آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در میان مردم بلوچستان همانند دیگر مراسم این قوم تشابه بنیادی و ریشه ای با یکدیگر چه در مکران (جنوب بلوچستان) و چه در سرحد (شمال بلوچستان) دارد اما اجرای این مراسم کم و بیش در مناطق مختلف بلوچستان متفاوت است.
زنان بلوچ در برگزاری آیین های مربوط به ماه مبارک رمضان نقش کلیدی دارند و مدیریت بیشتر امور در این ماه به زنان بلوچ مربوط می شود.
مردم بلوچ از نیمه دوم ماه شعبان، خود را برای استقبال از ماه مبارک رمضان آماده می کنند و خانه و کاشانه خویش را غبارروبی کرده و زمینه برگزاری آداب و رسوم رایج این قوم در ماه رمضان را فراهم می کنند.
اکثر زنان بلوچ بویژه مادربزرگ ها قبل از آغاز ماه مبارک رمضان افزون بر تمیز کردن خانه خود نظافت مساجد محله یا روستای خود را نیز برعهده می گیرند.
بعد از نظافت مساجد، زنان به روشن کردن مشک و دود دادن مواد خوشبویی به نام «سوچکی» و «اوددار» که بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس یا پاکستان تهیه می شود، مبادرت می ورزند.
«سوچکی»تکه های نازکی از یک درخت بسیار خوشبو است که معمولاً با مواد معطر دیگر آغشته شده و در ظروفی با طرح های محلی شیک در فروشگاه ها عرضه می شود.
مردان نیز در آماده سازی مساجد برای استقبال از ماه مبارک رمضان سهمی دارند، به این ترتیب که آنان قبل از آغاز این ماه پربرکت، با نصب چادر و تفکیک مکان زنان و مردان در مساجد، زمینه حضور زنان را برای بهره جستن از فضائل این ماه فراهم می سازند.
با آغاز ماه مبارک رمضان هر شب قبل از اذان صبح، شخص یا اشخاصی برای بیدار کردن اهالی محل با به صدا در آوردن طبل و خواندن اشعاری در این خصوص که از سروده های عامیانه منطقه است، مردم را برای صرف سحری بیدار می کنند.
معمولاً سحرخوانی توسط دو یا سه نفر انجام می شود و آن کس که بر طبل می کوبد، خواننده نیز است و همراه یا همراهان وی نقش همسرایان را بازی می کنند.
در فقه اهل تسنن هر شب به همراه نماز عشاء، نماز ۲۰ رکعتی اقامه می شود که به آن «تراویح»می گویند، از منظر اهل سنت این نماز که ویژه ماه مبارک رمضان است، فضائل زیادی دارد و خواندن آن برای روزه داران لازم است.
نماز تراویح متشکل از ۱۰ نماز دو رکعتی است که مردم بلوچستان بر طبق سنت دیرین خود همیشه سعی می کنند بیست رکعت نماز تراویح را به جماعت و امامت حافظ قرآن که هر شب یک جزء از این کتاب مقدس را تلاوت می کند، بجا بیاورند، اقامه نماز تراویح از ۴۵ دقیقه تا یک ساعت و نیم به طول می انجامد.
در گذشته معمولاً زنان نماز تراویح را در منزل می خواندند اما امروزه درهای بیشتر مساجد شهرهای بزرگ به روی زنان نمازگذار باز است، البته زنان بلوچ در طول سال فقط یک ماه آن هم در ماه مبارک رمضان صرفاً برای اقامه نماز تراویح که با ختم قرآن همراه است، به مساجد می روند.
حضور زنان در مساجد شهرهای بزرگ و روستاهای پرجمعیت پدیده ای نو ظهور است که طی ۲۰ سال اخیر شکل گرفته و هنوز در بیشتر روستاهای بلوچستان اقامه نماز تراویح بدون حضور زنان انجام می گیرد.
در شب های قدر زنان بلوچ به صورت گروهی در خانه ها و مردان در مساجد به عبادت و تلاوت قرآن می پردازند، مردان خانواده سعی می کنند فرزندانشان را همراه خود به مساجد ببرند تا از سخنان مولوی که پیرامون فضیلت این ماه مبارک و احیاء و زنده داری شب های لیله القدر است بهره گیرند.
هر شب قبل از نماز عشاء و تراویح، مولوی مسجد در مورد فضیلت روزه و ماه مبارک رمضان به سخنرانی می پردازد.
در دهه آخر ماه مبارک رمضان و هم زمان با شب های قدر، شخصی که معمولاً روحانی است به نمایندگی از همه مردم هر محله، در چادری که در گوشه ای از مسجد نصب شده، مراسم اعتکاف را برگزار می کند و شبانه روز به تلاوت قرآن و اقامه نماز و دعا و نیایش می پردازد که تا شب قبل از عید حق بیرون رفتن از مسجد را ندارد.
یک شب مانده به پایان ماه مبارک رمضان و اعتکاف، اهالی محل و نمازگذاران مبلغی پول را به عنوان هدیه به فرد معتکف تقدیم می کنند.
«تباهگ»یکی از اصلی ترین غذاهای ماه مبارک رمضان است که در وقت سحر صرف می شود و مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده بوده که بسیار خوشمزه و لذیذ است و طرفداران زیادی در میان قوم بلوچ و حتی غیر بلوچ های این منطقه دارد.
آماده سازی تباهگ یک هفته تا ۱۰ روز طول می کشد و به همین دلیل، کار تهیه این خوراک مخصوص ماه مبارک رمضان از نیمه دوم شعبان آغاز می شود.
نحوه تهیه تباهگ بدین ترتیب است که ابتدا قصابان ماهر گوشت را به صورت لایه های نازک و ورقه های ظریف پهن می برند و سپس پودر انار ترش و آب لیمو و نمک را بصورت خمیر در آورده و بر روی لایه های گوشت می مالند و بعد از آن در فضایی باز ورقه های گوشت را که به آن خمیر انار مالیده شده در مجاورت تابش آفتاب بر روی بند و یا طنابی آویزان می کنند.
برای جلوگیری از نفوذ گرد و غبار گوشت های آویز شده را با تور یا پارچه های مخصوص می پوشانند به شکلی که هوا و نور کافی به گوشت برسد و بعد از خشک شدن گوشت، آنها را جمع آوری کرده و در کیسه های پارچه ای قرار می دهند تا در طول ماه مبارک آن را با برنج طبخ و مصرف کنند.
این خوراک خوشمزه از قرن ها پیش در میان مردم بلوچستان رواج داشته است، با توجه به نبود برق در آن زمان تباهگ بهترین و آسان ترین روش برای مصرف طولانی مدت گوشت به شمار می رفته است.
از دیگر خوارک مرسوم در بلوچستان شیرینی «چانگال» است که معمولا بر سر سفره افطار گذاشته می شود، مواد اولیه آن خرما، خمیر نیمه پخته، روغن محلی حیوانی و افزودنی های معطر است.
«بت ماش»نوعی غذاست که بیشتر در میان افراد مسن و یا خاص طرفدار دارد، هم در ماه مبارک رمضان و هم در فصل زمستان بویژه هنگام بارش باران بر سر سفره مردمان بلوچ قرار می گیرد.
بتّ ماش در مناطق جنوبی بلوچستان همراه با هرّام ، ترشی انبه و یا لیمو صرف می شود، این غذا کاملاً نرم است و از موادی مانند برنج، روغن، ماش و افزودنی های معطر تهیه می شود.
معمولاً کسانی که قادر به تهیه تباهگ نیستند در ماه رمضان بیشتر از غذای پر چرپ بَّت ماش استفاده می کنند و به خاطر نرمی بیش از حد معمول آن، هنگام سحری میل می شود، به عقیده مردم این منطقه هر کس هنگام سحری ‘بت ماش’ بخورد در طول روز کمتر گرسنه می شود.
نان «تیموش»در بلوچستان تهیه و پخت می شود که تنها به ماه رمضان اختصاص ندارد اما به علت سبکی و و هضم سریع آن در این ماه طرفداران زیادی دارد، این نوع نان حتی از کاغذ نیز نازک تر است و پخت آن مهارت خاصی را می طلبد.
امروزه نان تیموش را با ظروف کاملا پهن و مخصوصی به نام ‘تین یا تیگن’ تهیه می کنند، در حالی که در گذشته پخت آن با استفاده از سنگ های بسیار نازک بزرگ و پهن که در کوه های لایه ای منطقه بنام ‘تلار’ یافت می شود، انجام می گرفت، مواد اولیه این نان، آرد ، نمک، آب و مقدار بسیار اندکی روغن است.
«پکوره» از مخلوط آرد نخود، آرد گندم، گشنیز، ادویه های معطر، روغن، فلفل و سیب زمینی تهیه می شود و مردم بلوچ معمولاً سر سفره افطار از این غذا بهره می گیرند، دستور پخت آن از کشورهای عربی و پاکستان گرفته شده و بدلیل نبود مواد اولیه آن در روستاها بیشتر در شهرهای بزرگ تهیه می شود.
از دیگر خوراک های محلی که می توان آن را بر سر سفره های افطار مردم بلوچ یافت، حلوا شکری، حلوا شیرگی، خرما بریز، خرما شیرگی، کتوک، هارگ، انواع لبنیات محلی، نان روغنی، مربای خرما، انواع ترشی های مختلف مثل ترشی لیمو، ترشی انبه است.
با توجه به زمان بر بودن دوخت البسه سوزن دوزی شده بانوان بلوچ که گاهاً حتی تا شش ماه نیز به طول می انجامد، زنان در ماه رمضان به محض فراغت از کار منزل تا عصر به دوخت و دوز و «سوزن دوزی» لباسهای مخصوص عید فطر خود و فرزندانشان مشغول می شوند.
چند روز مانده به پایان ماه مبارک رمضان شهرهای بزرگ و مراکز خرید در بلوچستان به طور چشمگیری شلوغ می شوند و مردم شهرهای کوچک و روستاها برای تهیه ملزومات عید، خود را به شهرها می رسانند.
شهرهای بزرگ و مراکز خرید منطقه بلوچستان در چند روز پایانی ماه مبارک رمضان چنان شلوغ می شوند که تردد را برای مردم و خودروها دشوار می سازد، بیشترین کالاهایی که در این روزها خریداران زیادی دارد، پارچه ،لباس، کفش، حنا، شیرینی و میوه است.
در شب پایانی ماه مبارک رمضان زنان بلوچ با تهیه و آماده کردن حنا که معمولاً حنای محلی آن منطقه است، خود را برای مراسم حنا بندان آماده می کنند.
در این مراسم که شب قبل از عید فطر برگزار می شود، زنان و دختران با حنا نقش های مختلف و زیبایی را بر روی دست های خود می کشند و کار بستن حنا بر دست زنان توسط فردی که در این زمینه مهارت خاص دارد انجام می شود.
در نهایت ماه مبارک رمضان پایان می یابد و مردم خود را برای روز عید سعید فطر آماده می کنند، در این روز مردان با پوشیدن لباس نو به نزدیک ترین عید گاههای محل سکونت که محلی برای اقامه نماز عید است، می روند.
حضور چشمگیر کودکان به همراه پدران و نزدیکان خود در عیدگاه ها از نکات جالب توجه این مراسم معنوی است اما زنان نمی توانند در نماز عید حضور داشته باشند.
با پایان نماز عید و خواندن دعا، نمازگزاران بویژه اقوام و خویشاوندان به صورت دسته جمعی، همدیگر را در آغوش گرفته و از یکدیگر طلب بخشش و حلالیت می کنند.
مردم بلوچستان معتقدند، اگر کسی در طول سال مرتکب خطایی شده با طلبیدن حلالیت از دیگران در روز عید فطر خداوند تمام گناهان او را می بخشد.
بعد از اتمام حلالیت، کودکان نیز با گرفتن عیدی از بزرگترها آن روز را به خوشی می گذرانند، اگر کسی نتوانست یکی از اقوام یا آشنایان خود را در روز اول عید ملاقات کند، برای تبریک گویی وحلالیت طلبی تا سه روز فرصت دارد.
بعد از رفتن مردان و کودکان به عیدگاه زنان با پوشیدن لباس عید و زیورآلات مخصوص و همچنین آماده کردن غذاهای خوشمزه منتظر مردان می مانند تا از آنان پذیرائی کنند و حلالیت بطلبند.
در روز عید فطر اکثر مردم بلوچستان به دیدار از بزرگترها و بیماران می شتابند و اگر در طول چند ماه فردی یکی از نزدیکان خود را از دست بدهد مردم برای دلداری به منزل وی می روند.
منبع :http://zahedan.irib.ir
ارسال : مروارید رسولی کیا – مهاباد
