند، مسلماً بر دل چنین فردی قفل زده شده است و قرآن بر آن تأثیری ندارد. همانطور که یکی از پیشوایان دینی می فرماید: قلب انسان همچون ظرفی است، ابتدا باید آن را پاک و آماده کرد، آنگاه نور قرآن بر آن می تابد و در آن اثر خواهد داشت.
بنابراین یکی از مواردی که در درون انسان دگرگونی ایجاد می کند، تدبر در قرآن است. یعنی اگر تنها یک آیه نیز از آن قرائت شود، باید با تفکر باشد. همچون پیامبر(صلی الله علیه و سلم) که گاهی یک آیه را در نماز چندین بار تکرار می نمود و هر بار معنا و مفهومی از آن استخراج می کرد. بنابراین هرچه بیشتر در قرآن تدبر نماییم، بیشتر می توانیم دُرّ و گوهر آن را کسب نماییم.
نکته ای که قابل تأمل است این است که هرچند این آیات در مورد منافقین نازل شده اند، اما این بدان معنا نیست که مسلمانان از این امر مستثنی باشند و بگویند که این آیات در مورد منافقین است و ما از آن فارغیم. بلکه روی این آیات به ما نیز بوده و باید در آن بیندیشیم. ما نیز اگر قرآن را با تدبر نخوانیم، بهره ای از آن نخواهیم برد و در این حالت می توانیم بگوییم که بر قلبمان قفل زده شده است. به همین خاطر افراد زیادی می گویند: هرچند قرآن می خوانیم، اما هیچ تأثیری از آن نمی گیریم. در جواب می گوییم: صرف قرائت قرآن استفاده ی زیادی برای خواننده ندارد، هرچند منکر آن نیستیم که برخی با قرائت قرآن، آرامش بدست می آورند، اما این کافی نیست. فردی که می گوید من بسیار قرآن می خوانم، اما تأثیری از آن نگرفته ام، به این دلیل است که وی در قرآن تدبر نداشته است و پیام آن را درک نکرده و قلبش را آماده نکرده است و چون قلبش آمادگی دریافت پیام را ندارد، درنتیجه بهره ای از آن نمی برد.
یکی از فضل و نعمت های خداوند برای انسان، این است که خداوند مهربان از جنس بشر، پیامبرانی را با کتابهایی که راهنمای انسان هستند، مبعوث کرده است. هر کدام از این کتاب ها پیام هایی در بر دارند و راه هدایت را به انسان نشان دی دهند تا انسان به گمراهی کشیده نشود و فریب عقل و درک ناقص خود را نخورد و در دام هوا و هوس خویش نیفتد. از زمانی که خداوند حضرت آدم را آفریده است، چنان اراده کرده که وی را راهنمایی کند؛ چرا که انسان را عبث و بیهوده خلق نکرده است.
خاتم پیامبران، حضرت محمد(صلی الله علیه و سلم)، قرآن را به عنوان راهنمای انسان آورده است. خود نیز در زندگی بدان عمل کرده و الگوی عملی اجرای این کتاب بوده است. خداوند این کتاب را نازل کرده است تا جوابگوی تمام نیازهای انسان در هر زمینه و هر شرایط و زمانی باشد و هر کس که (اولی الاالباب) بوده و تعقل نماید، می تواند برنامه زندگی خویش را در این کتاب بیاید. اما به شرط آنکه در آن تدبر و تفکر نماید. بحث (اولی الالباب) در قرآن دارای اهمیت زیادی می باشد، همانگونه که می فرماید: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکرَی لِأولِی الالباب» یعنی: «قرآن برای کسی که تعقل داشته باشد، پند و اندرز است.» قرآن برای کسی که تعقل نماید و کسی که تعقل و تدبر نداشته باشد، یکسان نیست. پس کسی می تواند از قرآن بهره مند شود که فکر و اندیشه و عقل خویش را بکار گیرد.
حفاظت از قرآن
خداوند که این کتاب را نازل کرده است، خود نیز حفاظت آن را بر عهده گرفته است تا همچون کتاب های آسمانی پیشین دچار تحریف نشود: «إنَّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّکرَی وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» (حجر/۹) یعنی: «ما این کتاب را نازل کرده ایم و خود نیز از آن حفاظت می کنیم».
