برخی از مردم چنین گمان می کنند که دو خطبه در یک روز خوانده نمی شوند؛ لذا واقع شدن عید قربان یا رمضان در روز جمعه را بهانه ای برای ترک نماز جمعه قرار می دهند!
اما اگر خوب دقت کنند، متوجه خواهند شد که نماز جمعه فرض العین است اما نماز عید سنّت مؤکده ای بیش نیست و در هیچ حدیثی نیز به مسلمانان گفته نشده که در روز عید، نماز جمعه را نخوانند.
احادیثی که در آنها به شرکت نکردن در نماز جمعه برای برخی از مسلمانان اجازه د اده شده، تنها به مسلمانانی مربوط می شود که از راه دور برای شرکت کردن در نماز جمعه به مدینه می آمدند؛ لذا پیامبر صلی الله علیه و سلم به آنان اجازه داد که بعد از ادای نماز عید اگر به میان اهل و خانواده اشان برگشتند، اجازه دارند که برای نماز جمعه دوباره به مدینه برنگردند..
اینک به بررسی احادیث روایت شده در این زمینه می پردازیم:
«اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ – صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ – فِی یَوْمٍ وَاحِد، فَصَلَّى الْعِیدَ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَقَالَ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ إنَّ هَذَا یَوْمٌ قَدْ اجْتَمَعَ لَکُمْ فِیهِ عِیدَانِ، فَمَنْ أَحَبّ أَنْ یَشْهَدَ مَعَنَا الْجُمُعَهَ، فَلْیَفْعَلْ وَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْصَرِفَ، فَلْیَفْعَلْ» رَوَاهُ أَبُو دَاوُد، وَالْحَاکِمُ وَقَالَ: صَحِیحُ الْإِسْنَادِ.
وَلِخَبَرِ الْبُخَارِیِّ عَنْ عُثْمَانَ أَنَّهُ قَالَ فِی خُطْبَتِهِ: أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ اجْتَمَعَ عِیدَانِ فِی یَوْمِکُمْ، فَمَنْ أَرَادَ مِنْ أَهْلِ الْعَالِیَهِ أَنْ یُصَلِّیَ مَعَنَا الْجُمُعَهَ، فَلْیُصَلِّ، وَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْصَرِفَ، فَلْیَنْصَرِفْ. وَلِأَنَّهُمْ لَوْ کُلِّفُوا بِعَدَمِ الرُّجُوعِ، أَوْ بِالْعَوْدِ إلَى الْجُمُعَهِ لَشَقَّ عَلَیْهِمْ، وَالْجُمُعَهُ تَسْقُطُ بِالْمَشَاقِّ. [ الغرر البهیه فی شرح البهجه الوردیه، المؤلف: زکریا بن محمد بن أحمد بن زکریا الأنصاری، زین الدین أبو یحیى السنیکی (المتوفى: ۹۲۶هـ) ]
در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه وسلم دو عید [عید قربان یا رمضان با روز جمعه که عید مسلمانان است] در یک روز واقع شدند، پیامبر صلی الله علیه وسلم در اول روز نماز عید را با مردم خواند و فرمود: «ای مردم! امروز، روزی است که دو عید در آن جمع شده اند؛ پس هر کس دوست دارد با ما در نماز جمعه شرکت کند و حضور داشته باشد، این کار را بکند و هر کس دوست دارد [به میان اهل و خاواده اش در اطراف مدینه] برود، این کار را بکند.» این حدیث را ابو داود و حاکم روایت کرده اند و حاکم گفته است که صحیح الاسناد می باشد.
امام بخاری نیز از حضرت عثمان رضی الله تعالی عنه روایت می کند که در سخنرانی اش در روز عید گفت:
«ای مردم! دو عید در این روز جمع شده اند؛ پس هر کس از اهالی اطراف مدینه دوست دارد با ما در نماز جمعه شرکت کند و حضور داشته باشد، پس در مدینه بماند تا نماز جمعه را با ما بخواند و هر کس دوست دارد [به میان اهل و خاواده اش در اطراف مدینه] برود، این کار را بکند.»
