إن الحمد لله نحمده ونستعینه ونستغفره ونعوذ بالله من شرورأنفسنا ومن سیئات أعمالنا من یهد الله فلا مضل له ومن یضلل فلا هادی له وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشریک له و أشهد أن محمداً عبده ورسوله …
آنچه که در شعایر اسلامی مهم بوده و اهمیت فراوانی دارد، حکمت و فلسفه و مقاصد آنها می‌باشد؛ که متأسفانه بهای لازم به آن داده نشده و بسیار ساده و گذرا درباره آن سخن به میان آمده است.
بدیهی است هر یک از تکالیف شرعی، اهداف و مقاصدی را دنبال می‌کند که در واقع روح آن تکالیف بـه حساب می‌آید و در واقع آن تکالیف برای تحقق بخشیدن به آن اهداف و مقاصد وضع شده است و در صورت عدم تحقق آن اهداف، روح خویش را از دست داده، و صرفاً به جا آوردن و انجام قالب آن، ارزش چندانی ندارد، مثلاً نماز؛ اهداف و مقاصدی را دنبال می‌کند همچنین زکات، روزه و حج. چه ما بر همه اهداف و اسرار آن واقف باشیم یا نه. بنابراین روزه ماه مبارک رمضان نیز برای اهداف و مقاصد مهمی واجب شده که با توجه به متون قرآن و سنت نبوی، در سرلوحه همه آنها، دستیابی به ملکه تقوی به معنای حقیقی آن در فرهنگ قرآنی است.
روزه ماه مبارک رمضان در سال دوم هجرت نبوی (ص) قبل از مشروعیت جهاد بر امت اسلامی فرض گردید، آری! بر امتی که بنا است تا با قیام به فریضه‌ی جهاد، عهده‌دار مأموریت تحکیم دین خدای عزوجل در روی زمین گردد، فرضیت روزه نیز بسیار مهم است، زیرا روزه میدان آزمایش اطاعت و انقیاد انسان برای پروردگار، جلوه‌گاه پیروزی اراده و عزم تصمیم و اوجگاه اعتلای وی بر همه‌ی وابستگی‌های جسمی و شهوانی است که همه‌ی این‌ها خصائل بسیار ضروری برای آماده سازی نفوس انسان‌های مؤمن مجاهد در راه خدا است، انسان‌هایی که باید قبل از عبور از موانع و پایگاه‌های دشمن، از موانع و پایگاه‌های شهوات درونی خویش که به هزار گونه چهره نمایی می‌کند، عبور نمایند. زیرا یکی از درس های مدرسه ی رمضان، مبارزه با نفس در مقابل کشش های نفسانی است چرا که انسان روزه دار با غلبه بر نفس خود چیزهایی را که خدا بر او حلال کرده به خاطر تسلیم شدن در مقابل فرمان او ترک می کند، و در مدرسه ی رمضان این درس را می آموزد که وقتی انسان توانایی این را دارد نفس خود را کنترل و حلال خدا را بر خود حرام کند. پس توانایی این را هم دارد که حرام خدا را بر خود حرام کند و از آن دور شود.
آری ! روزه پرورش‌دهنده‌ی اراده و آزمایشگاه صبر و پایداری و تحمل سختی‌ها و دشواری‌ها است و از این رو است که پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «روزه نصف صبر است».
صبر و استقامت بر انجام وظیفه عبودیت و دعوت و جهاد مهمترین توشه ای است که روزه می تواند برای فرد مؤمن فراهم آورد.
خداوند علیم و حکیم خطاب به مؤمنان (کسانی که اسلام را شناخته و از صمیم قلب، آن را پذیرفته و تسلیم آن هستند؛ و عمل و رفتار خود را به مقتضای آن شناخت، تنظیم می‌کنند) می‌فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ » « ای کسانی که ایمان آورده اید بر شما روزه واجب است همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بوده اند واجب بوده است تا باشد که پرهیزگار شوید .» (بقره/ ۱۸۳)
شهید سیدقطب در تفسیر این آیه می فرماید: نخستین هدف روزه آماده ساختن دل های مؤمنان برای پذیرش تقوی و شفافیت و حساسیت و ترس از خدا است. چه تقوی است که در دل ها بیدار می گردد و این فریضه را محض اطاعت از خدا و فدارکاری برای کسب رضایت الله، انجام می دهد. تقوی است که چنین دل هایی را از تباه کردن روزه به وسیله انجام گناه نگاه می دارد، هر چند چنین گناهی آن چیزی باشد که تنها بر دل می گذرد. مخاطبان این قرآن، مقام تقوی را در پیشگاه خدا و ارزش آن را در ترازوی او می دانند. و از اینجا است که روند گفتار در برابر دیدگانشان هدف تابان و درخشانی را بالا می برد تا از راه روزه بدان رو کنند:«لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ». (سیدقطب، ۱۴۰۸هـ .ق، ص۱۶۸)
آری رمضان به سخن همه سالکان مسیر عبودیت و تزکیه، ماه به خودی خود رسیدن است ماه رهایی از گم گشتگی‌هاست. ماه به خود آمدن و دیگران را به حساب آوردن است. ماه رهایی از پریشانی‌ها، زود رنجی‌ها، دیگر دیدن‌ها و دیگر شنیدن‌هاست. همانطور که اقبال لاهوری (ره) می‌گوید: دیدن دگر آموز، شنیدن دگرآموز چرا که زندگی مجموعه‌ی دیدنی ها و شنیدنی‌هاست و چه زیباست که انسان بیاموزد که سنجیده ببیند، سنجیده بشنود، سنجیده بگوید و از مجموعه‌ی این سنجیدگی ها و رسیدن به شخصیت متعادل است که انسان رمضانی می‌شود و رنگ و بوی بهار رمضان را می‌گیرد. به همین خاطر است که پیامبر رحمت (ص) فرمودند:
«مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» (بخاری،۱۴۲۲هـ .ق،ج۱،ص۱۶،ح۳۸)
«هر کس رمضان را مؤمنانه (نه از روی عادت) و به امید مغفرت و پاداش او روزه بگیرد همه گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود.»
خداوند از همه بندگان راستین میدان عبودیت و تزکیه نفس، می‌خواهد تا در مسیر احسن مخلوق شدن گام بردارند و براستی ماه رمضان، ماه حرکت به سوی احسن مخلوق گشتن است. چرا که انسان عبد معبودی است که بعد از تکمیل مراحل وجود و مراتب رشد و نمو او، در مورد خویش چنین فرمود: « …… فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ» «…. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است» (المؤمنون/۱۴)
در سراسر گستره هستی جز خدا کسی نیست که بیافریند. واژه «احسن» در اینجا برای تفضیل و برتری نیست. بلکه برای حسن مطلق و زیبائی سره در کار آفرینش یزدان جهان است. خدایی که انسان را به مرتبه ای از مراتب کمال بشری می رساند که برای او دقیق ترین نظم ونظام ممکن، مقدر و معیّن گردیده است.
از این رو انسان در سیر و سلوکش جهت تقرب به خدا به عنوان مخلوق أحسن و اشرف مخلوقات، با لوازم و ابزاری که در شریعت الهی مقرر گشته توانایی و شایستگی لازم جهت دستیابی به تمام کمالات معنوی را در حدّ اعلی دارا می باشد.
روزه رمضان و قیام شب های قدر فرصتی بس مناسب برای توبه‌ی راستین و مؤثر است چرا که بسیاری از توبه‌ها و استغفارها مؤثر نیستند لذا محبت گناه و معصیت همچنان در دل باقی می‌ماند.
استاد فرزانه ای؛ با چه تعبیر زیبایی از آمدن بهار قرآن یاد می کنند که: «ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و ماه بازگشت به خویشتن و اهتمام به خودسازی و آبادانی درون، بار دیگر فرا رسید؛ تا در پرتو نفحات فرخنده آن، لختی از هیاهوی فرساینده زندگی روزمره فاصله بگیریم و فرصتی برای بازکاوی زوایای درون خود بیابیم. «إن لربکم فی أیام دهرکم لنفحات ألا فتعرضوا لها» (متفق علیه)
لذا رمضان ماه تربیت روح و روان با صیام و قیامی است که محصولش توبه و آمرزش از گناهان است.
وبه تعبیر عارفانه و قرآنی فرزانه ای:
صیام و قیامی که صیقل دهنده‌ی دل ها و صفابخش و طراوات زاست.
صیام و قیامی که یوسف‌های گمگشته را به کنعان وجود باز می‌گرداند.
صیام و قیامی که می‌تواند منشاء تحول و تغییر از درون و پیدایش آثار پربرکت این تغییرات در بیرون باشد.
صیام و قیامی که انسان را اهل پرواز و عروج می‌کند چرا که او را از سنگینی‌ها و ثقلها و تعلقات خاکی و زمینی می‌رهاند.
صیام و قیامی که توشه است بار نیست و تقوی مهم ترین و زیباترین و بهترین توشه‌ای است که محصول صیام و قیام رمضان است .
« …. وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوَى ….» «… و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگاری است…» (بقره/۱۹۷)
چرا که به قول شهید عقیده اسلامی سید قطب: «تقوی توشۀ دل ها و جان ها است. دل ها و جان ها، هم از آن انرژی و قدرت می‌گیرند و خوراک و قوت برمی‌گیرند، هم با آن نیرومند و مقتدر و درخشان و درفشان می‌گردند. همچنین دل ها و جان ها در رسیدن به رضایت خدا و دستیابی به نجات و سعادت دیگر سرا، بر آن تکیه می‌کنند و بدان چنگ می‌زنند. خردمندان نخستین کسانی هستند که به تـقوی می‌گرایند و راه پـرهیزگاری می‌پویند، و بهتر از هر فرد دیگری از چنین توشه و زادی سود می‌جویند.» (سید قطب، ۱۴۰۸هـ .ق، ج۱،ص ۱۹۷)
رمضان ماه کم شدن اشتهای گناه و زیاد شدن میل به طاعت و بندگی است.
و امّا هشدار!!!!
امکان دارد شخصی در حال روزه ، ازاعضاء و جوارحش مثل چشم، گوش و دست و پا محافظت ننماید و بوسیله آنها مرتکب کارهای ناشایست و خلاف شرع شود. مثل: غیبت، دروغ، تهمت، سخن چینی، شهادت دروغ و . . . بشود. و به خاطر این کارها ثواب روزه از بین برود.
پیامیر (ص) دراین رابطه می فرماید :
«مَنْ لَمْ یَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالعَمَلَ بِهِ، فَلَیْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ فِی أَنْ یَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ» (بخاری، ۱۴۲۲هـ .ق،ج۳،ص۲۶،ح۱۹۰۳)
(کسی که سخن دروغ و عمل به آن را رها نکند، خداوند نیازی ندارد که آن شخص غذا و آبش را رها کند.) (روزه اش قبول نیست و خداوند التفاتی به آن نمی کند پس بگذار این فرد غذا و آب هم بخورد.)
این اخطار شدید به خاطر این است که شخص باید مواظب باشد تا مبادا به خاطرعدم محافظت از جوارحش مرتکب کارهایی شود که روزه اش مقبول واقع نشده و ثواب آن باطل گردد.
در این رابطه ، در شریعت اسلام با یک هشدار جدی و خطرناک مواجه می شویم آنجا که پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
«رُبّ صائم حَظّهُ مِنْ صِیامِهِ ؛الجُوعُ و العَطَشُ» (طبرانی،۱۴۱۵ هـ .ق،ج۱۲،ص۳۸۲،ح۱۳۴۱۳)
«چه بسیار از روزه دارانی که بهره شان از روزه فقط تشنگی و گرسنگی است»
و این زیان بسی بزرگی است در دنیا و آخرت ، به قول شاعر عرب:
«تَرْجُو النّجاهَ و لَمْ تَسْلُک مسالِکها اِنّ السَّفینَه لا تَجری علی الْیبَس»«امید نجات ورستگاری را داری ولی راه صحیح آن رانمی پیمایی ، آیا نمی دانی که کشتی بر روی خشکی حرکت نمی کند»
بنابراین با توجه به آموزه‌های قرآن و سنت نبوی، فرد روزه دار باید نفس خود را خالصانه و بدون هیچ گونه توقع و چشم داشتی از دیگران از تمام شهوات و خواسته‌های (قولی و عملی) مخالف با شریعت اسلامی منع کرده و بازدارد. چرا که به فرموده پیامبر رحمت (ص):
«مَنْ صَامَ رَمَضَانَ، وَعَرَفَ حُدُودَهُ، وَتَحَفَّظَ مَا یَنْبَغِی أَنْ یَتَحَفَّظَ مِنْهُ، کَفَّرَ مَا قَبْلَهُ»(بیهقی، ۱۴۱۴هـ .ق،ج۴،ص۳۰۴،ح ۸۲۸۸؛ بیهقی، ۱۴۲۳هـ .ق،ج۵،ص۲۳۴،ح۳۳۵۱)
«فرد روزه دار باید حدود روزه را بشناسد و آنها را آنگونه که باید، حفظ کرده و مصون دارد،تا پاک کننده گناهان قبل از رمضان باشد»
بیاییم تا فرصت باقی است خود را از این خوان الهی محروم ننماییم؛ و در این مبارک ایام رمضان با گرفتن روزه و رعایت حدود آن، خود را مشمول این فرموده راهنما و اسوه مطلق خود قرار دهیم که:
«إِنَّ الْإِیمَانَ لَیَخْلَقُ فِی جَوْفِ أَحَدِکُمْ کَمَا یَخْلَقُ الثَّوْبُ، فَاتْلُوا الْقُرْآنَ یُجَدِّدُ الْإِیمَانَ فِی قُلُوبِکُمْ» (طبرانی،۱۴۱۵هـ .ق،ج۱۳،ص۳۷،ح۸۴) «ایمان مانند پارچه در دل شما کهنه می شود لذا قرآن راتلاوت کنید که ایمان را در دلهای شما تجدید کند»
پس اگر آن را با دقّت بخوانی تأثیر عجیبی را می یابی، در فهم دقیق قرآن غفلت نکنید بلکه آنرا چنان قرائت کنید که یاران پیامبر (ص) قرائت می کردند. و همان طور که در آموزه های سنت نبوی آمده است هر کس آن را بدینسان بخواند، در مقابل هر حرفش ده ثواب می بیند، و خداوند برای هر کس بخواهد بیشترش می کند. هر کس به آیه ای از کتاب خدا گوش کند، برای او نور و برهانی در روز قیامت خواهد بود .
اقبال لاهوری ( رح ) می فرماید: « براستی قرآن، فقط زمانی بخشی از خود را در اختیار شما می گذارد که شما تمام وجود خود را در اختیار آن گذاشته باشید»
نقش قرآن چون در این عالم نشست نقش های پاپ و کاهن را شکست
فاش گویم آنچه در دل مضمر است این کتابی نیست ، چیز دیگر است
چون به جان در رفت ، جان دیگر شود جان که دیگر شد ، جهان دیگر شود.
پس بدون تردید ماه رمضان بهترین فرصت برای تجدید و تقویت ایمان به واسطه انجام اعمال صالح است. که باید غنیمت شمرده شود.
منابــــع و مـــآ خذ:
– فولادوند،محمد مهدی،(ترجمه قرآن)،تهران، دار القرآن الکریم(دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)،چاپ اول، ۱۴۱۵هـ .ق .
– بخاری، محمد بن إسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر ….،المحقق: محمد زهیر بن ناصر الناصر،دار طوق النجاة، الطبعة الأولى، ۱۴۲۲هـ .ق،۲۰۰۲م.
– بیهقی،أبو بکر، سنن البیهقی الکبرى، تحقیق: محمد عبد القادر عطا،مکة المکرمة،مکتبة دار الباز،۱۴۱۴هـ .ق-۱۹۹۴م.
– بیهقی،أبو بکر،شعب الإیمان،ریاض، مکتبة الرشد للنشر والتوزیع بالریاض بالتعاون مع الدار السلفیة ببومبای بالهند،الطبعة الأولى،۱۴۲۳ هـ .ق- ۲۰۰۳م.
– سید قطب، فی ظلال القرآن، القاهرۀ،دارالشروق،الطبعۀ الخامسۀ عشرۀ،۱۴۰۸هـ .ق ـ۱۹۸۸م .
– طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، المحقق: حمدی بن عبد المجید السلفی، القاهرة، مکتبة ابن تیمیة، الطبعةالثانیة، ۱۴۱۵ هـ .ق- ۱۹۹۴م.
تهیه و تحقیق: حمزه خان بیگی/ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث ـ اشنویه
کاک حه مزه خوا پاداشی خیرت بداته وه