دلایل و اسناد بسیار و معتمد وجود دارد که ثابت می کند خداوند این کتاب را حفاظت کرده و خواهد کرد و شکی نیست که هیچ تغییری در این کتاب به وجود نیامده است. روشن است زمانی که خداوند می فرماید ما این کتاب را حفاظت می کنیم، بدان معنا است که سنت او چنان است که با اسباب و مسببات ویژه آن را انجام می دهد. از جمله مؤمنان صادق و مخلصی که این کتاب را در سینه های خود حفظ کرده و در صفحاتی آن را نوشته اند و به اندازه ای محکم کاری کرده اند که این کتاب بدین گونه محفوظ مانده است. خداوند فرشتگانی را به زمین نفرستاده است که هر کس تغییری در قرآن ایجاد کرد، او را دچار قهر و عذاب نماید. حتی اقداماتی نیز برای تغییر و تحریف قرآن از سوی دشمنان اسلام انجام گرفته است که تمام این تلاش ها از طرف مسلمانان نقش بر آب شده است.
از جمله حدود پنجاه الی شصت سال پیش، اسرائیل قرآنی را در پاکستان پخش کرد که در آن تمام آیاتی را که در توبیخ قوم بنی اسرائیل آمده بود، حذف کرده بود. هزاران جلد از آن را پخش کرده و به خیال خود در آن منطقه کسی متوجه تحریف قرآن نمی شود و در نتیجه قاطی قرآن های دیگر شده و مردم سردرگم می شوند. اما خوشبختانه آنقدر حافظ قرآن در آنجا بود که هر کس آن را می خواند، فوری متوجه می شد که آیاتی از آن حذف گردیده اند. بنابراین دستور دادند که تمام قرآن ها را جمع کنند و بسوزانند و طرح شومشان نقش بر آب شد. ده ها کار دیگر نیز در این راستا انجام گرفته، اما همه با شکست مواجه شده اند. مسئولیتی که مسلمانان در این میان بر عهده گرفته اند، این است که شب و روز آن را تلاوت و حفظ می کنند و… و بدین طریق از آن حفاظت کرده اند.
کار ارزشمندی که مسلمانان در این باره انجام داده اند، این است که در سطح جهان مکان هایی به عنوان دارالتحفیظ برای حفظ قرآن تأسیس کرده اند. این مسئولیت را چنان شایسته انجام داده اند که افراد زیادی در دنیا وجود دارند که قرآن را حفظ کرده اند. افرادی هم که حافظ نیستند، آن را آنگونه که در جامعه ما به یک فرهنگ تبدیل شده است، ختم می کنند. آنها این حدیث صحیح پیامبر(صلی الله علیه و سلم) را که می فرماید: «برای کسی که قرآن می خواهد، در ازای قرائت هر حرف آن ده خیر برایش نوشته می شود»؛ به گونه ای عملی کرده اند، که افراد زیادی هستند که هرچند از معنای آن چیزی نمی فهمند، اما هر سال یا هر ماه یک بار و گاهی به در مدتی نیز آن را ختم می نمایند. بدین شکل قرآن بدون تغییر و تحریف باقی مانده است، تمام این اقدامات بسیار مبارک و ستودنی هستند، اما کافی نیست.
قرآن برای این نیامده است که ختم شود و خیر آن به خویشاوندان و مردگان تقدیم شود. قرآن برنامه زندگی و رسیدن به خوشبختی است. چیزی که در قرآن بسیار به آن اهمیت داده شده است و متأسفانه کمتر بدان توجه شده است، بحث تفکر و تدبر در قرآن است.
در عصر پیامبر(صلی الله علیه و سلم) و چند قرن بعد از ایشان، مسلمانان زیاد در قرآن می اندیشیدند، اما به مرور زمان مسلمانان کم کم از روح قرآن فاصله گرفته و به ظاهر و قالب آن چسپیدند و در نتیجه تدبر در قرآن کاهش یافت و مسلمانان همدیگر را تشویق کردند که قرآن را هر چه بیشتر و سریعتر ختم کنند. در حالی که این اساس قرآن نیست و لبّ دین از اساس آن که تدبر و تفکر است، استخراج می شود.
در عصر کنونی بیشتر از هر زمان دیگری به تدبر در قرآن نیاز داریم، زیرا انسان معاصر با وجود تمام پیشرفت های علمی و آسایشی که در زندگی کسب نموده، اما در ضلالت و گمراهی به سر می برد. زیرا از نور و هدایت خداوند محروم است. حتی مسلمانان نیز از آن مستثنی نبوده و بسیاری از مسلمانان پیام و رسالت این کتاب را درک نکرده اند.