علت این گفته ی حضرت عثمان این گونه بیان شده است که اگر مکلف به ماندن در مدینه می شدند تا نماز جمعه را نیز بخوانند یا در صورت رفتن به محل زندگیشان – که با مدینه فاصله داشت- مکلف به برگشتن به مدینه برای شرکت در نماز جمعه می شدند در مشقت وسختی می افتادند حال آنکه وجوب نماز جمعه در صورت مشقت و سختی ساقط می شود.
در کتاب «أسنى المطالب فی شرح روض الطالب، مؤلف: زکریا بن محمد بن زکریا الأنصاری، زین الدین أبو یحیى السنیکی (المتوفى: ۹۲۶هـ)» نیز آمده است:
(فَرْعٌ لَوْ حَضَرَ الْبَادُّونَ) أَیْ سُکَّانُ الْبَوَادِی وَنَحْوُهُمْ (لِلْعِیدِ یَوْمَ جُمُعَهٍ فَلَهُمْ الرُّجُوعُ) قَبْلَ صَلَاتِهَا (وَتَسْقُطُ عَنْهُمْ، وَإِنْ قَرُبُوا) مِنْهَا وَسَمِعُوا النِّدَاءَ وَأَمْکَنَهُمْ إدْرَاکُهَا لَوْ عَادُوا إلَیْهَا لِخَبَرِ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ «اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ – صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ – فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَصَلَّى الْعِیدَ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إنَّ هَذَا یَوْمٌ اجْتَمَعَ لَکُمْ فِیهِ عِیدَانِ فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَشْهَدَ مَعَنَا الْجُمُعَهَ فَلْیَفْعَلْ وَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْصَرِفَ فَلْیَفْعَلْ» رَوَاهُ أَبُو دَاوُد وَالْحَاکِمُ وَصَحَّحَ إسْنَادَهُ؛ وَلِأَنَّهُمْ لَوْ کُلِّفُوا بِعَدَمِ الرُّجُوعِ أَوْ بِالْعَوْدِ إلَى الْجُمُعَهِ لَشَقَّ عَلَیْهِمْ وَالْجُمُعَهُ تَسْقُطُ بِالْمَشَاقِّ وَقَضِیَّهُ التَّعْلِیلِ أَنَّهُمْ لَوْ لَمْ یَحْضُرُوا کَأَنْ صَلَّوْا الْعِیدَ بِمَکَانِهِمْ لَزِمَتْهُمْ الْجُمُعَهُ.
اگر ساکنان بادیه و اطراف برای شرکت در نماز عید در روز جمعه حضور یافتند، برای آنان جایز است قبل از خواندن نماز جمعه به محل زندگیشان برگردند و نماز جمعه از آنان ساقط می شود هر چند که به شهر نزدیک باشند و صدای اذان را بشنوند برایشان ممکن باشد که دوباره برای نماز جمعه برگردند به خاطر حدیثی که از زید بن ارقم روایت شده که گفت: ««اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ – صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ – فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ……… [مانند حدیث قبل است که ترجمه شد].
از استناد به این حدیث چنین فهمیده میشود که اگر اهل بادیه و اطرافیان شهر نماز عید را در محل زندگی خویش بخوانند، بر آنان واجب است که برای نماز جمعه حضور یابند.
در کتاب [فتح العزیز بشرح الوجیز = الشرح الکبیر [وهو شرح لکتاب الوجیز فی الفقه الشافعی لأبی حامد الغزالی (المتوفى: ۵۰۵ هـ) ] المؤلف: عبد الکریم بن محمد الرافعی القزوینی (المتوفى: ۶۲۳هـ) ] آمده است:
إذا وافق العید یوم الجمعه وحضر اهل القرى الذین یبلغهم النداء لصلاه العید وعلموا أنهم لو انصرفوا لفاتتهم الجمعه فهل علیهم ان یصبروا الجمعه ام لهم أن ینصرفوا ویترکوها فیه وجهان (احد هما) علیهم الصبر کأهل المصر وکسائر الایام (واصحهما) ان لهم أن ینصرفوا ویترکوها ویحکى هذا عن نصه قدیما وجدیدا لما روى (انه اجتمع عیدان على عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم فی یوم واحد فصلی العید فی أول النهار وقال أیها الناس ان هذا یوم اجتمع لکم فیه عیدان فمن أحب منکم أن یشهد معنا الجمعه فلیفعل ومن أحب أن ینصرف فلیفعل) .
