فتاویفقه

آنچه باید در باره اعتکاف بدانیم

عمر رسول نژاد

خداوند انواع و اقسام عبادات را برای بندگان خود سفارش قرار داده است تا بوسیلۀ آن عبادات همواره در ذکر و یاد او باشند و سبب تزکیۀ نفس و تقوا و پرهیزکاری آنها گردد؛ یکی از این شیوه های عبادت و طاعت الهی اعتکاف در مسجد می باشد.

  • معنی اعتکاف چیست؟
    اعتکاف در لغت به معنی «مشغول شدن به کاری یا خود را وقف کردن به امری می باشد».
    و در اصطلاح به معنی«ماندن و و سکونت در مسجد برای طاعت و عبادت خداوند می باشد».
    بنابراین اعتکاف به نیّت تقرّب جستن و نزدیک شدن به خداست، و تلاوت قرآن و ذکر و دعا امری اضافی بوده و به عنوان یک شرط برای صحّت اعتکاف به حساب نمی آیند.
    در قرآن به سنّت اعتکاف اشاره شده است : خداوند در سورۀ بقره آیۀ ۱۲۵ می فرماید:أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: «خانه مرا براى طواف‌کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان(از شرک) پاکیزه کنید.»
    و همچنین علماء دینی بر مستحب بودن و عدم واجب بودن آن اجماع دارند .
    ابن منذر گفته: اهل علم می گویند که سنّت اعتکاف بر هیچ کس واجب نیست ، مگر اینکه فردی آنرا بر خود نذر نماید که در آن صورت واجب می شود، با وجود اینکه یک سنّت و مستحب است اما هیچ حدیث صحیحی در مورد فضل و بزرگی آن روایت نشده است. ابوداود می گوید: «از احمد پرسیدم آیا دربارۀ فضل اعتکاف چیزی می دانید؟ گفت : خیر، به جز حدیث صحیحی در مورد آن نمیدانم. امّا شایسته است که هر انسان مسلمانی به اندازۀ توان خود نسبت به انجام این سنت بزرگ حریص باشد، و اگر چنانچه در ده روز شرایط آن را نداشت سعی کند در بعضی از شب هایی دیگر جبران نماید و فضل و برکت را به دست آورد».
    امّا باید کسانی که تصمیم به انجام سنت اعتکاف دارند توجه داشته باشند که اعتکاف کردنشان منجر به ترک وظایف و انجام مسئولیتهای دیگر و و مرتکب گناه و ضایع نمودن حقوق دیگران مانند: نگهداری از پدر و مادر و تأمین مایحتاج زندگی، خانواده نگردد، در این صورت چنین عبادتی مورد قبول شرع نبوده و جایز نیست.
  • کسی که اعتکاف را نذر نکرده باشد می تواند آن را قطع کند و مانند روزۀ سنّت نیست که حتماً آن را انجام دهد ، بلکه هر وقت کار مهم و مصلحتی و واجبی برایش پیش آمد می تواند از مسجد خارج شود و چیزی بر او واجب نیست.
    *آیا اعتکاف در تمام ایام سالسنت است؟
    اعتکاف در تمام ایام سال بجز ایّامی که روزه گرفتن در آن ها حرام است جایز می باشد و مانعی برای انجام آن وجود ندارد، اما بهتر و افضل تر آن است که این سنت در ایام رمضان انجام شود . در حدیث آمده که پیامبر (ص) در ایّام ده روز ماه و بعد در ده روز وسط و بعداً نیز در ده روز آخر ماه رمضان اعتکاف می کردند و این کار را در عمر خود به این روش انجام می دادند.

حضرت عایشه مادر مؤمنان می گوید: رسول الله(ص) تا آخر عمرش در ده روز آخر ماه رمضان اعتکاف می کردند . و از سوی دیگر ثابت شده که تمام ماه را اعتکاف می نمودند. چنانچه در حدیث ابوسعید و بعضی دیگر آمده است که ایشان بیست روز و گاهاً سی روز ماه را اعتکاف می کردندامّا افضل آن است که اعتکاف در ده روز آخر باشد ، چون پیامبر(ص) خیلی بر آن مواظبت و تأکید کرده و شخصاً شب های مکرر را به اعتکاف اختصاص می دادند، باید دانست کسانی که اعتکاف را به عنوان یک رویه و عادت خود در ماه رمضان قرار داده باشند و در این ماه امکان اعتکاف نداشته باشد مستحب است آن را در ماه شوال قضا نمایند چون در حدیث صحیح آمده که پیامبر(ص) این را انجام داده است .
*مدت و زمان اعتکاف چقدر است؟
علمای دینی در مورد مدت و زمان اعتکاف اختلاف رأی دارند. امام مالک یک شبانه روز را برای آن شرط دانسته است، اما اکثریت یک شبانه روز را لازم ندانسته بلکه گفته اند: اندازه ای که از نظر عرف به آن اعتکاف گویند کافی است. بنابراین اگر کسی پاسی از شب یا قسمتی از روز به نیّت اعتکاف در مسجد بماند براش اعتکاف به حساب می آید و صحیح است چون خدا و پیامبر(ص) حداقل زمان را برای این کار قرار نداده بلکه بر اساس عرف عام در اندک زمانمی هم صورت می گیرد.