دنیای امروز سرشار از رقابت های مادی و تحولات و دگرگونی های سریع است. تمام اینها ضرورت تدبر در قرآن را ایجاب می کند. انسان های معاصر در تمام زمینه ها علوم و دانش فراوانی کسب کرده و هزاران کتاب به رشته تحریر در آمده است، اما تمام اینها تنها بخش بسیار کوچکی می باشند. حتی مسلمانان نیز خیلی وقت ها دارای علوم دینی فراوانی هستند و در هر زمینه ای چیزهایی شنیده اند و شاید به اندازه یک اقیانوس علم و دانش انباشته اند ، اما اقیانوسی به عمق ۲ سانتیمتر، زیرا اصل دین را درک نکرده اند. انسان پس از تمام پیشرفت هایی که داشته است، الان نیز هدف از خلقت خویش و زندگی در این جهان را نمی داند. در حالی که اگر از تمام امکانات لازم نیز برخوردار باشد ولی هدف از آفرینش خود را نداند، مثل آن است که چیزی نداشته باشد.
یکی از دانشمندان می گوید؛ انسان امروزی همچون فردی است که خود را در اتاقی حبس کرده باشد. در اتاق وسایلی همچون کتاب و چراغ و فرش و… وجود داشته باشد و همه این وسایل را ده ها و صدها بار نگاه و مرور کرده باشد، اما هنوز نمی داند که این اتاق در چه ساختمان و چه محله و چه کشوری قرار گرفته است؟ و به گونه ای احساس سردرگمی می کند. جای تأسف است که بسیاری از مردم، بر اساس مشغولیت های روزانه تصمیم می گیرند که چه کار کنند و چه کار نکنند. یعنی: «هر چه پیش آید، خوش آید» و هیچ هدف و برنامه ای برای زندگی نداشته و اولویت زندگی شان را نمی دانند. در فکر اهداف بزرگ نیستند و نمی دانند که خدای بزرگ چه اهداف و مسئولیت هایی را برعهده آن ها قرار داده است. آیا برای رقابت های بیهوده خلق شده اند یا برای اهدافی بزرگتر؟
امروزه مسلمانان فرع و اصل دین را تشخیص نمی دهند و برخی تنها بر ظواهر دین، همچون گذاشتن ریش و… تأکید دارند و از مسایل دیگر کاملاً غافل هستند. یا فرد دیگری تنها بر آیه ای از قرآن تأکید داشته و بقیه را به دست فراموشی می سپارد. همه اینها به خاطر آن است که در این کتاب تدبر نمی کنند. به همین خاطر مسلمانان امروزی به تدبر و تأمل بیشری در قرآن نیاز دارند.
زندگی مسلمانان اگر بر مبنای ترتیب اولویت ها نباشد، هیچ فایده ای نخواهد داشت. به همین خاطر لازم است که ابتدا در قرآن تدبر نماییم. بشر امروزی به نسبت گذشته، هیچ گاه تا این اندازه نیازمند تأمل در قرآن نبوده است. پیشرفت های علمی، کمک شایانی به تدبر در قرآن کرده است. در زمینه های روانشناسی، جامعه شناسی، طبیعت و… به اکتشافات و پیشرفت هایی رسیده است که به بسیاری از اسرار جهان پی برده است و ذهن وی برای تأمل در قرآن آمادگی بیشتری دارد. در گذشته این زمینه برای وی فراهم نبود. این هم به پیشرفت انسان و کشف قوانین جهان هستی بر می گردد و روشن است که این کتاب با قوانین این جهان منافات و تناقضی ندارد.
قرآن با جهانی که ناظر آن هستیم، هماهنگی کامل داشته و دارای رابطه ای مستقیم هستند. هرچه بیشتر در جهان هستی دقت نماییم و به بزرگی خداوند آفریدگار پی ببریم، به همان اندازه بزرگی این کتاب نیز بیشتر روشن و آشکار می شود و به هر اندازه بیشتر قرآن را درک کنیم، جهان هستی را بیشتر می شناسیم و می توانیم ذهن و عقل خویش را بکار گرفته و در آن بیندیشیم و این اصلی ثابت است. تمام دستاوردهای بشری که تا حالا بدان رسیده است، اگر بر مبنای اصولی درست و حقیقی باشند، این را ثابت می کنند که قرآن از جانب خداوند آمده است.
دانش و اکتشافاتی که تا حالا انسان به آنها رسیده است، این آیه مبارک نوید آن را داده است، خداوند متعال می فرماید: «سَنُرِیهِم آیَاتِنَا فِی أنفُسِهِم حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّهُ الحَقُّ …» (فصلت:۵۳) یعنی: «ما به آنان (که منکر اسلام و قرآنند) هر چه زودتر دلائل و نشانه های خود را در اقطار و نواحی (آسمان ها و زمین، که جهان کبیر است) و در داخل و درون خودشان (که جهان صغیر است) به آنان نشان خواهیم داد، تا برای ایشان روشن و آشکار گردد که اسلام و قرآن حق است.»
امروز انسان هر چند در زمینه های مختلف توسعه یافته است، با این حال جز نمایاندن و کشف آیات و نشانه های خداوند متعال، کاری انجام نداده است. انسان هیچ گاه نمی تواند هیچ قانونی برای طبیعت وضع نماید، بلکه تنها می تواند قوانین موجود را کشف کند. در زمینه پزشکی، آسمان ها و زمین، انواع حیوانات و موجودات، دریاها و… تمام این آیات و نشانه ها، این را ثابت می کنند که این قرآن به حق از جانب خداوند آمده است. خداوند متعال ۱۴۰۰ سال پیش به مکان و موقعیت ستارگان سوگند می خورد: «فَلَا أُقسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّو تَعلَمُونَ عَظِیمٌ» (واقعه/۷۵-۷۶) یعنی: «قسم به مکان ستارگان، بی شک این قسمی بزرگ است اگر بدانند».
این موضوع در عصر کنونی بیشتر قابل درک است و شاید در زمان پیامبر(صلی الله علیه و سلم) –به دلیل عدم وجود علم نجوم- زیاد آن را درک نکرده باشند. دانشمندان علم نجوم می گویند: ده برابر سنگریزه های روی زمین، در آسمان ستاره وجود دارد!! همچنین دو تریلیون کهکشان کشف شده که هر کهکشان، صدها میلیارد ستاره را در خود جای داده است. آفریننده این جهان است که این کتاب را نیز برای انسان فرستاده است: «فَلَا أُقسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّو تَعلَمُونَ عَظِیمٌ، إِنَّهُ لَقُرآنٌ کَرِیمٌ، فِی کِتَابٍ مَکنُونٍ، لَا یَمَسُّهُ إلَّا المُطَهَّرُونَ، تَنزِیلٌ مِن رَبِّ العالَمِین» (واقعه/۷۵-۸۰) یعنی: «قسم به مکان ستارگان، بی شک این قسمی بزرگ است اگر بدانند، بدون تردید این قرآن گرانقدر و ارزشمند است، در کتاب پنهان (از دیدگان و دور از دسترس شیطان، که لوح محفوظ است) قرار دارد، جز پاکان (یعنی فرشتگان یزدان) بدان دسترسی ندارند، از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است».
بنابراین امروز زمینه تدبر در قرآن برای انسان مهیاتر است. ما اینجا برخی موارد لازم را مورد اشاره قرار خواهیم داد.
نکته اول؛ همانگونه که پزشک برای بیمارانش، درمان های گوناگونی تجویز می کند و یا برای یکی از بیمارانش بسته به نوع بیماری، هر بار درمانی به او می دهد، ما نیز در مورد قرآن هر بار به آیاتی از آن نیاز داشته و ممکن است در حال حاضر نیاز به عمل یکی از آیات آن نداشته باشیم و یا زمان عمل به آیه ای هنوز نیامده باشد.
امروزه مسلمانان در زمینه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و… دچار تزلزل زیادی شده اند و متأسفانه دارای منزلت مطلوبی در جهان نیستند. دلیل این همه قتل عام در میان مسلمانان چیست؟ چرا دشمنان و استعمارگران چشم طمع به ما دوخته اند؟ لازم است که مسلمانان ابتدا دلیل و سپس چاره آن را بیابند. برای این کار نیز لازم است که به کتابشان مراجعه کرده و بدانند که چرا این همه گرفتاری و درماندگی و نگونبختی در میان مسلمانان به وجود آمده است؟ آیا دلیل آن دینداری و قرآن است؟ آنگونه که متأسفانه برخی چنین درک نادرستی از دین دارند و می گویند در هر جایی که مسلمانان باشند، بدبختی و درماندگی موج می زند. خیر، بلکه مسلمانان به دلیل دور شدن از برنامه خدا دچار چنین گرفتاری و مشکلاتی شده اند. آیا کسی هست که خود و خانواده و جامعه اش را بر اساس مبانی قرآن تربیت کرده باشد و دچار خسارت و بدبختی شده باشد؟!
