تاریخ

امتیازات ویژه شهروندان غیر مسلمان

اهل ذمّه یا شهروندان غیر مسلمان (2)

@  امتیازات ویژه ای که در «عقد ذمه» برای شهروندان غیر مسلمان در نظر گرفته می شود

پر واضح است که عقد قرار داد ذمه ، توسط طرفین صورت گرفته و هر دو طرف ذی نفع می باشند و امضای قرارداد و در نتیجه به تابعیت جامعه اسلامی درآمدن از طرف غیر مسلمانان ، کاملاً اختیاری و توافقی بوده و هیچ گونه جبر و اکراهی از طرف حکومت اسلامی متوجه امضاء کنندگان غيرمسلمان نبوده است .

ازجمله امتیازات متعلق به غیر مسلمانان امضاء کننده قرارداد ذمه این است که انعقاد قرارداد ذمه بر اساس اراده آزاد و توافق کامل آنها صورت می پذیرد ، بدین معنی که هر فرد غیر مسلمان که واجد شرایط ذمه باشد   می تواند بی آنکه کوچکترین اجبار و تحمیلی ويا محرومیتی در میان باشددراین پیمان مشترک شرکت نماید و یا قلمرو حکومت اسلامی را ترک گفته و به سرزمین دیگری که مایل  به اقامت در آن است هجرت کند[1].

علامه حلی دراين باره چنين  می گوید :عقد ذمه از طرف  غیر مسلمانان (شهروندان غیر مسلمان) به طور دائمی الزام آور نیست ؛ زیرا آنان می توانند هر گاه بخواهند به سرزمین دلخواه خود بپیوندند.[2]

امتیاز دیگری که در قرار داد ذمه جالب توجه است،اصل «ضرورت پذیرش پیمان ذمه ازطرف مسلمین است» ، بدین معنی که هرگاه پیشنهاد انعقاد قرارداد ذمه از طرف گروههای غیر مسلمان ، به مسلمین ابلاغ شود،دولت اسلامی موظف است که از پیشنهاد آنان استقبال کند،حتی اگر  به مصلحت مسلمانان هم نباشد؛زیرا دراصل پذیرش قراردادذمه هیچگاه تابع مصلحت جامعه اسلامی نبوده و دائماً بطور ضروری و اجباری تلقی می گردد.[3]

دکتر قرضاوی در بیان الزامی و دائمی بودن قرارداد ذمه از طرف مسلمین چنین می گوید : عقد قرارداد ذمه یک قرارداد دائمی(وهمیشگی)است که غیر مسلمانان امضاء کننده آن، مشروط بر اینکه به تعهدات مندرج در آن قرارداد عمل نمایندازحمایت مسلمانان برخوردارخواهندشد.[4]

 

@  حقوق شهروندان غيرمسلمان(اهل ذمه)درجامعه اسلامي

  • امنیت همه جانبه

شهروندان غیر مسلمان از حق کامل حمایت دولت اسلامی ، چه در برابر تهدیدات داخلی و چه درمقابل تهدیدات خارجی ، برخوردارند ؛ بنابراین هر گونه رفتار خصمانه از سوی شهروندان مسلمان که باعث لطمات و ضررهای جانی و مالی  نسبت به آنان گردد محکوم است و کیفر داده می شود،علاوه بر این، بر مسلمانان واجب است که در برابر تهاجم بیگانه به کشورهای اسلامی از آنها دفاع نمایند  و طبق فتوای ابن حزم اندلسی تسلیم کردن ذمیان به دارالحرب ، نقص قرارداد ذمه به شمار می آید.[5]

آیات و احادیث فراوانی وجود دارد که دال برحمايت از  اهل كتاب است ، از جمله آیه ی هشتم سوره ممتحنه که می توان آن را به عنوان دستورالعملی جهت تعامل و رفتار  با شهروندان غیر مسلمان و همه دگراندیشان در جامعه اسلامی تلقی کرد.(تفسيروبررسي آن گذشت)

از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که فرمودند : هر که فردی از ذمیان را بیازارد مرا آزرده است و آنکه مرا بیازارد خدا را آزرده است .[6]

روایت شده که عمربن خطاب درواپسین لحظات حیات خود،که توسط یکی از ذمیان مورد حمله قرار گرفته بود،خلیفه بعد از خود را این چنین سفارش می نماید : به او توصیه می کنم نسبت به شهروندان غیر مسلمان (ذمیان) به نیکی رفتار نماید و به عهد و پیمانشان وفا نماید.[7]

ازعلی ابن ابيطالب نیز نقل شده که گفت:اینان (ذمیان) که با ما پیمان بسته اند بدان جهت به ما جزیه        می پردازند که اموال آنان مانند اموال ماوخونشان مانند خون ما تحت حمایت ما محترم و مصون باشد .[8]

حمایت از مال و جان ذمیان به اتفاق همه مذاهب،بر دولت اسلامی واجب است ؛زيرا پیامبر(ص) در پیمان تاریخی که با اهل نجران امضا کرد حمایت از دارایی و جان و عبادتگاههای آنان را برعهده گرفت[9]،همچنین آبرو و عِرض شهروندان غیر مسلمان ، همانند شهروندان مسلمان  محترم و مصون است و کرامت و شرافت آنان باید پاس داشته شود .

در مورد اموال اهل ذمه باید اين نکته را اضافه کنیم که مقصودازاموال،تنها کالاهاواجناسی نیست که ازنظر قانون اسلامي ارزش مالی داشته باشد ، بلکه تأمین امنیت مالی درمورد ذمیان، شامل هر آنچه که آنان طبق مقررات خود به آنها ارزش مالی داده وتملک کرده اند،مانند گوشت خوک ومشروبات الکلی واغذیه ای که دراسلام حرام و غیر قابل استفاده است ، و همچنین کالاهايی که اسلام آنها را ممنوع الاستعمال معرفی کرده است ،می گردد.[10]

 

2- آزادی

مطالعه سیره پیامبر (ص) درتعامل باگروه های مختلف  اهل کتاب که در شبه جزیره یا مناطق مجاور سکونت داشتند  و همچنین توجه به مضمون نامه ها و قراردادها می تواند ما رابه میزان احترامی که پيامبراسلام برای عقیده و ایمان دگراندیشان مخصوصاًاهل کتاب قائل است رهنمون باشد[11].

بحث آزاديی که اسلام به عنوان یک حق مشروع طی قرارداد ذمه برای شهروندان غیر مسلمان (ذمیان) قائل می شود،بحثی است که از هر گونه تعصبات مذهبی و کینه توزی ها و  عوامفریبی های مغرضانه دور بوده ، و تنها بر اساس عقل و برهان و به منظور حق جویی دنبال می گردد.

 

الف* آزادی بر پایی شعائر دینی

اساساً قرارداد ذمه مبتنی براصل آزادی دین وعقیده است،اسلام اعتراف به حقیقت ادیان آسمانی وحرمت قائل شدن برای آن ها راازاصول مسلّم خود قرارداده است وبر این مبنا،این حق را برای پیروان ادیان صاحب کتاب به رسمیت شناخته است .{لانفرق بين احدمن رسله ، میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم.}[12].

از جمله آزادی هایی که بر اساس قرارداد ذمه برای شهروندان غیر مسلمان یهودی و مسیحی و زرتشتی و صابئی در سراسر کشور اسلامی منظور می گردد ، آزادی شعایر مذهبی و حق ادای مراسم و عبادات گروه های نامبرده است،آنان می توانند با استفاده از این حق مشروع به طور انفرادی یا دسته جمعی در معابد و اماکن مقدس خود مراسم مخصوص خود را به پا دارند .