هر وقت عید در روز جمعه افتاد و اهل روستاهایی که صدای اذان نماز عید به آنان می رسد برای شرکت در نماز عید حضور یافتند و بدانند که اگر بعد از نماز عید به روستاهایشان برگردند، نماز جمعه را از دست خواهند داد و نمی توانند دوباره برای شرکت در نماز جمعه به شهر برگردند، آیا بر آنان واجب است که تا بعد از نماز جمعه صبر کنند یا می توانند به روستاهایشان برگردند و نماز جمعه را ترک کنند؟
در این خصوص دو دیدگاه وجود دارد:
(نخست) بر آنان واجب است مانند اهالی شهر، صبر کنند تا در نماز جمعه شرکت داشته باشند مانند سایر روزها که بر آنان واجب بود برای نماز جمعه حضور داشته باشند.
قو ل دوم که صحیح تر است این است : برای آنان جایز است که برگردند و نماز جمعه را ترک کنند..
دلیل این گفته نیز حدیث زید بن ارقم است که قبلاً ترجمه شد. (انه اجتمع عیدان على عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم فی یوم واحد فصلی العید فی أول النهار وقال أیها الناس ان هذا یوم اجتمع لکم فیه عیدان فمن أحب منکم أن یشهد معنا الجمعه فلیفعل ومن أحب أن ینصرف فلیفعل).
در کتاب [الام للإمام الشافعی رحمه الله] چنین آمده است:
[اجْتِمَاعُ الْعِیدَیْنِ]
أَخْبَرَنَا الرَّبِیعُ قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّافِعِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا إبْرَاهِیمُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ أَخْبَرَنَا إبْرَاهِیمُ بْنُ عُقْبَهَ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ: «اجْتَمَعَ عِیدَانِ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ – صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ – فَقَالَ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَجْلِسَ مِنْ أَهْلِ الْعَالِیَهِ فَلْیَجْلِسْ فِی غَیْرِ حَرَجٍ» أَخْبَرَنَا الرَّبِیعُ قَالَ أَخْبَرَنَا الشَّافِعِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا مَالِکٌ عَنْ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ مَوْلَى ابْنِ أَزْهَرَ قَالَ: شَهِدْتُ الْعِیدَ مَعَ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فَجَاءَ فَصَلَّى ثُمَّ انْصَرَفَ فَخَطَبَ فَقَالَ ” إنَّهُ قَدْ اجْتَمَعَ لَکُمْ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا عِیدَانِ فَمَنْ أَحَبَّ مِنْ أَهْلِ الْعَالِیَهِ أَنْ یَنْتَظِرَ الْجُمُعَهَ فَلْیَنْتَظِرْهَا، وَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَرْجِعَ فَلْیَرْجِعْ فَقَدْ أَذِنْتُ لَهُ “.
(قَالَ الشَّافِعِیُّ) : وَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْفِطْرِ یَوْمَ الْجُمُعَهِ صَلَّى الْإِمَامُ الْعِیدَ حِینَ تَحِلُّ الصَّلَاهُ ثُمَّ أَذِنَ لِمَنْ حَضَرَهُ مِنْ غَیْرِ أَهْلِ الْمِصْرِ فِی أَنْ یَنْصَرِفُوا إنْ شَاءُوا إلَى أَهْلِیهِمْ، وَلَا یَعُودُونَ إلَى الْجُمُعَهِ وَالِاخْتِیَارُ لَهُمْ أَنْ یُقِیمُوا حَتَّى یَجْمَعُوا أَوْ یَعُودُوا بَعْدَ انْصِرَافِهِمْ إنْ قَدَرُوا حَتَّى یَجْمَعُوا وَإِنْ لَمْ یَفْعَلُوا فَلَا حَرَجَ إنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى (قَالَ الشَّافِعِیُّ) : وَلَا یَجُوزُ هَذَا لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْمِصْرِ أَنْ یُدْعَوْا أَنْ یَجْمَعُوا إلَّا مِنْ عُذْرٍ یَجُوزُ لَهُمْ بِهِ تَرْکُ الْجُمُعَهِ، وَإِنْ کَانَ یَوْمَ عِیدٍ (قَالَ الشَّافِعِیُّ) : وَهَکَذَا إنْ کَانَ یَوْمَ الْأَضْحَى لَا یَخْتَلِفُ إذَا کَانَ بِبَلَدٍ یَجْمَعُ فِیهِ الْجُمُعَهَ وَیُصَلِّی الْعِیدَ، وَلَا یُصَلِّی أَهْلُ مِنًى صَلَاهَ الْأَضْحَى، وَلَا الْجُمُعَهَ لِأَنَّهَا لَیْسَتْ بِمِصْرٍ.
ربیع به نقل از شافعی از ابراهیم بن محمد از ابراهیم بن عقبه از عمر بن عبدالعز یز روایت کرد که گفت: «در زمان روز خدا صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، دو عید در یک روز قرار گرفتند، رسول خدا صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود: «هر کس از اهالی اطراف مدینه دوست دارد [در مدینه] بماند، گناهی بر او نیست، میتواند بماند.
ربیع از شافعی از مالک از ابن شهاب از ابو عبید مولای ابن ازهر روایت کرد که گفت: در روز عید با عثمان بن عفان رضی الله عنه حضور داشتم ، پس آمد و نماز عید را با مردم خواند سپس برگشت و خطبه خواند و در اثنای خطبه گفت: «در این روز دو عید جمع شده اند، هر کس از اهل بادیه و اطراف مدینه دوست دارد در انتظار نماز جمعه بنشیند، می تواند این کار را بکند و هر کس دوست دارد می تواند به خانه اش برگردد، من به او اجازه دادم.
امام شافعی رحمه الله گفت: هر وقت روز عید فطر در روز جمعه افتاد ، امام، نماز عید را میخواند سپس به مردمی که از اطراف شهر آمده اند اجازه دهد که در صورت تمایل به میان خانواده شان برگردند و برای نماز جمعه دوباره به شهر برنگردند اما اجازه هم دارند تا وقت خواندن نماز جمعه در شهر بمانند یا در صورت امکان بعد از رفتن دوباره برای نماز جمعه برگردند و اگر بعد از رفتن برنگشتند ان شاء الله گناهی بر آنان نیست.
امام شافعی رحمه الله گفت: برای هیچ یک از اهالی شهر [جایی که نماز جمعه در آن خوانده می شود] جایز نیست نماز جمعه را تر ک کنند مگر اینکه عذری برای عدم حضور در نماز جمعه داشته باشند هر چند نماز جمعه در روز عید باشد.
امام شافعی رحمه الله گفت: حکم نماز عید قربان نیز چنین است اگر مردم در شهری باشند که نماز جمعه و نماز عید در آنجا خوانده می شود. اما اهل منا [کسانی که در مراسم حج به منا می روند] نماز عید قر بان و جمعه را نمی خوانند چو ن آنجا شهر نیست.
برای تحقیق بیشتر به منابع زیر نیز رجوع شود که همین مطلب را تأیید می کند:
[سنن ابن ماجه ۱۳۱۲ ، مسند امام شافعی، مصنف عبدالرزاق به شماره ۵۷۲۸، مصنف ابن ابی شیبه ۵۸۳۸، ].
با بر رسی منابع بالا به این نتیجه می رسیم که وجوب نماز جمعه در صورتی که با روز عید در یک روز باشند، به هیچ وجه از مسلمانان ساقط نمی شود و حضور در نماز عید یا مشغول شدن به ذبح قر بانی وتقسیم گوشت آن نمی تواند بهانه ای باشد برای حضور نیافتن در نماز جمعه.
ترجمه و تحقیق: خالد ایوبی نیا
