سوال از محضر استاد دکتر یوسف قرضاوی
با سلام خدمت استاد گرامی
تسلیت یا تهنیت گفتن مسلمانان به اهل کتاب، در مراسمات و اعیاد آنان چه حکمی دارد؟ مخصوصاً اگر آنان از همسایگان یا دوستان ما بوده و در مجالس ختم یا شادی ما نیز شرکت کنند.
جواب
الحمدلله و الصلاة علی رسول الله اما بعد:
معاشرت با اهل کتاب یا غیرمسلمین بر مبنای دو آیتی است که خداوند منان در قرآن کریم بدان ها اشاره نموده است. خداوند متعال می‌فرماید: «لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَن تَوَلَّوْهُمْ وَمَن يَتَوَلَّهُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ: (ممتحنه 8_9)
یعنی: خداوند شما را باز نمی دارد از اين كه نيكی و بخشش بكنيد به كسانی كه به سبب دين با شما نجنگيده‌اند و از شهر و ديارتان شما را بيرون نرانده‌اند، با آنها به نیکی رفتار کنید که خداوند نيكوكاران را دوست می دارد. بلكه خداوند شما را بازمی دارد از دوستی ورزيدن با كسانی كه به خاطر دين با شما جنگيده‌اند و شما را از شهر و ديارتان بيرون رانده‌اند و برای اخراج شما پشتيبانی كرده‌اند و ياری داده‌اند. كسانی كه ايشان را به دوستی گيرند، ظالم و ستمگرند.
پس طبق کلام خداوند کسانی را که در دین با ما جنگ نکرده و باعث آوارگی ما از دیارمان نباشند، یا با دشمنان بر علیه ما توطئه نکرده و آنان را یاری ننموده باشند، خداوند نیز ما را از احسان و نیکی کردن با آنها منع و نهی نفرموده و موظف به اجرای عدالت با آنان کرده است و اینکه آنان غیرمسلمان هستند، به معنای این نیست که به آنان ظلم کرده و حقوقشان را پایمال نماییم و اموالشان را به باطل تصاحب کنیم. خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» (مائده:8)
یعنی: ای مؤمنان! بر ادای واجبات خدا مواظبت داشته باشيد و از روی دادگری گواهی دهيد و دشمنانگی قومی شما را بر آن ندارد كه (با ايشان) دادگری نكنيد. دادگری كنيد كه دادگری (به ويژه با دشمنان) به پرهيزگاری نزديكتر (و كوتاه‌ترين راه به تقوا و بهترين وسيله برای دوری از خشم خدا) است. از خدا بترسيد كه خدا آگاه از هر آن چيزی است كه انجام می دهيد.
پس شدت کینه آنان نسبت به ما و یا بالعکس، ما را به سوی ظلم و ناعدالتی با غیر مسلمین سوق ندهد. «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ». آری، این چیزی است که اسلام ما را بدان امر نموده است، با آنها عادل باشیم و به آنان نیکی نماییم و آگاه باشیم که نیکی و احسان امری فراتر از عدالت است. چون عدالت یعنی اینکه حق هر کسی را به صاحبش بدهیم، اما نیکی یعنی بیشتر از حقش به فرد بدهی و حتی گاهی از برخی از حقوق خود نیز بگذریم و این همان احسانی است که خداوند در قرآن کریم به همراه عدالت بدان امر نموده است: «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ» (نحل:۹۰)
یعنی: خداوند به دادگری و نيكوكاری و بخشش دستور می‌دهد.
آری، خداوند سوای اینکه ما را از برخورد عادلانه با غیر مسلمین منع نکرده، بلکه به احسان کردن با آنان نیز امر فرموده است و از بین تمام کلمات، خداوند کلمه ی «بر» _ آیه مذکور سوره ممتحنه _ را برگزیده است. لفظی که اسلام در رفتار و نحوه تعامل با والدین از آنان استفاده کرده است. «سئل النبي صلى الله عليه وسلم عن أفضل الأعمال فقال: الصلاة على وقتها. قال: ثم أي؟ قال: بر الوالدين. قال: ثم أي؟ قال: الجهاد في سبيل الله». از رسول خدا سوال شد، بهترین اعمال کدام است؟ فرمود: نماز خواندن در وقت خودش. پرسیدند بعد از آن؟ فرمود: نیکی کردن به پدر و مادر. سپس پرسیدند بعد از آن کدام عمل؟ رسول الله فرمودند: جهاد در راه خدا. (اشاره به کلمه «بر» در حدیث)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب و سلف صالح با غیر مسلمین اینگونه به نیکی رفتار و عمل نموده اند. انس بن مالک روایت می‌کند: غلامی یهودی به پیامبر(صلی الله علیه و سلم) خدمت می‌کرد، روزی غلامش بیمار شد و رسول الله به عیادتش رفت و بر بالین آن غلام نشست، سپس به او فرمود: ای غلام اسلام بیاور. او نیز به پدرش نگاه کرد. پدر گفت: به حرف اباالقاسم (منظور پیامبر) گوش بده و اطاعت کن. سپس آن غلام ایمان آورد. بعد پیامبر(صلی الله علیه و سلم) از آنجا خارج شد، در حالی که با خود می‌گفت: سپاس خدایی که بوسیله من فردی را از آتش دوزخ نجات داد. روزی عبدالله بن عمرو گوسفندی را ذبح کرده بود، سپس پرسید، آیا برای همسایه یهودی ام چیزی فرستادید؟ چرا که من از رسول الله شنیدم که می‌فرمود: جبرئیل آنقدر مرا درباره همسایه توصیه نمود که گمان بردم همسایه ام از من ارث می برد. در صحیحین نیز آمده است که اسماء دختر ابوبکر نقل می کند: در دوران صلح بین مسلمان و کفار قریش مادرم نزد من آمد، در حالی که هنوز ایمان نیاورده بود. از رسول الله سوال کردم که مادرم نزد من آمده و مشتاق دیدار با من است، آیا صله ی رحم با او به جا آورم؟ رسول خدا نیز فرمودند: آری با او صله ی رحم داشته باش.