اسلام صرفنظر از مقتضیات قراردادهای مشترک ، اصولاً به جایگاه عبادت گروه های مذهبی و اماکنی که در آن آفریدگار جهان پرستش می شود ، به دیده احترام می نگرد[13] وتازه قرآن صیانت معابد را به عنوان هدف والای جهاد معرفی می نماید :{…ولولادفع الله الناس بعضَهم ببعض لهدّمت صوامعُ وبيَعٌ وصلواتٌ ومساجدُيُذكرفيهااسم الله كثيراً…اگر خداوند گروهی رابه گروه دیگر دفع نمی نمود،دیرهاو کلیساها،کنشتهاومسجد ها که نام خدادرآن بسیار یاد می شودسخت ویران می شد}[14].

قابل تردید نیست که وجود بحثهای آزاد در میان دانشمندان و بزرگان ادیان آسمانی ، آن هم در چارچوب عقل و منطق و برهان بلامانع است و مطابق فتوای امام شافعی وابو حنیفه تحقیق و فراگیری قرآن توسط ذمیان نيزبلامانع(بلکه مستحسن)است .[15]

 

ب* آزادی بیان و گفتگو

بر پایه قراداد ذمه شهروندان غیر مسلمان حق دارند در محدوده هم کیشان خود در معابد ، مدارس و مراکز مخصوص به خود ، به آموزش و تبلیغ امور دینی خود اقدام کنند[16].

و آنان همچنین می توانند برای کسب اطلاعات بیشتر و اثبات عقایدشان به بحث و گفتگو و مناظره با مسلمانان نيز بپردازند ؛ چرا که قرآن کریم همواره همگان را به ارائه برهان دعوت می کند {قُل هاتوابُرهانكم… بگوای محمد(ص)، دلایل و مستنداتتان را رو کنید… }[17].

ناگفته پیداست که حق استفاده از آزادی بدان معنی نیست که قرارداد ذمه به عنوان بهانه ای به منظور تبلیغات   ضد اسلامی و ایجاد شبهه در اذهان و مسموم کردن افکار عمومی مورد سود جویی قرار گیرد ؛ زیرا همانطور که مسلمانان نمی توانند جز از راه عقل و منطق و برهان با مخالفان خود به گفتگو بپردازند،اسلام به پیروان سایر ادیان نیز اجازه نمی دهد که با استفاده از طرق غیر منطقی ، مقدسات و معتقدات شهروندان مسلمان را مورد انتقاد قرار دهند[18].

 

ج* آزادی درانتخاب مسکن و محل سکونت

بر اساس قرارداد ذمه ، اهل کتاب متعهد (شهروندان غیر مسلمان) می توانند در قلمرو کشور اسلامی،در هر نقطه ای که مناسب زندگی خود تشخیص دهند (بصورت دائم یا موقت)سکونت گزینندونیز هرگاه بخواهند می توانند کشور را ترک کنند .[19]

ناگفته پیداست که در مورد مناطقی که قرارداد ذمه به طور صریح عبوریااقامت شهروندان غیرمسلمان را در آن مناطق ممنوع شمرده است ، بدیهی است نظر به اینکه قرارداد ذمه بارضایت و امضای طرفین ارزش حقوقی پیدامی کند، امضاء کنندگان مجبورندموادآن راواز جمله ماده مربوط به مناطق ممنوع را به دیده احترام بنگرند .

در اینجا این نکته را نیز یاد آور شویم که ذمیان (شهروندان غیر مسلمان) در صورتی که بخش جداگانه ای از کشور اسلامی را برای سکونت خویش انتخاب کنند ، می توانند در ساختن منازل و خانه های مسکونی خود ازهر نوع نقشه و طرحی استفاده کنند ، ولی هرگاه بخواهند در محلات و بخش های مسکونی مسلمین (مسلمان نشین) اقامت گزینند ، باید از ایجاد و بنای آپارتمان های بلند که از نظر بلندی اشراف و امتیاز چشمگیری بر خانه های مسلمین دارد ،خودداری نمایند؛زیراآزادی آنان (در انتخاب مسکن) بدان معنی نیست که اسلام، تفوق طلبی و تظاهر به برتری آنها را قبول کند ،ولی هر گاه شخص ذمی، چنین آپارتمان بلندی را از مسلمانی خریداری نمايد می تواند برای اقامت خویش از آن استفاده کند .[20]

بحث دخول اهل کتاب به مساجد و سایر اماکن مقدس و اقامت آنان در شبه جزیره عربستان ، نظر به اختلافی بودن آن ، در بخشی جداگانه(از این پایان نامه تحت عنوان(طهارت و نجاست اهل کتاب)مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته بودكه  -متأسفانه-به دليل مخالفت مشاورپايان نامه!!حذف گرديد .

