خداوند بلند مرتبه مى فرمايد: حکمت را به هرکس که بخواهد مى بخشد وبه هرکس حکمت و فرزانگى داده شود بى گمان خيرفراوانى بدو رسیده است و جز خردمندان متذکر نمى گردند.آيه٢٦٩بقره.
پس حکمت ، منت ونعمت بزرگى است از جانب الله تعالى که بخشيدن آن به هريک از بندگانش منتی محسوب مى شود.
و همچنین حکمت از چيزهايى است که با تمرين وتکراربدست مى آيد.
ابن قيم رحمه الله اين گونه به تعريف حکمت مي پردازد:حکمت عملي ست روا که در مسيرى شايسته ودر زمانى مناسب رخ مى دهد.مدارج السالکين.
ابن سعدي در تفسير “ادع الى سبيل ربک بالحکمة ” مى فرمايد:هرکسى برحسب ويژگى وفهم وتوان وميزان فرمانبرداريش دعوت مى شود.
دعوت همراه با حکمت این است که با علم وآگاهى و به دور ازجهل ونادانى صورت پذیرد و همچنین دعوت به مهمترین ها از دعوت به مهم مقدم داشته شود و سرآغاز آن چیزی باشد که به فهم ودرک نزديک تر وقبولش برای مخاطبان راحت تر است و البته دعوتی حکیمانه است که همراه باشد با آرامى ونرمى .
پس اگر بر طبق اين شرايط و قواعد دعوت موثر واقع شد و طرف مطيع وفرمانبردارخداوند گشت نيکوست وگرنه باید شخص دعوتگر، روش دعوتش را به موعظه حسنه تغيير دهد که آن شامل امر ونهى آمیخته با تشويق وهشدار مى باشد.
حکمت در دعوت امرى مطلوب وپسنديده است وداعى الى الله باید آن را رعایت نماید .
خداوند مى فرمايد:. آيه ۱۲۵ نحل. با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوهاى] كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راهيافتگان [نيز] داناتر است (۱۲۵)
وباز خداوند مى فرمايد: ۱۰۸يوسف.بگو اين است راه من كه من و هر كس پيروىام كرد با بينايى به سوى خدا دعوت مىكنيم و منزه استخدا و من از مشركان نيستم (۱۰۸)
صحابه گرامی رضى الله عنهم همواره حکمت را در دعوتشان به کار می گرفته اند وبرهمان هدايت رسول الله که دعوت حکیمانه است حرکت نموده اند وهمین روش منطقی و حکیمانه آنان باعث شد که مردمان زيادى اسلام را برگزینند وآن را درجاهاى مختلف زمين و جهان منتشر كنند.
متاسفانه امروزه درک درستی از حکمت در بین دعوت گران به چشم نمى خورد ؛ حکمت به معناى نرمى وبردبارى دعوتگر با دعوت شده مى باشد واين خود یکی از مراتب حکمت در دعوت به شمار مى آيد ؛ البته حکمت در دعوت بسيار بيشتر ازاين مى باشد.
یکی از مصادیق حکمت این است که داعى همراه دعوت شدگان نرم خو وآرام باشد ؛ همانگونه که خداوند به پيامبرش مى فرمايد:اگر درشت خوى بودى وسنگدل – مردم -از پيرامونت پراکنده مى شدند پس از آنان در گذرو برايشان طلب امرزش نما ودر کارها با آنان مشورت ورايزنى کن.آيه۱۸۹نحل.
وباز خداوند خطاب به موسی و هارون مى فرمايد:به سوى فرعون برويد که سرکشى کرده است پس به نرمى با او سخن گوييد شايد متذکر شود و بهراسد.آيات۴۴.۴۳طه.
یکی دیگر از مصداق های حکمت این است که دعوتگر گاهى با دعوت شدگانش شدت وتندى به کار گیرد و گاهى هم از سرزنش و نکوهش بهره بگیرد ؛ زيرا حکمت بدين معناست که هرچيزى درجاي خويش قرار داده شود و در واقع حکمت به معنای این است که گاهی نرمى به خرج داد و گاهی هم محکم کارى و قاطعیت .
خداوند بلند مرتبه مى فرمايد:(موسى به فرعون گفت) توکه مى دانى اين معجزه ها روشنى بخش را جز صاحب آسمانها وزمين نفرستاده است ومن معتقدم که تو اى فرعون هلاک مى گردى.آيه۱۰۲اسراء.
وباز خداوند مى فرمايد:اى پيامبر با کافران ومنافقان جهاد وپيکار کن وبرآنان سخت گير وجايگاهشان دوزخ است وچه بدسرنوشتى وچه بد جايگاهى است.آيه۷۳توبه.
و یکی دیگر از موارد حکمت این است که داعى در کردار وگفتارش پيش آهنگ والگو باشد برای مخاطبانش.
خداوند در اين مورد مى فرمايد:اى مومنان چرا سخنى مى گوييد که خودتان برابر آن عمل نمى کنيد اگر سخنى بگوييد وخودتان به آن عمل نکنيد موجب کينه وخشم عظيم خداوند مى شودآيات۳.۲فصلت.
واز اصول حکمت در دعوت مراعات حال دعوت شدگان مى باشد و به کارگيرى روش هاى يکسان براى بزرگ وکوچک ، مرد و زن ، باسواد وبي سواد،رئيس و وزير دست ، همیشه آرام و یا خشمگين برخورد کردن از حكمت به دور است ؛ بلکه بايد با هرکس به روشى که مناسب حالش مى باشد برخورد کرد.
خداوند در اين باره مى فرمايد:هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر اينکه به زبان قومش متکلم بوده است تا براى آنان احکام الهى را – به زبانشان – روشن سازد.ايه۴۰ابراهيم
در واقع دعوتگر موفق کسي است که در دعوت هركس هر آنچه را که لازم است از افکار ودلايل برایش می آورد و بدینگونه تلاش مى نمايد با روش هايى که مناسب حال وفهم وى باشد اورا قانع سازد.
شيخ بن باز مى گوید:از مصادیق حکمت است روشن نمودن وبيان آن با روش هاى موٽرى که دعوت شده آن را درک مى کند و استفاده از روش تبلیغی که او آن را مى فهمد تا شک وشبهه اى نزد وى نماند وتا حق بر دعوت شده به سبب عدم بيان يا عدم قناعت در ابلاغ ويا ناهمگونى بعضى از دلايل يا عدم بيان نظر ارجح مخفى نماند وتا دعوت شده بيدار شود وقلبش نرم گردد وفرمانبردار حق شود.
در اين جايگاه گاهى نياز است دعوت شده برحسب حالش پند واندرز وتشويق وانذار داده شود وگاهى نيز دعوت شده شرايط قبول حق را داراست وبا کم ترين هشدار ، حق را قبول نموده و حکمت درباره اش کفايت مى کند واما گاهى بعضى دربرابرحکمت داعى ممانعت مى کنند و روي گردان مى شوند ؛ پس پند واندرز وتوجيه کردن ويادآوارى آيات بازدارنده در باره آنان مورد نياز است.(من اقوال الشيخ ابن باز فى الدعوةص۶٤)
و همچنین یکی از مراتب حکمت است گفتگو نمودن با مخاطبان به زیباترین شیوه آن هم بوسیله آوردن مثال وبیان حق با ادله عقلی ونقلی وآوردن دلیل های صادقانه وازمیان بردن حجت های باطل به منظوردست یابی به حق .
خداوند می فرماید:ومجادله نکنید با اهل کتاب جز به شیوه ای که بهتر است.آیه ٤٦ عنکبوت
دعوتگر حکیم باید برحذر باشد از اینکه مبادا در جدل و دعوتش بر مخاطبانش اظهار برتری و غلبه نماید و باید قصد وهدفش تنها قانع کردن طرف ورسیدن به حق باشدنه چیز دیگر.
وهمچنین از بلندترین مراتبی که لازم است دعوتگر بدان زیبنده باشد اینست که بدی دیگران را به نیکی پاسخ دهد و این مرتبه بزرگی است که جز گروه اندکی از دعوتگران بدان دست نمی یابند.
خداوند می فرماید:نیکی وبدی یکسان نیست هرگز بدی را با بدی پاسخ مگوی بلکه بدی وزشتی دیگران را با بهترین شیوه پاسخ بده نتیجه این کار آن خواهد شد کسی که میان تو و او دشمني بوده است به ناگاه هم چون دوست صمیمی گردد.به این خلق وخوی عظیم نمی رسند مگرکسانی که دارای صبر واستقامت باشند وبدان نمی رسند مگرکسانی که بهره بزرگی از ایمان وتقوا واخلاق ستوده داشته باشند.آیه ٣٥.٣٤فصلت.
ودر همه احوال گفتن سخن حق وصبر پیشه نمودن بر نارحتی واذیت مخاطبان بر داعی واجب است ، همان صبری که مومنان و کارگزاران دارند نه گناه کاران تسلیم شده.
بخاری از عباده بن صامت رضی الله عنه روایت می کند که گفت:با رسول صل الله علیه وسلم برفرمان پذیری وفرمان برداری در خوشی وناخوشی بیعت کردیم واینکه با اولیای امر و سلطه منازعه ودرگیری نکنیم ودرهرجایی بودیم به حق به پاخیزیم وبه حق سخن بگوییم و در راه خداوند از سرزنش سرزنش کنندگان هراسی نداشته باشیم.
وخداوند بلند مرتبه آگاه تر است.
وصلی الله وسلم وبارک علی نبینا محمدوعلی آله وصحبه اجمعین
ترجمه : رضا آخته