*اعتکاف از چه زمانی شروع می شود؟

بنابر حدیث صحیح از غروب شب بیست و یکم و با غروب روز آخر ماه رمضان به پایان می رسد. و بعضی از سلف بر این باورند که از صبح روز بیست و یکم شروع می شود و اما گفته ی ابی یعلی نسبت به این که از اول صبح بیست رمضان شروع می شود قولی غریب است و از هیچ یک از پیشینیان او نقل نشده است بلکه سنت و رویۀ اعتکاف در ده روز آخر با داخل شدن مسجد قبل از غروب شب بیست و یکم است و بعضی از علمای سلف مستحب می دانند که تا شروع عید فطر در مسجد باقی بماند، و با همان لباس اعتکاف به خانه برگردد تا عبادت عید را هم با آن وصل نماید و بر ختم اعمال صالحۀ خود حریص باشد و ازسوی دیگر اصحاب گفته اند باید از غروب عید فطر یعنی غروب آخرین روز ماه رمضان از مسجد خارج و به میان خانواده برگردد


*شرایط اعتکاف چیست؟
برای انجام اعتکاف علاوه بر این که خود معتکف مسلمان و عاقل و بالغ باشد شرایط زیر هم لازم است:
۱-باید در مسجد جامع آن شهر یا روستا باشد هر چند در دیگر مساجد هم صحیح است و این روایت از حضرت عایشه است که«لا اعتکافَ الّا فی المسجد الجامعِ» در سنن اب داود و … آمده ضعیف است و به اثبات نرسیده که از پیامبر(ص) روایت شده باشد هر چند بهتر آنست که اعتکاف در مسجد جامع باشد بخاطر اینکه فرد معتکف برای نماز جمعه از آن خارج شود.
۲- افضل آنست که اعتکاف در یکی از مساجد حرام یعنی مسجدالحرام(کعبه) مسجدالنبی و مسجدالأقصی باشد، بدلیل حدیث حذیفه که می فرماید: «و لا اعتکاف الّا فی المساجد الثلاث» یعنی: اعتکاف بجز در یکی از این سه مسجد یعنی مسجدالحرام و مسجدالاقصی و مسجدالنبی درست نیست. اما صحیح آن که چنین چیزی بعنوان یک مهم و حتمی بحساب نمی آید چرا که این حدیث تنها از یک نفر که حذیفه است روایت شده است و موقوف می باشد و به ظاهر معنی و مفهوم آیه اعتکاف منافات دارد.
۳- بهتر است که اعتکاف همراه در روزه باشد بدلیل حدیث عائشه(رض) که می فرمایند: «و لا اعتکاف الا بصوم» اعتکاف بدون روزه گرفتن جایز نیست. اما بعضی گفته اند که بدون روزه گرفتن هم جایز است چرا که پیامبر(ص) در غیر از ماه رمضان یعنی در ماه شوال هم اعتکاف نموده اند مگر اینکه فرد معتکف همراه آن روزه را هم بر خود نذر کرده باشد.

چنانکه ابن مسعود می گوید: «لیس علیه الصوم الّا أن یفرضه هو علی نفسه» روزه بودن بر اعتکاف کننده لازم نیست مگر اینکه آن را نذر کرده باشد.
چه چیزهایی اعتکاف را باطل می کند؟
۱-خارج شدن از مسجد به قصد خرید و فروش و تجارت و یا کارهای دنیوی و یا بمنظور دیدار کسی و یا غیره که جزو نیازهای ضروری او نباشد زیرا چنین چیزی با حقیقت و معنای اعتکاف منافات دارد، اما زمانیکه نیاز شدیدی که علاجی نداشته و باید حتماً از مسجد خارج شود اشکالی ندارد و شرع اجازه داده است و اگر در راه برگشت به مسجد چیز مورد نیازی را هم خرید نماید جایز است.
۲- قطع نمودن نیت که هر گاه نیت کننده نیت خود را قطع نماید و بگوید دیگر به اعتکاف ادامه نمیدهم چه به زبان بگوید و چه در دل خود چنین تصمیمی بگیرد اعتکاف باطل می باشد اما در صورت تردید که آیا ادامه بده یا خیر باطل نمی شود.
۳- عدم ارتباط مستقیم با همسرش: خداوند می فرماید: «و لا تباشروهن و انتم عاکفون فی المساجد» بقره۱۸۷
یعنی با همسرانتان رابطه و تماس نداشته باشیددر حالیکه شما در حالت اعتکاف قرار دارید.
و همه علمای اسلامی بر باطل شدن اعتکاف در صورت آمیزشاجماع دارند. دست زدن و لذت جوئی به تبسمی از بدن زن و بوسیدن موجب باطل شدن آن نمی شودهر چند از این گونه موارد هم نهی شده است. بدلیل اینکه ابن عباس می گوید: هر وقت معتکف جماع و آمیزش جنسی کرد اعتکافش باطل است.
و یا به هر صورت لمس زن باعث انزال منی و ارضاء غریزه شود بدن زن بدون شهوت سبب باطل شدن اعتکاف نخواهد شد.
۴- اگر خانمی در حالت اعتکاف خون حیضش جاری شود در عادت ماهانه(قاعدگی) افتاد اعتکافش باطل شده زیرا ماندن زن در حالت حیض جایز نیست، چنانچه اعتکاف بعلت یکی از موارد ذکر شده باطل گردد هیچ چیزی بر معتکف کننده لازم و واجب نمی باشد مگر آنکه اعتکاف نذری باشد که در آن صورت باید قضا نماید.

اعتکاف با خارج شدن قسمتی از بدن مانند سر و گردن و دست و غیره باطل نمی شود بدلیل اینکه در صحیح مسلم و بخاری از حضرت عائشه ام المؤمنین(رض) آمده است که می فرماید: «أنها ترجل النبی(ص) و هی حائض و هی معتکف فی المسجد و هی فی حجرتها یناولها رأسه»یعنی پیامبر(ص) در مسجد اعتکاف کرده بود و چون عائشه در حالت حیض بود پیامبر سرش را بیرون می کشید و عائشه در منزل خود برایش شانه می کرد.
اعتکاف کننده اجازه خوابیدن و استراحت را در منزل شخصی خود نداردچرا که ماندن در خانه اگر به اندازه کمی هم باشد باعث ابطال اعتکاف خواهد شد و با معنی آن در تضاد است. اما اگر چنانچه در خانه بنا به مصلحت و شرایط و ظروف خاصی یک قسمت از روز را برای اعتکاف کرده باشد و او شب از مسجد خارج گردد و روز بعد جبران نماید و برای هر روز نیت تازه کرد کار خوبی است و موافق رأی اکثریت علما می باشد و فضل و برکت خداوند واسع و فراوان است و در صورتیکه از اول نیت تمام ده روز را آورده باشد نباید قطع نماید.

بعضی از علماء مانند امام احمد و غیره عیادت مریض و حضور در تشییع جنازه و چیزهایی از این قبیل را برای معتکف جایز دانسته اند بشرط اینکه از اول اعتکاف نیت انجام این گونه موارد را کرده باشد هر چند بعضی چنین شرایطی را ناجایز دانسته و آن را با حقیقت اعتکاف موافق نمی دانند چرا که می گویند اعتکاف دارای ویژگی خود یعنی ماندگاری در مسجد می باشد و این رأی و نظر امام مالک است.
مستحب است که اعتکاف کننده بیشتر وقت خود را بذکر و تلاوت قرآن و تفکر صرف نماید و ضایع نمودن وقت با حرف زدن در چیزهای بیهوده مانند مزاح مکروه می باشد، و برای اعتکاف کننده پوشیدن لباس زیبا و اصلاح ریش یا سر و خوشبو کردن بصورت در آن زیاده روی نکنند مباح است و همچنین گفتگو با رفیقان و خوردن و آشامیدن بشرط عدم ضرر آن برای مسجد اشکالی نداشته و در آنجا بهتر است . اما متأسفانه بعضی از مردم موارد فوق را رعایت نکرده و بدون رویه به سخن گفتن با رفیقان و و استفاده از تلفن و ضایع نمودن وقت و مجادله ی بیهوده می پردازند.

بنابراین می توان گفت که چنین کسانی عبادت خدا را به شوخی گرفته و زیان کار هستند چرا که یا باید اعتکاف درست و حسابی را انجام داده و یا مسجد را ترک نموده و به خانه برگردد و موجب آزار و اذیت دیگران هم نشود.
معتکف باید توجه داشته باشد که این مدت زمان را که بعنوان عبادت و طاعت خدا انتخب کرده بیشتر به جنبۀ تزکیه نفس و توبه از گناهان و تفکر در ذات خداوند باشد و بوسیله اعمال صالحه قلب را آباد و تزکیه نماید.
و جنبه ی مفهومی و اعتقادی و یقیقنی را تقویت کند و از ثمرات و بهره های اعتکاف ایمان واقعی و تفکر و پرهیزگاری و اصلاح قلبی و غیره است را کسب نماید و از متعلقات ونیوی دوری جوید. یکی از بزرگان بنام ابن رجب می گوید: اعتکاف یعنی بریدن از خلق و وصل شدن به خالق است و نزدیک شدن بیشتر و بیشتر به خداوند از دیار معرفت و محبت به او می باشد و او را به مدارج بالاتر برده و از محبت و تعلق به خلق بطور کلی و همیشه بریده و به خالق معبود خود پیوستند.


*آیا خانمها می توانند در مسجد اعتکاف کنند؟
اعتکاف کردن زنان در مسجد سنت است بدلیل حدیث صحیح بخاری و مسلم از عائشه ام الموؤمنین مبنی بر اینکه زنان پیامبر(ص) بعد از فوت آنحضرت در مسجد اعتکاف می کردند لکن مستلزم شرایطی است که باید خانمها رعایت نمایند:
۱- یکی اینکه باید اعتکافشان در در یکی از مساجد و مکان های خاص مربوط به زنان و دور از دید و رفت و آمد مردان باشد، چرا که در صورت اختلاط و قاطی شدن با مردان اعتکافشان حرام است.
۲- باید زنان در آن مکانی که اعتکاف می نمایند کاملاً در امنیت بوده و بعلت دوری و در حاشیه قرار داشتن آن و یا نبود نگهبان، محافظ احساس خطر و وقوع در فتنه وجود نداشته باشد.
۳- اعتکافشان سبب ضایع شدن حق افرادی فرزند خردسال و سلب نیکوکاری در مورد دیگران نگردد چون در این صورت حرام است.
۴- باید با اجازه و رضایت کامل شوهرشان باشد زیرا اگر بدون رضایت شوهر و ضایع نمودن حقوق او را در پی داشته باشد جایز نبوده و شوهرش می تواند او را از مسجد بیرون آورد.
لذا با وجود اینکه فراهم بودن تمام این شرایط اکثراً کم بوده و حاصل نمی شود و اعتکاف خانمها با سختیها و مشکلاتی فراهم می گردد نصیحت بنده به خواهران مسلمان مشتاق و پا برجا برای عبادت و اطاعت الهی این است که در منزل و خانه خود اعتکاف نماید چرا که برای حفظ شخصیت و کرامت آنها و دوریشان از گمانه زنیها و تهمت های ناروا بهتر است و چه بسا از عبادت بهره بیشتری خواهند برد.
و علمای حنفی هم اعتکاف را برای زنان در خانه اجازه داده اند و گفته اند هر چند اعتکاف بهتر است در مسجد باشد چون خداوند فرموده: « و انتم عاکفون فی المساجد» یعنی اعتکاف در غیر مسجد جایز نیست اما بخاطر حفظ آبروی زنان و عدم وقوع آنان در فتنه اگر در خانه اعتکاف کنند بهتر و به احتیاط نزدیکتر است.
وصلی الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه اجمعین
ترجمه این مقاله گرانبها در مورد سنت عبادت اعتکاف توسط اینجانب عمر رسول نژاد در مورخ۲۱/۳/۹۵ مطابق ۵ رمضان المبارک ۱۴۳۷ صورت گرفت از خوانندگان آن طلب دعای خیر داشته و خواهشمند است در صورت مشاهده هر گونه اشکال و نقصی بنده را در میان گذارند و یا اصلاح نمایند.


تحقیق و گردآوری: عمر رسول نژاد

از طريق
عمر رسول نژاد
منبع
https://sozimihrab.org/
نمایش بیشتر

عمر رسول نژاد

نویسنده و مترجم آذربایجان غربی - سردشت شغل : خطیب و دعوتگر دینی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا