چه کسانی می توانند قرآن را تفسیر کند؟

“شروط مفسر قرآن “ 

علما علاوه بر اینکه انواع تفسیر را بیان کردەاند، به صورت ریز و دقیق شرایط مفسر را نیز بیان کردەاند؛ از جمله:

۱ – مفسر قرآن باید دارای عقیده و ایمانی درست باشد، این ویژکی علاوه بر اینکه تاثیر روحی و روانی بر نوشتە و خوانندەاش می گذارد؛ بە مفسر نیز اجازە نمی دهد که آیات را منحرف نماید و به غیر معنی اصلیش تفسیر کند.

۲ – شخص مفسر باید آرزو طلب نباشد و در قرآن دنبال آرزویش نگردد، تا طبق میل خویش تفسیرش نماید مثل ( معتزله و قدریه و قادیانیه ) که در کتابهایشان نظریات شاذ و نادرست به وفور یافت می شود و هر کسی کمی اطلاع و آگاهی داشته باشد؛ این مسئله را زود درک می کند.
۳ – برای تفسیر قرآن، اول باید از قرآن استفاده کرد و این آیه به آن آیه و این سوره به آن سوره تفسیر کرد؛ زیرا – همچنانکه که علمایان معتمد فرمودەند – قرآن تفسیر خویش را کرده است و آنچه در آیەای به صورت خلاصه آمدە باشد، در آیه ای دیگر به صورت تفصیل بیان شده است، و آنچه در آیەای به صورت خلاصه آمده باشد؛ در آیه و سورەای دیگر به صورت تفصیل بیان شده است.
۴ – بعد از تفسیر بە قرآن مفسر باید دنبال سنت پیامبر برود، زیرا وی از لوازم این دین است، پیامبر روشنگر و مبیّن معنی و مقصود قرآن است؛ همچنانکه می فرماید:

وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.
و قرآن را بر تو نازل کرده‌ایم تا این که چیزی را برای مردم روشن سازی که برای آنان فرستاده شده است (که احکام و تعلیمات اسلامی است) و تا این که آنان (قرآن را مطالعه کنند و درباره‌ی مطالب آن) بیندیشند. / سوره نحل آیه ۴۴ )

إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللَّهُ ۚ
ما کتاب (قرآن را که مشتمل بر حق و بیانگر هر آن چیزی که حق است) به حق بر تو نازل کرده‌ایم تا (مشعل راه هدایت باشد و بدان) میان مردمان طبق آنچه خدا به تو نشان داده است. /سوره نساء آیه ۱۰۵ )

ابن تیمیه هم فرموده است:
لازم است بدانیم همانطور که پیامبر الفاظ قرآن را برای یارانش بیان و تبین کرده، از لحاظ معنی و مفهوم نیز قرآن را برای آنان تبیین و تشریح کرده است و آیەی ” لتبین مانزل الیهم “، این معنی و استنباط را می رساند.

۵ – اگر این تفسیر در سنت پیامبر نبود باید دنبال نظریه ی اصحاب و یارانش رفت، زیرا میان آنها نازل شده و از معانی و اهدافش اطلاع بیشتری داشتەاند و آنها نسلی بودەاند کە از لحاظ اخلاقی، رفتاری و حتی دانش زبانشناسی بر غیر خود برتری و تفوق داشتەاند، همانطور که پیامبر آنان را معرفی می کند و بر خوبی و پاکیشان مهر صدق و راستی می زند و می فرماید: “خیر القرون قرنی ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم “یعنی: بهترین قرن، قرن من است سپس آنهایی که بعد از انها می ایند سپس انهایی که بعد از انها می ایند

۶ – اگر از زندگی و سخن و نظریەی یاران پیامبر معنی ومنظور آیات را نیافتیم، باید شخص مفسر دنبال مفسرین (تابعین) گردد، مخصوصا آنهایی که مشهورند مثل: عبدالله ابن عباس و شاگردانش زید پسر ثابت و عبدالله پسر مسعود و …
و در میان تابعین کسانی بودەاند که تفسیر تمام قرآن را آیه به آیه و سوره به سوره از زبان اصحاب پیامبر شنیده است، مانند اینکه مجاهد فرموده است: ( عرضت المصحف علی ابن عباس ثلاث عرضات من فاتحته الی خاتمته استوقه عند کل آیه و اساله عنها)
من سه بار قرآن را از اول تا آخرش بر ابن عباس خواندم و بر هر آیەای توقف می کردم و از وی سوال می کردم.
۷ – اگر مفسر تفسیر آیەای را در قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه وسلم و زندگی و سخن و رفتار اصحاب و تابعین نیافت، باید دنبال اصول و پایەهای زبان عربی رود؛ زیرا قرآن به زبان عربی نازل شده است و معنی و منظور هر کلمەای به شرع یا زبان یا عرف تعیین می گردد همچنانکه ابن تیمیه از مجاهد نقل کرده است: ( لا یحل لمن یٶمن بالله والیوم الاخر ان یتکلم فی کتاب الله اذا لم یکن عالما بلغات العرب )
یعنی: برای کسی که به خدا و روز رستاخیز ایمان داشته باشد، درست نیست کە قرآن را بدون آگاهی از زبان و ادبیات عرب ترجمە نماید.
علاوه بر این، بعضی برای مفسر شرط گذاشتەاند که باید آگاهی بر زبان عربی و علم نحو و صرف و بلاغه نیز داشتە باشد؛ زیرا زبان عربی به فتحه یا ضمه معنیش تغییر می کند و کسی که از این قواعد اطلاع کافی نداشته باشد و قرآن را تفسیر نماید، خود و دیگران را دچار اشتباه می کند.
شخصی گفته بود: ” در قیامت هر شکارچی ای پرندەای را بر گردنش آویزان می کند، گفتند چطور؟
در جواب گفت: قرآن می فرماید!
این شخص کلمەی قرآنی ؍ طائره ؍ را پرنده معنی کردە کە معنی درستش ” رفتار و عملکرد ” می باشد.

وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا

ما اعمال هرکسی

را (همچون گردن‌بند) به گردنش آویخته‌ایم (و او را گروگان کردار و عهده‌دار رفتارش ساخته‌ایم) و در روز قیامت کتابی را (که کارنامه‌ی اعمال او است) برای وی بیرون می‌آوریم که گشوده به (دست) او می‌رسد. /سوره اسراء آیه ۱۳ )

یا یک نفر دیگر گفته بود (فاُمُّه هاویه ) یعنی: خاک تو سرش مادرش، در حالی کە این آیە (هاویه) که اسمی از اسماءجهنم است می شود جایگاه کافران را ترسیم می کند.
ابن قتیبه در کتاب (مشکل القرآن) موارد تعجب آوری را در این مورد بیان کرده است و بر اهمیت فهم و درک اسرار زبان عربی تٲکید می نماید.
عالمان علاوه بر این موارد، چند شرط دیگری برای مفسر بیان کردەاند که می بایست مفسر آن ها را در رعایت کند تا بتواند معنی و مفهوم کامل و شامل قرآن را استنباط کند.
۸ – آشنایی و تخصص در فنّ علوم قرآنی، در این زمینه می طلبد که مفسر آشنایی کاملی از فنون علوم قرآنی نظیر نسخ، اسباب نزول و تٲویلات قرآنی داشته باشد تا در تبین و تاویل آیات قرآنی دچار اشتباه نگردد.

نویسنده مقاله : اکرام کریم
تهیه کننده : سانا حمد امین
ترجمه : رحیم رهرو .