به دلیل آن همه توطئه هایی که دشمنان در دنیا علیه مسلمانان به کار می گیرند، چنان بینشی برای مسلمانان درست شده است که سرچشمه تمام این مشکلات را توطئه های دشمنان می دانند و می گویند اگر دشمنان کاری به ما نداشته باشند، ما دارای زندگی بسیار راحت و استانداردی می بودیم و مشکلی نداشتیم. اگر استعمارگران وطنمان را غارت نمی کردند، ما با آن همه منابع زیر زمینی غنی ای که داریم، مسلماً در وضعیت بسیار مطلوب تری می بودیم.
اما یادمان باشد که این دنیا سرای امتحان و آزمایش است و ارتباطی که میان زورمندان و درماندگان وجود دارد. در طول تاریخ ظالم حق درمانده را به زور گرفته است. اما قرآن ما را راهنمایی می کند که در این باره چه وظیفه ای بر عهده داریم؟ ما اگر مسلمانی واقعی باشیم، تا این اندازه متضرر نمی شویم. اما متأسفانه مسلمانان بر اساس کتاب خداوند زندگی نمی کنند و بسیار از آن دور افتاده اند.
همانگونه که جسمی ضعیف در مقابل هیچ ویروسی توان مقاومت ندارد و جسمی که قوی و سالم و واکسینه شده باشد، هیچ ویروسی نمی تواند به آن آسیبی برساند و اگر به میان افراد مریض نیز برود، مریض نخواهد شد. ما نیز اگر قوی و نیرومند باشیم ، این همه آماج حملات دشمنان قرار نمی گیریم. بنابراین: «از ماست که برماست».
خداوند متعال در مورد توطئه دشمنان می فرماید: «لَن یَضُرُّوکُم إلَّا أذَی وَ إن یُقَاتِلُوکُم یُوَلُّوکُمُ الأدبَارَ ثُمَّ لَا یُنصَرُونَ» (آل عمران/۱۱۱) یعنی: «آنان هرگز نمی توانند به شما زیانی (ژرف و پردامنه) برسانند، مگر آزار مختصری (که اثر چندانی بر جای نمی گذارد) و اگر با شما بجنگند، پشت کرده و پا به فرار می نهند، سپس یاری نمی شوند (و نصرت و پیروزی فرا چنک نمی آورند، مادام که شما امر به معروف و نهی از منکر داشته باشید)».
اما آیا مسلمانان امروزی این گونه هستند؟ بیشتر مسلمانان می گویند که این آیه باید در مورد ما هم صدق کند! اما آیا این مسلمانان خودشان را آماده کرده اند؟ آیا وحدت دارند؟ آیا تفرقه آن ها را زمین گیر نکرده است؟ در حالیکه دشمنان کاملا متحد و یکپارچه هستند، مسلماً مسلمانان اینگونه شکست خواهند خورد. مسلمانانی که به ده ها فرقه و دسته تبدیل شده و هر کدام خود را بر حق دانسته و دیگری را تکفیر کرده و ملحد می داند.
خداوند بزرگ می فرماید: «وَ لَا تَنَازَعُوا فَتَفشَلُوا وَ تَذهَبَ رِیحُکُم وَاصبِرُوا إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرینَ» (انفال/۴۶) یعنی: «و از خدا و پیغمبرش اطاعت نمایید و (در میان خود اختلاف و) کشمکش مکنید، (که اگر کشمکش کنید) درمانده و ناتوان می شوید و شکوه و هیبت شما از میان می رود (و دشمنان از شما ترس و هراسی نخواهند داشت) شکیبایی کنید که خدا با شکیبایان است».
به همین خاطر است که مسلمانان در شرایط مطلوبی قرار ندارند. در حالیکه اگر شکیبا و متحد باشند، فهم صحیحی از قرآن داشته و از آن اطاعت نمایند و اهل شکیبایی و استقامت باشند، اهل برادری و اتحاد باشند، توطئه دشمنان بر آن ها تأثیری نخواهد داشت. اگر کسی تنها اختلاف جزئی با ما داشت، نباید خیلی ساده او را بی دین و کافر قلمداد کنیم. اگر ما در دنیای امروز با وجود شمار فراوان دشمنان، به درستی این آیات را درک کرده باشیم، می توانیم زندگی ایده آل و مطلوبی داشته باشیم.
