توسل در سنت حضرت رسول (ص)
در احادیث و فرمودههای پیامبر اسلام صلی الله علیه و سلم نمونه ها و مصادیق فراوانی از معانی توسل می یابیم و به این نتیجه میرسیم که توسل همانند یک مقولهی دینی در معانی مختلف بهکار رفته است؛ یعنی: در معنای ۱- دعا ۲- مطلق وسیله ۳- شفاعت به کار رفته است.
مطلق توسل و وسیله گرفتن
۱-«عن عثمان بن حُنَیْفٍ (رض) اَنُ رجُلاً ضَریرَ الْبَصَرِ أتیَ النبیَّ صلی الله علیه وسلم فقال: (اُدْعُ اللهَ أنْ یُعافَینیِ) قال: (انْ شِئْتَ دَعَوْتُ و اِنْ شِئْتَ صَبَرْتَ فهو خیرٌ لکَ) قال: (فَادْعُهْ) قال: (فأمَرَهُ اَنْ یَتَّوَضّأ فُیُحْسِنَ وُضؤَهُ و یَدْعُو بهذا الدُّعاءِ: اللّهمّ إنی اَسئلُک وَ اَتوَجَّه إلیکَ بنبیّک مُحْمَّدٍ نَبِّی الرَّحمهِ اِنّی تَوجّهتُ بِک الَی رَبّی فی حَاجَتی هِذِه لِتُقْضی لِیَ اللَّهمَّ فَشَفِّعْهُ و زاد البیهقی فقام و قد أبصر» (مسند امام احمد، ج۴ ص ۱۳۸ و حاکم ، المستورک علی الصحیحین، ج۱ ص ۵۱۹ و ۵۲۶ و سنن ابن ماجه کتاب اقامه الصلاه)
عثمان بن حنیف روایت می کند که مرد نابینایی خدمت پیامبر (ص) رسید و گفت: از خدا بخواه به من عافیت بخشد. آن حضرت فرمود: اگر دوست داری برایت دعا می کنم ولی اگر صبر کنی برایت بهتر است. آن مرد عرض کرد: برایم دعا کن و از خدا بخواه به من عافیت بخشد. آن حضرت به او دستور داد: وضو بگیر و دو رکعت نماز بخواند، آن گاه این دعا را بخواند « اللّهمّ إنی اَسئلُک وَ اَتوَجَّه إلیکَ بنبیّک مُحْمَّدٍ نَبِّی الرَّحمهِ اِنّی تَوجّهتُ بِک الَی رَبّی فی حَاجَتی هِذِه لِتُقْضی لِیَ اللَّهمَّ فَشَفِّعْهُ» بار خدایا! من از تو میخواهم و به وسیله نبی تو، محمد که پیامبر رحمت است، به تو رو میآورم، ای محمد! به وسیلهی شما در حاجتم به سوی پروردگارم رو آوردم تا برآورده شود؛ بار خدایا! او را شفیع من قرار بده. در در روایت بیهقی این قسمت را نیز آورده که به آن مرد آن طور عمل کرد و دعا خواند پس چشمهایش شفا یافت.»
حدیث دوم:
۲- عن ابی سعید الخدری (رض): قال:”قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ إِلَى الصَّلَاهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ السَّائِلِینَ عَلَیْکَ وَأَسْأَلُکَ بِحَقِّ مَمْشَایَ هَذَا فَإِنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشَرًا وَلَا بَطَرًا وَلَا رِیَاءً وَلَا سُمْعَهً وَخَرَجْتُ اتِّقَاءَ سُخْطِکَ وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُعِیذَنِی مِنْ النَّارِ وَأَنْ تَغْفِرَ لِی ذُنُوبِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ أَقْبَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ وَاسْتَغْفَرَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفِ مَلَکٍ”. (رواه ابن ماجه فی سننه (۱/۲۵۶) و رواه احمد فی المسند (۳/۲۱) و الطبرانی فیالدعاء (۲/۹۹۰) و البیهقی فی (الدعوت الکبیر:ص ۴۷) کلهم عن فضیل بن مرزوق، عن عطیه العوفی، عن ابی سعید الخدوری (رض) مرفوعاً و تصحیح المفاهیم ص۱۲۹)
ترجمه: ابو سعید خدری (رض) از حضرت رسول (ص) روایت می کند که فرموده است: (کسی که به قصد ادای نماز در مسجد از خانه خود خارج میشود بگوید: خداوند به خاطر کسانی که به در گاه شما نیایش می کنند و از شما طلب مغفرت می نمایند و به خاطر این بیرون آمدنم که خودت دانا هستی که بیرون آمدنم به منظور خود نشان دادن و یا تکبّر نیست و برای ریا و تعریف نیست و از خانه بیرون آمدنم برای پرهیز از نارضایتی شما و بدست آوردن رضای شما می باشد، از شما تقاضا دارم که من را از آتش نجات دهی و از گناهانم در گذری و هیچ کس نمیتواند از گناه صرفنظر کند مگر شما، پیغمبر فرمود خداوند متعال با روی باز به او نگاه می کند و هفتادهزار ملائکه برای او طلب مغفرت میکنند).