در واقع اسلام هیچگاه ما را از حسن معامله و رفتار با اطرافیان و همسایگان غیرمسلمان منع ننموده و بالعکس ما را به رفتار نیکو امر کرده است. به عنوان مثال فرض کنیم فردی مسلمان در آمریکا یا کشوری اروپایی مشغول به تحصیل می باشد و دوست (همکلاسی) یا استادی غیر مسلمان دارد و در عین حال با وی رفتاری نیک و خوبی دارد و اعیاد اسلامی را به وی تبریک می‌گوید و به هنگام ناراحتی و مشکلات در کنار اوست. پس چه مانعی وجود دارد که آن مسلمان برخورد و رفتار نیکوتری در مقابل با او داشته باشد و از این آیه پیروی نماید: «وَإِذَا حُيِّيْتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا» (نساء:86) یعنی: هرگاه شما را درودی دادند (اعم از سلام كردن و دعا نمودن و احترام گذاردن) به گونه زيباتر و بهتر از آن يا (دست كم) همانند آن، پاسخ گوئيد.
روایت شده است که امام شعبی در جواب سلام فردی یهودی گفت: علیک السلام و رحمة الله. به او گفتند: چطور به یک یهودی می گویی رحمت خدا بر تو باد؟ امام شعبی نیز فرمود: مگر او الان در سایه رحمت الهی زندگی نمی‌کند. پس ما نیز باید چنین باشیم، اخلاق و رفتارمان باید از آنان بهتر و نیکوتر باشد، نه اینکه آنها با ما رفتار نیکویی داشته باشند و در مقابل، ما با آنان با بدی برخورد کنیم. از سویی دیگر احسان و نیکی و اخلاق حسنه با غیر مسلمین نیز می‌تواند زیر بنای محبت و جذب آنان به اسلام باشد و با این کار اسلام و مسلمانان در نظرشان خوشایند گردند. اصلا امکان ندارد ما بخواهیم آنان را به اسلام دعوت نماییم، اما در عین حال نسبت به آنها کینه داشته باشیم و به هنگام ملاقاتشان اخم کرده و ترشرویی نماییم، اعیاد و مراسماتش (تا جایی که بر علیه دین مان نباشد) به وی تبریک نگوییم و به هنگام سوگ او را تسلیت ندهیم و در مصیبت و ناراحتی یاری اش نکنیم!
اگر بخواهیم فردی را به اسلام دعوت نماییم، در مرحله اول باید یک پل ارتباطی بین خود و آن شخص برقرار سازیم تا فرصتی باشد که با ما در ارتباط باشد و به سخنانمان گوش فرا دهد و بالعکس اگر بین دو نفر مانعی ایجاد شود، طرفین نمی‌توانند شنونده خوبی برای هم باشند و چه بسا فرد غیرمسلمان چنین اعتقاد پیدا کند که مسلمان در برخورد با غیر خود، درنده خو بوده و آنها را تروریست و خشونت طلب فرض نماید، چنانکه از دشمنان اسلام اینگونه تبلیغات را بسیار شنیده اند. در حالیکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ما را به نرمی و ملایمت امر نموده و از عنف و خشونت نهی کرده است و می‌فرماید: خداوند ملایم و لطیف است و ملایمت و نرمی را دوست دارد و آنچه را بر ملایمت می‌بخشد با خشونت عطا نمی‌کند و در جایی دیگر می‌فرماید: هر کاری که نرمی با آنست، درست می‌گردد و هر کاری که از نرمی و ملایمت به دور باشد، شکست می‌خورد. ام المومنین حضرت عایشه می فرماید: وقتی گروهی از یهودیان بر رسول الله وارد شدند، گفتند: «السام علیک» (یعنی مرگ بر تو باد) _ به جای کلمه السلام لفظ السام را بکار بردند _ عایشه (رضی الله عنها) گفت: منظورشان را فهمیدم و در جواب گفتم: علیکم السام و اللعنة (یعنی مرگ و لعنت بر خودتان باد). رسول الله فرمود: آرام باش ای عایشه! خداوند در هر کاری نرمی و ملایمت را دوست دارد. عرض کردم، مگر نشنیدید چه گفتند؟ فرمود: چرا شنیدم و من نیز در جواب گفتم و علیکم. یعنی آنان گفتند مرگ و هلاکت بر تو، من نیز گفتم بر خودتان. یعنی هم من میمیرم و هم شما قطعا خواهید مرد. اشاره به آیه 30 سوره زمر که می‌فرماید: «إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَّيِّتُونَ» (ای محمّد! مرگ از مسائلی است كه همه انسانها در آن يكسانند، لذا) تو هم می‌میری و همه آنان می‌میرند (و سرانجامِ نيك و خوش و جاويدان از آنِ پرهيزگاران است).
در خلاصه بحث لازم است بدانیم بر ماست که با غیرمسلمانان ملایم بوده و با آنها خوش‌رفتاری نماییم تا بتوانیم به آنان نزدیک شده و اسلام را با اخلاق حسنه و رفتار نیکو در نزدشان شیرین و دلنشین نماییم و با این کار اسلام را در میان آنان نیز ترویج و نشر دهیم و با این کار خود نیز ان شاالله اجر فراوانی نزد خداوند متعال کسب نماییم.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
نویسنده: دکتر یوسف قرضاوی
مترجم: محمد حکمتیار _ پیرانشهر
سوزی میحراب