مگر مردم هندوستان استعمارگران انگلیس را چگونه از دیار خود اخراج نمودند، آیا با جنگ مسلحانه؟ مگر نه این است که تنها با مبارزه منفی بر آن ها پیروز شدند؟! آنها ملتی متحد و یکپارچه بودند. اما مسلمانان به خاطر تفرقه و اختلافاتی که میانشان وجود دارد، دچار عقب افتادگی شدیدی شده اند.
لازم است که مسلمانان با تدبر در قرآن، به خود بیایند که آیا اتحاد دارند؟ آیا به این امر خداوند که می فرماید: «وَاعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا» (آل عمران/۱۰۳) یعنی: «همگی به رشته (ناگسستنی قرآن) خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید» عمل نموده ایم؟ اگر چنان کرده باشیم، یقیناً دشمنان نمی توانند در میان ما نفوذ کنند. اما در غیر این صورت، به آسانی دچار خسارت های غیر قابل جبرانی خواهیم شد.
نکته دوم؛ بیشتر مسلمانان بر نقد دشمنان تأکید می کنند و توجه شان به غیر خودشان است و کسی خود را گناهکار نمی داند. هر گروهی مشکلات و گرفتاری های جهان اسلام را به گردن دیگران می اندازد. حتی ما نسل قبل از خودمان را متهم می کنیم و ممکن است نسل بعد از ما نیز، ما را گناهکار بداند و این امر به فرهنگی در میان مسلمانان تبدیل شده است: «کی بود کی بود، من نبودم».
ما اگر در قرآن تدبر و تأمل داشته باشیم، می بینیم که خداوند به نمونه هایی از پیامبران اشاره می کند که هرچند معصوم بوده اند، اما به خطای خویش اعتراف می کنند. این پیامبران ذات خویش را نقد می کنند. خداوند این آیات را برای ما بازگو می کند تا از آن پند و عبرت بگیریم.
حضرت آدم(علیه السلام) بعد از آنکه از میوه ی درخت ممنوعه خورد و از باغ اخراج شد، به سوی خدا دعا کرد و فرمود: «قَالَا رَبَّنَا ظَلَمنَا أَنفُسَنَا وَ إِن لَّم تَغفِر لَنَا وَ تَرحَمنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخَسِرِینَ» (اعراف/۲۳) یعنی: «(آدم و همسرش، دست دعا به سوی خدا برداشتند و) گفتند: پرودرگارا؛ ما (با نافرمانی از تو) بر خویشتن ستم کرده ایم و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، از زیانکاران خواهیم بود».
آدم پیامبر خداست و از خداوند طلب عفو و بخشش می کند و با این کار، به ما یاد می دهد که ای مسلمانان اگر خطا و اشتباهی کردید، ابتدا خویشتن را نقد کنید، نه اینکه همه چیز را به گردن دیگران بیندازید.
یونس(علیه السلام) می فرماید: «أَن لَا إلَهَ إَلَّا أَنتَ سُبحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ» (انبیاء/۸۷) یعنی: «در میان تاریکی ها (ی سه گانه ی شب و دریا و شکم نهنگ) فریاد برآورد که پروردگاری جز تو نیست و تو پاک و منزّهی و من از جمله ستمکاران شده ام».
این بدان خاطر است که ما یاد بگیریم که ابتدا ذات خویش را نقد کنیم و این را در میان جامعه به یک فرهنگ تبدیل نماییم. به گونه ای که والدین، معلم، کارگر، بازاری ها و مسئولان و هر کس دیگری در جامعه نقدپذیر بوده و ابتدا انتقادهایش را متوجه خویش نماید. زیرا هیچ کس معصوم نیست و هر کس چنین ادعایی داشته باشد، دچار اشتباه شده است.
زمانی که پیامبران خدا معصوم هستند و به اشتباه خویش اعتراف می کنند، پس ما چه دلیلی داریم به خطاهای خویش اعتراف نکنیم؟! خداوند با بازگویی این داستان ها به ما می گوید که ما نیز باید خود را نقد کرده و به اشتباه و گناهان خویش اعتراف نماییم و طلب عفو و بخشش نماییم.
بنابراین اگر ما در قرآن تأمل نکنیم، نمی توانیم این پیام ها را درک کنیم. به همین خاطر است که مردم زیادی هستند که این داستان ها را می خوانند، اما هیچ پند و اندرزی از آن نمی گیرند.