 

د* آزادی در انتخاب شغل

شهروندان غیر مسلمان (ذمیان) علاوه بر فعالیت های اقتصادی و بازرگانی اصولاً در مورد انتخاب هر نوع شغل و حرفه نیز آزاد و مختارند و می توانند به هر نوع شغل و حرفه ای که با قرارداد ذمه منافات نداشته باشد و ایجاد مفاسد و اختلال نظام اجتماعی در داخل جامعه بزرگ و متحد نکند اشتغال ورزند .[21]

مراجعه به تاریخ و مورخان با انصاف،مارابه مقدار و میزان آزادی که اسلام به شهروندان غیر مسلمان درانتخاب شغل و حرفه داده راهنمایی می کند .

دکتر قرضاوی در تبيین آزادی شغلی ذمیان در تاریخ اسلام چنین می نویسد : مشاغلی همچون صرافی ،مبادله ارزی ، دارو شناسی و دارو سازی و غیره تحت کنترل شهروندان غیر مسلمان بود وبه جز مالیات ناچیزی( جزیه) به صورت سالیانه ، هیچی عائد کشور اسلامی نمی شد .[22]

مستشرق سرشناس مشهور «آدم متز» درباره عدالت اسلامی با شهروندان غیر مسلمان (بویژه در امر اشتغال) چنين اعتراف می کند :درقانون وفقه اسلامی هیچ یک ازمشاغل وحرفه ها ازشهروندان غیرمسلمان منع نشده است ودرمقاطعی ازتاریخ توانستند درمشاغلی همچون صرافی و بازرگانی،مُلک داری و پزشکی سرآمد روزگار خود باشند .[23]

 

هـ* آزادی فعالیت های اقتصادی

اسلام برای فعالیت های اقتصادی و بازگانی به عنوان یک ضرورت حیاتی که مصالح فرد و اجتماع ازآن ناگزیراست، ارزش و اهمیت فوق العاده قائل شده و در موارد بسیار ، به توسعه فعالیت های مشروع اقتصادی توصیه و از سربار شدن جامعه نهی می کند .

ابوهریرة از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمودند:«اینکه یکی از شما به کوه رفته و بر پشت خود کوله باری چوب بیاورد و بفروشد برای اوارزشمندتر از این است که از دسترنج دیگران بخورد»[24].

دین اسلام با واقع بینی خاص فعالیت های اقتصادی شهروندان غیر مسلمان را که به عضویت جامعه اسلامی در  می آیند  کاملاً تأیید و تأکید می کند ؛زیرا طبق قرارداد ذمه به آنان اجازه داده شده که در سرزمین های اسلامی  به فعالیت اقتصادی و تجارت ،اشتغال ورزند و مسلمانان نیز مجازند با آنان روابط اقتصادی داشته باشند،چنانکه شهروندان مسلمان می توانند در فعالیت های خوداز نیروی انسانی آنان از طریق استخدام استفاده ونیز در کارهای مشروع به استخدام آنان درآیند .[25]

فقهای اسلامی تصریح کرده اند که اهل ذمه (شهروندان غیر مسلمان) در فعالیت های اقتصادی و امور بازرگانی همانند مسلمانان از آزادی (کامل) برخوردارند و مجاز به انجام هر نوع معامله و تجارتي هستند به جز معاملات ربوی که(هم برای شهروندان مسلمان و هم) شهروندان غیر مسلمان ممنوع و حرام شمرده شده است،در این زمینه روایت شده که پیامبر(ص)در نامه ای به زرتشتیان(هم پیمان)هجر نوشت:یا باید از معاملات ربوی خودداری نمائید یا با خدا و رسول خدا اعلام جنگ بنمائید[26].

قرآن کریم مسأله تحریم ربا را از قانون های ثابت شرایع آسمانی می شمارد و به همین جهت است که ربا خواران یهود را به شدت تقبيح و به عذاب دردناک الهی تهدید می کند{وأخذهم الرباوقدنُهواعنه وأكلهم اموال الناس بالباطل واعتدناللكافرين منهم عذاباًاليماً(وچيزهاي پاكيزه اي راكه برآنان حلال شده بودبرآنان حرام گردانيديم) به خاطر دریافت ربا (و رباخواری) در حالی که (برزبان پیغمبرانشان) از آن نهی شده بودند، و به سبب خوردن مال مردم به ناحق ، و برای کافران ایشان عذاب دردناکی آماده کرده ایم .[27]

روی این اصل قرآني، جلوگیری از معاملات ربوی شهروندان غیر مسلمان، جز توافق در خودداری از یک عمل نامشروع که جرم بودن و حرام بودن آن از نظر آئین طرفین مورد تأیید قرار گرفته، نیست .

لازم به ذکر است که تنها محدودیتی که اسلام نسبت به فعالیت های اقتصادی شهروندان غیر مسلمان اعمال می کند این است که آنان بايد(به خاطر رعایت احساسات ديني شهروندان مسلمان و جلوگیری از بروز فتنه) از خریداری و فروش مشروبات الکلی و مصرف کردن گوشت خوک و مسکرات در شهرهای مسلمان نشین (بصورت علنی) پرهیز نمایند .[28]

درپایان این بحث ذکر این نکته نیز ، خالی از لطف نخواهد بود که آزادی شهروندان غیر مسلمان در فعالیت های اقتصادی و بازرگانی مستلزم آزادی آنان در تعیین و انتخاب محل تجارت نیز می باشد ، طوری که آنان می توانند درهر شهر و منطقه ای که بخواهند به تجارت بپردازند[29].

رسول رسولی کیا

 


 

  1. عباسعلی عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 92 .
  2. همان ،به نقل ازعلامه حلي.
  3. محمد حسن نجفی ، جواهر الکلام ، ج 21 ، ص 249 .
  4. یوسف قرضاوی ، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ، ص 20
  5. همان ، ص 23 ،به نقل از ابن حزم،الفصل في الملل والنحل.
  6. البخاري،صحيح البخاري،ج3،ص1156 .
  7. همان،ص1154.

4.ابن قدامه،المغني والشرح الكبير،ج8،ص445 .

  1. البلاذري،البلدان فتوحهاواحكامها،ص76.

1.عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 140-141.

  1. ر.ك .الاحمدی المیانجی ، مکاتیب الرسول ، ج 2 .
  2. سوره بقره ، آیه 285 .
  3. عمید زنجانی، فقه سیاسی و…، ص 158 .
  4. سوره حج ، آیه 40.
  5. محمد حمیدالله ، حقوق روابط بین الملل دراسلام، ص 214 .
  6. همان.

3.سوره انبیاء،آيه 24؛ نحل،آيه 64 ؛ قصص،آيه 75 .

  1. عمید زنجانی ،فقه سياسي و…، ص 154 .
  2. علامه حلی ، تذکرة الفقهاء ، ص 439 الي 447 .
  3. همان،مختلف الشيعة،ج4،ص457 .
  4. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 183 .
  5. قرضاوی ،غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ،ص 47 .
  6. همان،به نقل از:آدم متر ،الحضارة الاسلامية فی القرن الرابع الهجری، ج 1، ص 86 .

1.امام نووی ، ریاض الصالحین ، ص 205 .

  1. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 176 تا 180 .
  2. یوسف قرضاوی ، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ، ص 46 .
  3. سوره نساء ،آیه 161 .
  4. قرضاوي، غيرالمسلمين في المجتمع الاسلامي ،ص47.
  5. عمید زنجانی ، فقه سیاسی و…، ص 180 .
نمایش بیشتر

رسول رسولی کیا

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - مهاباد @ شغل : دبیر آموزش و پرورش

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا