حکم فقهی ترک جمعه و جماعت بخاطر کرونا – بخش اول – دکتر ابوالمحمدی

این روزها سوال بسیاری از مردم مسلمان و خداجو این است که اگر به منظور پیشگیری از ابتلا به ویروس کرونا از ایاب و ذهاب به مساجد و شرکت در نماز جماعت و جمعه خودداری کنیم آیا گناهکار محسوب می شویم یا خیر ؟

سوزی میحراب مثل همیشه در این گونه شرایط پیشتازانه فرصت را مغتنم شمرده و به منظور مدیریت صحیح بحران موجود سراغ عده ای از علمای منطقه رفته و سؤالاتی را که از دل جامعه و مردم نشات می گیرد از آنان پرسیده است تا نقش علمای بزرگوار نیز در این گونه شرایط مورد توجه قرار گرفته و از دید دوستان و علاقمندان پنهان نماند.

این شما و این هم گفتگوی کرونایی سوزی میحراب با استاد بزرگوار و اندیشمند جناب ماموستا دکتر رسول ابوالمحمدی از شهرستان سقز

الحمد الله رب العالمین و الصلاة و السلام علی محمد و آله و صحبه اجمعین.

این روزها در شرایط پیش آمده در کشور و شیوع بیماری ویروسی کووید 19 معروف به کرونا ویروس، سوال بسیاری از مردم مسلمان و خداجو این است که اگر به منظور پیش گیری از ابتلا به ویروس مذکور از رفت و آمد به مساجد و شرکت در نماز جماعت و جمعه خودداری کنیم رخصت شرعی وجود دارد یا خیر؟ 

«مقدمه»

آیین آسمانی اسلام بدین هدف نظر دارد که زندگی انسان را در جهان به گونه ای سامان دهد که هم آسایش دنیوی اش حاصل آید و هم انسان مسلمان بتواند از این رهگذر برترین و کامل ترین توشه را برای آن سرای برگیرد.

رسیدن به این مقصد شریعت، در ادبیات فقهی  اهتمام به نیازها و ضرورت های جان و تن انسان و فرد و جامعه انسانی را می طلبد، این اهتمام در دوسطح، خود را نشان داده است:

الف) توجه به ضرورت ها و نیازهای بشر، به عنوان فلسفه تشریع و مدار و ملاک استنباط احکام، می تواند تجلی آشکار آن را در نظریه ی « مقاصد شریعت» که بخشی از آن برآوردن ضرورت های زندگی بشر است، دانست و نیز از مباحثی سرچشمه می گیرد که از قاعده ی «لاضرر» یا «الضرر یزال» سخن به میان می آورد.، برآیند این قاعده به تحصیل منافع، تثبیت منافع و جلوگیری از مفاسد یا تن دادن به مفسده کمتر بر می گردد و فروعی بسیار را در برمی گیرد.

ب) استناد به ضرورت های موردی پیش آمده برای اشخاص جهت به صحنه آمدن حکم ثانوی « رخص شرعی»، در این رویکرد قاعده ضرورت برای رفع اضطرار برای جلوگیری از مرگ محدود شده است.

در این صورت مضطر که بیم دارد در صورت رعایت و انجام احکام اولیه « عزائم »، جانش در خطر قرار گیرد، یا به ضعفی گرفتار آید، در نتیجه ترس جان به میان می آید.

اصل سهولت گرایی، تسامح و اعتدال و دفع حرج و مشقت در احکام شرع، از اصول اساسی شریعت اسلامی است، خواه در دایره احکام صریح قرآن و سنت باشد و خواه در قلمرو اجتهاد مجتهدان استنباط گردد. این سهولت گرایی اسلام، امری است منصوص به نصوص فراوانی از قرآن و سنت؛ به فرموده ی امام شاطبی « ادله رفع حرج و پرهیز از بروز تنگنا در این امت به مرتبه یقین رسیده است». – شاطبی، موافقات، 1/340.

 ـ و به گفته امام ابن القیم: «مبنا و پایه ی احکام شرع بر حکمت ها و مصالح بندگان در دنیا و آخرت استوار است و همه عدل است، همه رحمت است، همه مصلحت است و همه حکمت است و از این روی هر مسئله ای که از عدالت به دایره ی ستم، از رحمت به ضد آن، از مصلحت به مفسده و از حکمت به بیهودگی در آید از احکام شرع نیست؛ هر چند به توجیه و تأویل این احکام وارد شود؛ زیرا شریعت، عدالت خدا میان بندگان، رحمت او میان آفریدگان، سایه ی او در زمین و حکمت اوست که به گویا ترین و کامل ترین صورت بر او و راست گویی پیامبرش – صلی الله علیه و سلم- دلالت می کنند.

* ابن القیم، اعلام الموقعین، 3/14-

موارد ضرورت

علما در رابطه با تعریف و تقسیم مواردی که در آنها ضرورت پیش می آید اختلاف نظر دارند؛ دکتر وهبه الزحیلی بعد از بیان دیدگاه تعریفی و تقسیمی عده ای از فقها، آنها را به چهارده مورد محدود نموده است: 

1-ضرورت تغذیه « گرسنگی و تشنگی» و درمان. 2- اکراه.3- فراموشی.4- نا آگاهی (جهل). 5 – عسر و حرج و ابتلای همگانی (عموم البلوی). 6- سفر. 7- بیماری. 8- نقص بدنی. 9- دفاع مشروع. 10- استحسان مستند به ضرورت یا نیاز. 11- مصلحت مرسله مستند به ضرورت یا نیاز. 12- عرف. 13- سد ذرایع. 14- ظفر بالحق یا تقاص.

* وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشرعیه، 69

در هریک از موراد یاد شده، چون ضرورت پیش آید، آنچه حرام است مباح شود و آنچه واجب است ترکش جایز باشد.

موارد مرتبط به مسئله موردنظر ما در میان موارد فوق عبارتند از:

1: عسر و حرج و ابتلای همگانی (عموم البلوی)« یعنی مورد پنجم عسر»

«عسر» به معنای دشواری در پرهیز از یک چیز و «عموم البلوی»  ابتلای همگانی نیز بدان معنا است، گرفتاری ای همه گیر شده؛ به گونه ای که رهایی از آن و دوری گزیدن از آن و دوری گزیدن از آن دشوار باشد. این یکی از زمینه های تخفیف بر مکلف و از نمودها و نمادهای روشن سهولت گرایی و آسان گیری در احکام شرع به ویژه در حوزه ی عبادت است.

 *وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشرعیه،115

تخفیف در احکام بدین استناد، مصادیق فراوانی دارد، از جمله: نماز خوف و خواندن نماز مستحب در حالت نشسته نزد مذاهب فقهی، و نزد فقهای شافعیه ترک نماز جماعت و جمعه هم به عذر های شناخته شده چون باران شدید، بیماری سخت، وزش باد تند، وجود سرمای شدید، گل ولای فراوان و گرمای شدید ظهر، ازدیدگاه فقهای شافعیه هم زمان خواندن نمازهای ظهر و عصر یا مغرب و عشا چه به جمع تقدیم و یا به جمع تأخیر خواه در سفر و یا در حال مریضی در حضر( غیر سفر) .

*سیوطی، الاشباه و النظائر فی فروع الشافعیه, 1/157، وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشرعیه، 116، زکریا الانصاری، اسنی المطالب شرح روض الطالب، 2/17، عبدالله سماره، التیسیر فی السنهّ النبویه، 366، الخطیب الشربینی، مغنی المحتاج، 2/646 و النبراوی، حاشیه النبراوی، 2/578.

2: مورد هفتم بیماری.

بیماری، حالتی غیر طبیعی در بدن انسان است که به کاستی و آفتی در افعال می انجامد.

از آن جا که بیماری یکی از عوامل ناتوانی انسان است در شرع ، احکامی برای تخفیف در تکالیف در حالت بیماری وضع شده است، که امام سیوطی می گوید:( وَ رُخَصُه کثیره): رخصت های بیماری فراوان است.

به ویژه در قلمرو عبادات، باید با وضعیت بدنی انسان سازگاری داشته باشد. همان طور که سیوطی گفتند: عالمان، رخصت های فراوانی برای حالت بیماری بر شمرده اند که از جمله آن است:

– اباحه ترک نماز جمعه و جماعت در عین حال بهرمند شدن از فضیلت و ثوابی که برای شخص در حالت سلامت و به فرض شرکت در جمعه و جماعت هست.

* سیوطی, الاشباه و النظائر، 1/156و وهبه الزحیلی، 127- .

– صحت هم زمان خواندن نمازهای ظهرو عصر و نیز مغرب و عشا از دیدگاه شافعیان چون امام نووی، سبکی، اسنوی، بلقینی و سیوطی، خواه آن که این نمازها به صورت جمع تقدیم و یا جمع تأخیر خوانده شوند.

*وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشرعیه، 127.

قواعد ضرورت

فقها و اصولیان برای ضرورت قواعد مختلف و موارد زیادی را ذکر کرده اند، از جمله:

1-  « الیقین لا یزال بالشک» « یقین به شک از میان نمی رود». 2- «المشقه تجلب التیسیر»  «دشواری، سهل گیری را می طلبد». 3- الضرر یزال « زیان را باید از میان بر داشت». 4- «العاده محکمه » « داوری به عادات را باید باز گرداند». 

*وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشرعیه،183.-

در بین این چهار قاعده، قاعده « المشقه تجلب التیسیر» مد نظر و مرتبط با مسئله مورد بحث است.

چهار چوب قاعده « المشقه تجلب التیسیر»

فقها در تبین چهار چوب این قاعده گفته اند: 

1-گاه سختی سبب می شود احکام شرعی اساساً از میان برداشته شوند.

2-گاه مشقت، سبب تشریع احکام تازه ای می شود برخلاف آنچه پیشتر متداول و شناخته شده بود.

3-گاه مشقت اقتضا می کند حرج و تنگنا از مردم دور داشته و برخی از ترخیص ها و تسهیل ها در برخی از احکام مقرر داشته شود. مانند بیماری و سفر که رخصت هایی برای ترک برخی از واجبات دینی چون نماز جمعه و یا تاخیر برحی واجبات چون روزه ماه رمضان هستند.

*  وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشریعه، 188-189-.

مراتب مشقت در عبادت

عبادت غالبا با سه گونه مشقت همراه می شود که عبارتند از:

1- دشواری سخت و سنگین، همانند آن که بیم نقص جان یا عضو و یا از کار افتادن اندام ها وجود داشته باشد. چنین مشقتی قطعا موجب تخفیف و ترخیص می شود، زیرا  حفظ جان مردم ونیز توانایی های جسمی آنان به منظور توانمند بودن بر چنگ آوردن مصالح دنیوی و اخروی شایسته تر است تا قرار دادن خود و این توانایی ها در معرض زیان و آسیب به واسطه انجام یک یا چند عبادت. در چنین شرایطی  حتی اگر به انجام عبادت اقدام کنیم نتیجه مقصود از آن عبادت یا هدف از آن حاصل نمی آید.

2- دشواری اندک یا سبک.

3- دشواری میانه. 

*وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشریعه،189و و هبه الزحیلی، القواعد الفقهیه و تطبیقها فی المذاهب الاربعه،268.

تفاوت دشواری ها بسته به نوع و مرتبه عبادت

هر یک از عبادت ها دارای مرتبه ای خاص هستند که بسته به آن نوع مشقت مؤثر مشخص می شود. برای نمونه آن چه شرع بدان اهتمامی ویژه داشته است جز به مشقت بسیار در آن، تخفیف و ترخیص حاصل نمی آید. 

فقها یکی از موارد و مصداق مشقت مؤثر در تخفیف و ترخیص در بالا ترین رتبه عبادت را عذرهای ترک جمعه و جماعت بیان کرده اند.

فقیهان مجاز دانسه اند که به واسطه عذرهایی نماز جمعه و جماعت ترک شود، زیرا جماعت مستحب است ( عده ای آن را سنت مؤکد و جماعتی فرض کفایه و تعدادی هم فرض عین می دانند*الخطیب الشربینی، مغنی المحتاج، 1/633.)

و جمعه نیز بدل فریضه ی ظهر. از این عذر هاست بارندگی شدید، بیماری سخت، در شرف مرگ بودن یکی از بستگان یا دوستان، بیم جان، آبرو و مال، لزوم همراهی با بدهکاری که توان باز پرداخت بدهی را ندارد،  نداشتن جامه ی مناسب، خواب آلودگی،  باد تند در شب هنگام، گرسنگی، تشنگی، سرما و گرمای زیاد، وجود گل و لای فراوان و بالاخره سفر کردن همرهان به مقصدی مباح، هر چند این سفر، کوتاه و برای تفریح باشد، چرا که در همین مورد نیز تنهایی، نوع دشواری را در بر دارد.

الخطیب الشربینی، مغنی المحتاج، 1/633.) و جمعه نیز بدل فریضه ی ظهر. از این عذر هاست بارندگی شدید، بیماری سخت، در شرف مرگ بودن یکی از بستگان یا دوستان، بیم جان، آبرو و مال، لزوم همراهی با بدهکاری که توان باز پرداخت بدهی را ندارد،  نداشتن جامه ی مناسب، خواب آلودگی،  باد تند در شب هنگام، گرسنگی، تشنگی، سرما و گرمای زیاد، وجود گل و لای فراوان و بالاخره سفر کردن همرهان به مقصدی مباح، هر چند این سفر، کوتاه و برای تفریح باشد، چرا که در همین مورد نیز تنهایی، نوع دشواری را در بر دارد.

* وهبه الزحیلی، نظریه الضروره الشریعه، 190-192.-   

تخفیف های شرع

از آنجا که قواعد ضرورت مستلزم تخفیف و تسهیلاتی در تکالیف هستند، فقها و اصولیان تخفیف ها و تسهیلات را هفت گونه دانسته اند:

1-تخفیف اسقاط، همان ساقط شدن نماز جمعه، روزه، حج، عمره، جهاد، و دیگر عبادات به واسطه ی عذرهای خاص. 2- تخفیف تنقیص یا کاستن. 3- تخفیف ابدال یا تبدیل. 4- تخفیف تقدیم. 5- تخفیف تاخیر. 6- تخفیف ترخیص. 7- تخفیف تغییر.

* وهبه الزحیلی, نظریه الضروره الشریعه، 193و و هبه الزحیلی، القواعد الفقهیه و تطبیقها فی المذاهب الاربعه، 1/268.

دکتر رسول ابوالمحمدی – سقز

ادامه دارد