حدیث سوم:
۳- عن انس بن مالک (رض): أنّ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ (رض) کَانَ إِذَا قَحَطُوا اسْتَسْقَى بِالْعَبَّاسِ بْنِ عَبْدِالْمُطَّلِبِ، فَقَالَ: (اللَّهُمَّ إِنَّا کُنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّنَا فَتَسْقِینَا وَإِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِعَمِّ نَبِیِّنَا فَاسْقِنَا، فَیُسْقَوْنَ) (رواه البخاری، کتاب الاستسقاء (۱۰۱۰) و فی کتاب (فضائلالصحابه) باب ذکرالعباس، والبیبهقیفیالسننالکبری (۳/۸۸) و…)
ترجمه: (از انس بن مالک روایت است که عمربنخطاب، در خشکسالی مدینه به واسطهی عباسبنعبدالمطلب عموی پیامبر، طلب باران کرد و گفت: خداوندا! ما قبل از این به پیامبر تو توسل میجستیم و برایمان باران می فرستادی و حالا به وسیلهی عموی پیامبرمان به تو توسل میجوییم، تا برایمان باران بفرستی؛ و باران بارید).
حدیث چهارم:
۴- عن انس بن مالک (رض) قال: لمُا ماتت فاطمه بنتُ اَسَدٍ حَفَرَ رسول الله (ص) لَحَدَهت و أخَرَجَ تُرابَه بیده، فلمّا فَرِغ دَخَل رسول الله (ص) فَاضْطَجَعَ فیه فقال: «الله الّذی یُحْیی و یُمیتُ و هو حَیُّ لا یُموتُ إغْفِرْ لِأمّی فاطمه بنت اَسَدٍ و لَقِّنها حُجَّتَها و وَسِّعْ عَلَیْها مُدْخَلَها بِحَقِّ نَبیّکَ و الأنبیاء الذّینَ مِنْ قَبْلی فَإنّکَ أرْحَمُ الرّاحمین». (رواه الطبرانیفی العجمالکبیر (۰۲۴/۳۵۲ رقم ۸۷۱)، و رواه ابونعیمفی الحلیه (۳/۱۲۱) و ابن الجوزی فی العلل المتناهیه (۱/۲۶۸)
ترجمه: از انس بن مالک روایت است که : هنگامی که فاطمه بنت اسد- مادر حضرت علی- وفات یافت، در هنگام کندن گور، وقتی به (لَحَد) رسیدند؛ پیامبر اسلام (ص) با دستان مبارک خویش لَحَد را کند و خاک آن را بیرون ریخت و داخل قبر دراز کشید و این چنین دعا کرد: خدایا! ای پروردگاری که حیات می دهی و می میرانی و خودش زنده است و نمی میرد؛ از مادرم فاطمه بنت اسد درگذر و او را بیامرز، و حجتش را بر او تلقین نما و جایگاهش را گشاده گردان، به حق پیامبرت و پیامبران قبل از من؛ ای مهربان ترین مهربانها).
نتیجه:
خواننده عزیز و برادر مؤمن! با توجه به این همه دلیل و سند ارائه شده از آیات کلام الله مجید، و فرمودههای پیامبر اکرم (ص) و اعمال و سیرهی علمای سلف و خلف که همه در تأیید جواز توسل به ذات و شخص رسول الله است به این حقیقت میرسیم که توسل جایز و یکی از راههای نزدیک شدن به خداوند است. چرا که هم قبل از تولد حضرت رسول اکرم (ص)، و هم بعد از تولد و قبل از بعثت ایشان، و هم بعد از وفات ایشان، و هم به انبیای قبل از ایشان که فوت شدهاند؛ صورت گرفته است. همچنین علمای بزرگوار هر چهار مذهب اهل سنت آن گونه که از متون فوق فهمیده و برداشت کردهاند با صراحت توسل به ذات را جایز دانسته و خود نیز توسل کردهاند. همانگونه که میدانیم خداوند دستور داده است اگر چیزی را ندانستیم به رأی و نظر دانشمندان دین مراجعه کنیم، آنجا که میفرماید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاتَعْلَمُون» نحل- ۴۳ (اگر چیزی را ندانستید، از اهل ذکر (علمای دین) سؤال کنید). همچنین رسول اکرم (ص) به ما میفرماید که مسائل دینی را از هر کسی دریافت نکنیم بلکه با فهم علمای معتمد و مخلص عمل نماییم: (اِنّ هذا العلمُ دینٌ فانظرُوا عَمَّنْ تأخذون) (رواه الحاکم عن انس به نقل از (التوسل) احمدحسناحمد، اربیل- ۲۰۱۳) ترجمه: (همانا این علم، دین است. پس دقت کنید دینتان را از چه کسی میگیرید).
پس بر ما لازم است که از علمای واقعی و میانهرو و اهلمذهب پیروی کنیم و از آن دستهی به ظاهر علما که با کج فهمی از نصوص و متون دینی، سعی در تکفیر و ایجاد تفرقه بین مسلمانان دارند تبرّی بجوییم و به دور از تعصب و سطحینگری تصمیم بگیریم. چرا که تا قرن هفتم هجری هیچ یکی از علما نگفت توسل به ذات و شخص جایز نیست. پس لازم است که در مقابل حق و حقیقت مطیع و در انتظار رحمت وسیع رحیم باشیم. همه بدانند که این موضوع (توسل) که هدف حقیر هم از بیان آن تنویر افکار عمومی است، از موضوعاتی است که علمای امت پیامبر (ص) آن را جایز میدانند و هیچ لزومی ندارد که در این مقطع حساس از تاریخ موجب تکفیر و تفرقه گردد و در حایکه بیش از هر وقت به وحدت و یکپارچگی نیاز داریم.
(والسلام علی من اتّبع الحقّ و الهُدی)
- منابع:
۱- ابن کثیر الدمشقی، اسماعیل ابوالفداء، البدایه و النهایه- ج ۵- دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ ق
۲- ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، دارالفکر، بیروت، ج۲- چاپ دوم،۱۳۸۹ ق
۳- ابن منظور، لسان العرب، افریقی مصری (م ۷۱۱ هـ) قم، ۱۴۰۵
۴- ازهری، محمدبناحمد، معجمتهذیباللغه، دارالمعرفه، بیروت، ج ۴ ،چاپ اول ۱۴۲۲ ق
۵- اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، دارالمعرفه، بیروت
۶- بن ناصف، منصور بن علی، التاج الجامع للأصول، دارالفکر، بیروت۱۴۰۶
۷- بیهقی، امام بیهقی، سنن البیهقی الکبری، مکه المکرمه، الطیعه الاولی ۱۴۱۴ ق
۸- حسن حمد، احمد، التوسل، چاپ اول- اربیل عراق ۱۴۳۴ ق
۹- خرمدل، مصطفی، تفسیر نور
۱۰- روحانی، کمال، توسل از منظر اهل سنت، انتشارات آرایی،سنندج،چاپ اول،۱۳۹۵
۱۱- زحیلی، وهبه، التفسیر الوسیط، دارالفکردمشق، سوریه، الطبعهالثانیه،۱۴۲۷ ق
۱۲- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق التنزیل، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج ۱ ، چاپ دوم،۱۴۲۱ ق
۱۳- سبکی، تقی الدین السبکی، شفاء القام، مطبعه دائرۀالمعارف العثمانیه، حیدرآباد هند ۱۴۰۲ ق
۱۴- علوی حسنی مالکی، سید محمد، تصحیح المفاهیم، ترجمهی محمد بانهای، انتشارات حسینی اصل، ارومیه، چاپ اول۱۳۸۲
۱۵- غزالی، ابوحامد احیاء العلومالدین، داراحیاء التراث العربی، بیروت
۱۶- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، ج ۵ و ۶، ۱۴۰۵ ق
۱۷- معین ، محمد ،فرهنگ جامع معین، انتشارات زرین.