همچنین پیامبر اسلام در قرآن مورد عتاب قرار گرفته است: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی، أَن جَآءَهُ الأعمَی» (عبس۱-۲) یا در جایی دیگر می فرماید: «خداوند از تو راضی باشد(ای پیامبر خدا) چرا به آن ها مهلت دادی؟ (نباید به آن ها مهلت می دادی) تا اینکه برایت روشن شود که چه کسی بر حق است و ایمانش کامل است و چه کسی کاذب و منافق است» (توبه:۴۳)
در جایی دیگر به پیامبر(صلی الله علیه و سلم) می فرماید، هم برای خود و هم برای مسلمانان طلب بخشش کن. همین برای مسلمانان کافی است که به خود آیند. اگر فردی خود را معصوم دانست و خود را نقد نکرد، پشتش زیر اشتباهات پی در پی خمیده می شود و در همان حال خود را بر حق می داند.
کسی که خود را نقد می کند، تلاش می کند اگر در حق هر کس، خود یا خدا و یا مردم، ستمی روا داشته باشد، آن را جبران نماید. اما اگر خود را نقد نکند، همین راه کج خویش را ادامه می دهد.
نکته سوم؛ وظایف این دین بسیار و سهل انگاری از سوی مسلمانان نیز بسیار است. بسیاری از دعوتگران دین اسلام در میدان دعوت، برخی از گناهان را از حد خویش بسیار بزرگتر جلوه می دهند. در حالیکه این گناهان به نسبت برخی گناهان دیگری که نزد خداوند بسی بزرگتر هستند، آنچنان اهمیتی ندارند.
ما اگر به قرآن نظری بیفکنیم می بینیم که موضوعات مهم را بسیار تکرار کرده است. این بدان معناست که اگر آنها را درک کردیم و ایمان و اعتقاد بر آن ها تثبیت شد، از گناهان دیگر مصون می مانیم. اگر مواردی همچون اخلاص برای خدا، ایمان به قیامت و ترس از محاسبه در دل جایگیر شد و شرایعی همچون نماز، روزه، زکات، دانش، تقوا و امر به معروف و نهی از منکر و… در دل مؤمن مستقر و تثبیت گشت، از بسیاری از گناهان دیگر پرهیز خواهد کرد. آیات متعدد قرآن از مواردی بحث می کنند که بدانها اشاره کردیم. یک چهارم قرآن از قیامت بحث می کند، آیات زیادی هستند که خداوند را به ما می شناسانند و یا از سرگذشت پیامبران می گویند و ده ها و صد ها بار به این آیات اشاره شده است.
اما می بینیم در کنار آن برخی گناهان هستند که خداوند تنها یک بار یا دو بار به آن ها اشاره کرده است. مثلاً یک بار از غیبت نام برده است یا دو بار به دزدی اشاره کرده است. با این حال شخصی می آید گناه غیبت را بیش از اندازه بزرگ جلوه می دهد، اما تأکیدی بر تقویت ایمان به خدا و ایمان به قیامت ندارد، در حالیکه خداوند آن ها را به عنوان اساس و اصل ایمان قرار داده و در قرآن بسیار بر آن ها تأکید کرده است.
شخصی که خود را همیشه زیر نظارت خداوند می بیند و به یاد دادگاه روز قیامت باشد، مسلماً چنین شخصی غیبت نمی کند. خداوند متعال به ما می گوید که ابتدا بر اصول تأکید داشته باشیم. البته این بدان معنی نیست که تجاوز به مال و ناموس مردم، امری روا بوده و یا دارای اهمیت چندانی نیست، بلکه یکی از اهداف این دین محافظت از مال و ناموس انسان هاست. اینکه بگوییم دزدی امری پسندیده است، خیر نزد خداوند بسیار ناپسند است، اما با این حال به نسبت اصول دین، اهمیت کمتری داشته و یک یا دو بار بدان ها اشاره شده است و برخی گناهان هستند که در قرآن اصلاً اشاره ای به آن ها نشده است و تنها در احادیث پیامبر(صلی الله علیه وسلم) مورد اشاره قرار گرفته اند.
