آداب و احکامی درباره قرض گرفتن و پرداخت آن
در جامعه کنونی و حاضر متاسفانه بدهکاری و قرض نمودن همچون شاخی بر سر بسیاری از مردم دیده می شود و بصورت بسیار گسترده و فراوان در بیشتر منازل شایع گشته و مشهود است. جای شکی نیست که این پدیده همچون دردی مزمن ، دل بسیاری را آزرده خاطر نموده و جمع زیادی را همچون دست و پا زنجیر کردن به خود اسیر کرده است. و این معضل در جامعه امروز آنچنان جدی و حاد است که سرانجامِ خیلی از مردم را به زندان ها کشانده یا باعث ضبط و مصادره املاک بدهکاران توسط نهادهای قضایی و ذیربط به نفع طلبکاران شده است. گرچه لازم است بدانیم که یکی از کارهای نیکو و پسندیده و از آداب اجتماعی ، آسان گرفتن طلبکار بر بدهکار ـ به خصوص بدهکار فقیر و نیازمند ـ و همچنین احسان به هنگام قرض دادن است ، حتی چشم پوشی نمودن از بدهی شخص واقعا نیازمند نیز یکی از این سنت ها است. و بر بدهکار نیز لازم است در پرداخت بدهی خود در اسرع وقت اقدام نموده و در صورت توان مالی از تعویق و به تاخیر انداختن بدهی پرهیز نماید و به زیباترین روش بدهی خود را ادا نماید. در اینجا لازم است اشاره ای شود به اینکه وام دهنده ـ منظور از وام دهنده کسی است که به دیگران پول قرض می دهد ـ از گرفتن سود و ربای حرام در قبال دَینش اجتناب کرده و چنانچه بدهکار در موعد مقرر از ادای قرض و طلبش بر نیامد بر وی آسان گرفته و تا زمانی که پرداخت بدهی برایش میسر می گردد ، صبر و حوصله به خرج دهد . خداوند متعال در قرآن میفرماید : « و ان کان ذو عسره فنظره الی میسره و ان تصدقوا خیر لکم ان کنتم تعلمون » بقره ۲۸۰٫ و اگر بدهکار تنگدست باشد پس مهلت داده میشود تا گشایشی فرا رسد و اگر ( قدرت پرداخت نداشته باشد و شما همه وام خود را یا برخی از آن را بدو ) ببخشید برایتان بهتر خواهد بود اگر دانسته باشید. پیامبر اکرم (ص) نیز می فرماید « هر کس به فرد تنگدستی قرضی دهد، تا فرا رسیدن زمان پرداخت ، هر روز آن برای مقرض ( قرض دهنده ) صدقه ای محسوب می شود و اگر در موعد مقرر نیز جهت دریافت طلبش ، بر بدهکارش آسان گرفته و به او فرصت بدهد هر روزش به اندازه طلبش صدقه ای برای وی ثبت می شود.
از سویی دیگر بر قرض گیرنده لازم است در بازپرداخت بدهی و قرضش به نیکویی رفتار کرده و در زودترین زمان ممکن آن را به صاحبش پس داده و عمدا در پرداخت بدهی کوتاهی ننماید . ابو هریره روایت می کند : مردی از عرب به نزد رسول الله آمد و با لحنی تند و خشن از پیامبر درخواست طلبش را کرد ، اصحاب خواستند بخاطر رفتار آن مرد با پیامبر بر وی بتازند که رسول الله فرمود : او را رها کنید چرا که ذی حق همیشه چیزهایی می گوید … سپس در آخر فرمودند بهترین شما کسی است که قرض خود را به بهترین نحو ادا می کند. ( امام مسلم ).
در این مقاله حداقل کاری که می توانیم انجام دهیم این است که اهمیت خود را آراستن و نکو گردانیدن به آداب و اخلاق اسلامی برای وام دهنده و وام گیرنده بیان نماییم تا بیشتر به این موضوع اهتمام داده شود.
- بدانیم و سعی کنیم خود را از عادت کردن به استقراض و گرفتن وام ( قرض) به دور نگه داریم و به احادیثی که در این مورد بیان گردیده اند توجه نماییم. در صحیح ترمذی چنین آمده است « نفس المومن معلقه بدینه حتی یقضی عنه » نفس مومن در گرو بدهی اش است تا زمانی که دَینش پرداخت می شود. در روایتی دیگر از امام مسلم چنین آمده است « یغفر للشهید کل ذنب الا الدَین » تمام گناهان شهید جز بدهی اش بخشوده خواهند شد .
- از هیچ کس درخواست قرض نکنید مگر واقعا ضرور بوده و بدان نیاز مبرم باشد . و مقداری که درخواست می شود در حدی باشد که بتوان آنرا پرداخت نمود. ام المومنین عایشه می فرماید رسول خدا مقداری طعام را از شخصی یهودی برای مدتی بصورت قرض خرید و در قبال آن زرهی را به رهن گذاشتند. در این حدیث میتوان چنین برداشت کرد که مقدار خریداری شده بصورت نسیه و قرض در حدی است که می توان آنرا پرداخت کرد و اینکه یکی از فواید رهن اینست که باعث میشود بدهکار در پرداخت قرض جدی تر باشد .
- در همه حال چه هنگام تقاضای قرض یا زمان دریافت یا پرداخت قرض ، تقوای الهی را پیشه سازید . به اینصورت که وام گرفته شده را در رفع مشکلات و نیاز خود یا خانواده صرف نمایید نه اینکه آنرا در امورات نامشروع صرف و هزینه کنید و اینکه تصمیمی صادقانه و عزمی قوی داشته باشید که در زودترین زمان ممکن قرض گرفته شده را پس دهید. خداوند میفرماید : « و من یتق الله یجعل له من امره یسرا » طلاق ۴٫ هر کس از خدا بترسد و پرهیزگاری کند ، خدا کار و بارش را آسان و ساده می سازد. و پیامبر نیز می فرماید : هر مسلمانی چیزی را قرض کند و تصمیم بر استرداد آن را داشته باشد خداوند در همین دنیا ، امکان پرداختش را برایش ممکن می سازد.
- بدانید که دَین و بدهی ، شب هنگام غمی است بر دل و در روز نوعی ذلت و خواری. امام قرطبی در تفسیرش در باره قرض چنین میفرماید : در قرض و بدهکاری نوعی حقارت و خواری موجود است چرا که قلب آدمی را به خود مشغول ساخته و تا زمان پس دادنش همیشه نوعی غم و اندوه با فرد همراه است و به هنگام رویارویی با طلبکار احساس شرمندگی می نماید و همیشه منّتی از جانب صاحب قرض را بر خود حس میکند.
- درباره قرار دادن اوراق و سفته ضمانت آگاه باش . چون کسی که از این اوراق استفاده میکند دچار دو نوع محذور و ضرر می شود. اول اینکه : نوعی اسراف در خرج کردن و غرق شدن در دیون است. دوم اینکه : گیر گردن و افتادن در چارچوب ربا در صورتیکه نتواند در موعد مقرر بدهی اش را صاف کند.
- در حد توان از خرید اجناس اقساطی به دور باشید. در حال حاضر مردم بصورت گسترده و غیر قابل انتظار گرفتار بازپرداخت اقساط به شرکت ها و موسسات مالی شده اند ، لازم است متوجه این مسئله باشیم که این هنجار و غرق شدن در آن به نفع جامعه اسلامی ما نیست ، چرا که افتادن در دام اقساط ، ابتدای لغزش آدمی و سقوط به پرتگاه و زیر بار رفتن بدهی هاست. و این موضوع اکنون مشهود و عیان است . افرادی را می بینیم که ماهانه توانایی پرداخت اقساط هایشان را ندارند و زیر بار بدهی ها پشتشان خم و کمرهایشان شکسته شده است.
- همیشه و در همه حال زبانت را با ذکر و یاد خدا ، تر و تازه نگه دارو همیشه از خداوند نیازت را بطلب و از شر قرض و بدهی و له شدن زیر آن به او پناه ببر ، و به اقتدا و پیروی از سنت رسول (ص) این دعا را زیاد بخوانیم :« اللهم انی اعوذ بک من الهم و الحزن و العجز و الکسل و الجبن و البخل و ضلع الدین و قهر الرجال» صحیح بخاری. بار الها ! من به تو پناه می برم از غم و حزن و ناراحتی ، از ناتوانی و کسالت ، از ترس و بخیلی و از فشار قرض و چیرگی مردم. آری پیامبر (ص) همیشه این دعا را می خواند و از خداوند می خواست در شرایطی قرار نگیرد که نتواند جوابگویی دَین و بدهی هایش باشد. از حضرت عایشه رضی الله عنها روایت است که پیامبر (ص) در نمازهایش بسیار از شر گناه و بدهکاری به خداوند پناه می برد ، مردی از رسول خدا پرسید که چرا اینقدر از قرض و بدهکاری هراس داری و به خداوند پناه می بری ؟ فرمودند : چون مرد بدهکار دچار کذب و دروغ می شود و اگر وعده داد دچار خلاف وعده نیز میشود. پس می توان از این حدیث چنین استنباط کرد که استعاذه و پناه گرفتن از شر قرض و وام گرفتن امریست نیک و پسندیده ، چون بدهکاری منفذ و دریچه ای بسوی دروغ گفتن در گفتار و حتی خلاف وعده عمل کردن را بروی آدمی می گشاید. ما سوای اینکه نوعی از مذلت و شرمندگی و حقارت هم دچار فرد می شود.
امید است با توجه به مطالب فوق ، توانسته باشیم قسمتی از آداب قرض گرفتن و بازپرداخت آن را در خود عملی ساخته و بیش از این در منجلاب بدهی دست و پا نزنیم تا از غم و اندوه دایم نیز به دور گردیم.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
مترجم : محمد حکمتیار . پیرانشهر