بنابراین مسلمانان باید متوجه باشند که ابتدا اصول دین را در نظر داشته باشند و بدانند که قرآن بر چه چیزی تأکید دارد. اگر ما در قرآن تدبر داشته باشیم و آن را درک کنیم، آن گاه بیشتر مشغول مبانی ثابت دین، که مورد توجه قرآن هستند، شویم و در دل و درون و خانواده و جامعه خویش مستقر گردانیم، بی گمان از بیشتر گناهان دیگر دور می شویم.
همانگونه که نمی توانیم به کسی که دست و پا بسته در آب انداخته شد، بگوییم: نباید خیس شوی؛ پس تا زمانی که فکر و عقیده انسان به خدا و روز قیامت استوار نگشته باشد، نمی توانیم بگوییم که باید پایبند به سایر قوانین و شرایع دین باشی. بیش از چهار صد آیه از قرآن به احکام دین اشاره نکرده است، در حالیکه بقیه آیات از باور و عقیده سخن می گویند. زیرا تا ایمان در دل تثبیت نشود، اعمال دیگر فایده ای در بر نخواهند داشت.
آخرین نکته؛ خداوند آفریدگار به ما می گوید: «لِیَبلُوَکَم أَیُّکُم أَحسَنُ عَمَلاً» (تبارک/۲) یعنی: «تا شما را بیازماید، چه کسی از شما اعمال بهتر و پسندیده تری دارد».
آزمایش های خداوند در دنیا از دو طریق است: یک) عبادت و پرستش خداوند از طریق انجام فرایض و اوامر خداوند و دوری از منهیات. دو) آبادانی زمین و کشف قوانین خداوند متعال در جهان هستی.
آنچه که ما امروز مشاهده می کنیم، این است که اصلاح گران و پژوهشگران بیشتر بر آبادانی زمین تأکید دارند و نمی دانند که انسان زمانی اصلاح و هماهنگ با قوانین جهان می شود که ابتدا به اوامر و نواهی خداوند عمل نماید. نسل های پیش به خاطر آنکه زمین را آباد نکرده اند، مورد خشم خداوند قرار نگرفته اند، بلکه به دلیل انحراف از اوامر و قوانین الهی دچار خشم و غضب خداوند گشته اند. خداوند هنگامی که سرگذشت آن اقوام را برایمان تعریف می کند، می خواهد به ما بگوید که شما نباید تمام همّ و غمتان، آبادانی زمین باشد و می فرماید: «فَأَعرِض عَن مَّن تَوَلَّی عَن ذِکرِنَا وَ لَم یُرِید إِلَّا الحَیَاهَ الدَّنیَا» (نجم/۲۹) یعنی: «از کسی روی بگردان که به قرآن ما پشت می کند و جز زندگی دنیوی نمی خواهد».
پیامبر(صلی الله علیه و سلم) نیز اینگونه دعا می کند: «اللهم لا تجعل الدنیا اکبر همنا و لا مبلغ علمنا» یعنی: «خدایا دنیا را بزرگترین هم و غم و آخرین حد دانش ما قرار مده».
البته نمی گوییم مسلمانان در آبادنی دنیا، پیشرفت های چشمگیری داشته اند، بلکه با وجود تأکیدات این کتاب، باز هم به نسبت دیگران بسیار عقب مانده ایم. اما با این وجود به اندازه ای که برای زندگی دنیوی تلاش می نماییم، به فکر انجام دستورات خداوند و آبادانی آخرتمان نیستیم.
اگر به برنامه های مدارس و دانشگاه های جهان اسلام نظر بیفکنیم، متوجه می شویم که آن اندازه که به آبادانی دنیا و زندگی دنیوی و پیشرفت و ثروتمند شدن و موفقیت دنیوی و… اهمیت داده می شود، بحث ایمان، تقوا، اخلاق و منش مورد توجه قرار نمی گیرد. آن اندازه که در دنیا دارالتحفیظ برای حفظ قرآن تأسیس کرده اند، هیچ گاه به همان اندازه دارالتفهیم برای درک و فهم بیشتر قرآن تأسیس نکرده اند.
به امید آنکه با این کتاب ارتباط بیشتری داشته و آن را درک کنیم و با تدبر و تأمل در آن، جواهر و دُرّ و گوهر آن را بیابیم و آن را چراغ راه زندگی خود قرار دهیم.

و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمین

فایل صوتی: عثمان ایزدپناه
تنظیم و ترجمه: کلثوم حسن زادە

نمایش بیشتر

کلثوم حسن زادە

@@نویسنده و مترجم و شاعر ایران - آذربایجان غربی - سردشت

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا