اندیشهشبهات

روشنفکری دینی – نگاهی از بیرون (8)

محمد ملا زاده

 انسانی کردن وحی:

 علمای مسلمان می گویند:”وحی عبارت از إعلام کردن حکم شرعی ازسوی خداوند به یکی از پیامبران، یا کلام منزل خداوند بریکی از پیام آوران خداست”.

اما گفتمان روشنفکری سکولار به اقتباس از فلاسفه می گوید:”وحی عبارت از القای یک امر پنهان عقلی به اذن خداوند برنفس های مستعد انسانی برای پذیرش آن است”. یا “افاضه ی عقل فعال برعقل منفعل توسط عقل مستفاد است”نگا:العلمانیون والقرآن الکریم،ص/624.

برخی پارا از این فراتر نهاده وجنون رااصل وپایه ی وحی قرار داده اند، هشام جعیط می گوید:”جنون در قرآن به معنای اختلاط عقل وازدست دادن عقل وتمییز نیست بلکه بدین معنی است که محمد(ص) جن زده است”.نگا:العلمانیون والقرآن،ص/626.به نقل از الوحی والقرآن والنبوة، ص/85.

دکتر عبدالکریم سروش نیز می گوید:” در قبض وبسط تئوریک شریعت سخن از بشری بودن وتاریخی بودن معرفت دینی می رفت، واینک دربسط تجربه ی نبوی سخن از بشریت وتاریخیت خود دین وتجربه ی دینی می رود”.نگا:بسط تجربه ی دینی،ص/هفت مقدمه.

وی درتوضیح دیدگاه بشری بودن دین می گوید:”وقتی می گوییم دین امری بشری است منظور مان نفی روح قدسی آن نیست، منظور این است که پیامبربه میان آدمیان می آید، پا به پای آنها حرکت می کند…ودین مجموعه ی برخوردها  وموضع گیریهای  تدریجی وتاریخی پیامبر است”.بسط تجربه ی نبوی،ص/19.

 ومی گوید:” هم پیامبر انسان است ، هم تجربۀ او انسانی است ، وهم اطرافیان اوآدمیانند، از مواجهۀ این عناصرانسانی ، به تدریج آیین انسانی زاده می شود که در خور آدمیان است”. نگا: پیشین،ص/21.

 نکته ی بس حائز اهمیت اینکه: روشنفکران دینی ، دین را یک تجربه ی بشری می دانند که امکان حصول آن برای همه ی انسانها وجوددارد. د، عبد الکریم سروش گوید:”کاملتر شدن دین لازمه اش کاملتر شدن شخص پیامبر(ص) است،که دین خلاصه وعصارۀ تجربه های فردی وجمعی اوست”.پیشین،ص/24و25. “وچون سخن از سر هوی نمی گوید،پس سخنش عین هدایت است، بدین قرار دین تجربۀ روحی واجتماعی پیامبر است”.پیشین،ص/19.

‏حاصل سخن آنکه،روشنفکران دینی دین را یک تجربۀ انسانی می دانند که برای انبیا حاصل شده وامکان حصول آن برای هر کسی ودر هر زمانی وجود داردد، ابوالقاسم فنای در تعریف دین می گوید:”مقصود ما از دین به معنای عام کلمه،آمیزه ای است از تجربه ی دینی وتفسیر وتعبیر آن تجربه در قالب آموزه های نظری وعملی”.نگا: دین در ترازوی اخلاق،ص/48.

  نظریه ی تجربۀ انسانی بودن دین ونقد آن را در”مقالۀ نقدی بر بسط تجربۀ نبوی” با ذکر دلیل آورده ام لذا از تکرار آن در اینجا خود داری می کنم، تنها می گویم: مدعیان روشنفکری دینی یا به وحی بودن دین وختم نبوت وقطع نزول وحی ایمان دارند، یا بدان ایمان ندارند؛ اگر به وحی ایمان داشته باشند وحی خلاف ادعای آنان را به اثبات می رساند، واگربدان باور نداشته باشند باید اذعان کنند که نگاه شان به دین برون دینی است نه درون دینی.زیرا کسیکه از نگاه درون دینی به دین بنگرد نمی تواند دین رادر تجربه خلاصه کند.

11- احیای اندیشه های انحرافی باطنی واعتزالی واتحاد وحلولی:

 اگر نیم نگاهی به تاریخ ملل وفرق ومقالات آنان بیندازیم وانگهی مقولات آنان را با سخنان مدعیان روشنفکری دینی مقایسه کنیم، به این نتیجه می رسیم که سخنان هردو گروه در باب قرآن وتأویل نصوص و غیره یک چیز است واز یک سرچسمه سر در می آورد.وکسانی (من جمله استاد علی محی الدین القره داغی) آنان را باطن گرایان جدید نام نهاده اند.نوشته ی نامبرده تحت عنوان”تأویل باطنی” به همین قلم ترجمه شده است.

12- دشمنی با مقدسات تحت نام “تقدس زدایی”: 

درنشستهای که تحت عنوان کار گروه اندیشه درمعیت جمعی از دوستان،با طرفداران روشنفکران دینی داشتیم، در یکی ازاین نشستها یکی از پیروان پر وپا قرص اندیشه ی روشنفکری دینی می گفت، رودلف اوتو(فیلسوف ومتکلم برجسته ی المانی) در کتاب امرقدسی می گوید: “شخص مقدس، کتاب مقدس، مکان مقدس،شیئ مقدس، امرمقدس، همگی ترس وخشیت به وجود می آورند، ودیوار مقدس به وجود می آورندکه عبورازآن امکان ندارد”.

 اگر بخواهیم ازاین سخن تفسیری ارائه دهیم وبرای موارد مذکور مصادیقی ذکر کنیم باید بگوییم شخص مقدس مانند خدا ملایک پیام آوران اولیاءالله وسایر بزرگان دینی، کتاب مقدس مانند کتب آسمانی وسنّت رسول الله ، زمان مقدس مانندایام الله مذکوره در قرآن وتورات وغیره، مکان مقدس مانند بِیَع وصَلَوات ومساجد وسایر اماکن مقدسه، امر مقدس مانند امر وفرمانهای صادره از خدا وپیامبران وغیره، به قول اوتو چون اینها خشیت ایجاد می کنند باید کنار نهاده شوند تا (به قول وی)دیوار مقدس غیر قابل عبور بوجود نیاید.

 وانگهی همین دوست می گفت:”درفضای قدسی زمان پیامبر(ص) شاهد فعالیت عقلانی آن چنانی نیستیم؛ لذا علومی چون فقه واصول وعلم رجال که عقلانیت فقهی نامیده می شوند وجود نداشتند، ویاران رسول الله عموما افراد کم سواد بودند”.

 آنچه ازاین کلام استفاده می شود اینکه: باور به مقدسات باعث رکود عقلانیت ومانع از پیشرفت اندیشه وفکر می شود.

 لیکن تاریخ بشری عکس ادعا ثابت کرده است چرا که بشریت در روشنایی مقدسات  دینی بیشترین رشدرا در تمامی زمینه ها داشته است، وتنها زمانی دین مانع از رشد وپیشرفت گشته که دست تحریف به ساحت آن راه یافته، وآن را مسیر اصلی منحرف کرده است.

  اوتوامرقدسی را حجاب ودیوار مانع پیشرفت می داند، حال آنکه از نگاه یک مسلمان مؤمن عکس آن ثابت است. د، سید حسین نصر می گوید:” شناخت امر قدسی و باور به آن، به آزادی از همۀ اسارتهاومحدودیت ها راه می برد، زیرا ذات مقدس همان ذات نامتناهیِ بی حدّ وذات سرمدی است ، وحال آنکه همۀ اسارتها از آن جهلی ناشی می شوند که واقعیت نهای وتحویل ناپذیررابه چیزی که درحدّ ذات خود،عاری از واقعیت است نسبت می دهد،واقعیت به معنای غایی اشبه چیزی جز حق فی ذاته تعلق ندارد” نگا:معرفت ومعنویت،ص/505.

آنچه حائز اهمیت است اینکه مدعیان روشنفکری دینی برای اینکه از گروه روشنفکران به شمار آیند ومتهم به اتهام “مرتجع بودن”نشوند،جنگی بی امان علیه تمامی مقدسات دینی براه انداخته اند. حال آنکه همین آقایان تقدس زدا بیشترین احترام را برای هواهای نفسانی خویش که مقدس شان می انگارند قایل هستند!؟.

13- دشمنی با میراث فکری سلف امّت:

  کسیکه کمترین مطالعه در نوشته جات روشنفکران دینی داشته باشد به عیان در می یابد که آنان زیر نام نوآوری وتجدید دینی با تمامی میراث فکری مسلمانان که در علوم تفسیر علوم القرآن، قفه وعلم اصول، حدیث وعلوم الحدیث، تاریخ وسیره وغیره متجلی می گردد دشمنی می ورزند وبدینوسیله در صدداند مسلمانان را امّت بدون هویت ومیراث معرفی کنند، ومعلوم است ملتی که فاقد هویت وفرهنگ خویش باشد به آسانی تحت تأثیرات فرهنگ دیگران قرار می گیرد وآن را می پذیرد. وخودرا در مقابل آنان می بازد، واین خواسته وآرزوی منادیان روشنفکری است ، تا مسلمانان بعد از کنار نهادن فرهنگ وعلوم اسلامی به آسانی در مقابل فرهنگ غربی تسلیم شده وزانوبزنند!؟ هر کس در نوشته های دکتر نصر حامد ابو زید ومحمد شحرور ومحمد ارگون وحسن حنفی بنگرد به وضوح به این مطلب پی می برد.ودر می یابد که تجدید دینی مورد نظر اینان کنار نهادن فکر اسلامی ودنباله روی از اندیشه های دانشمندان غربی سکولار پس از رنسانس است.

آنان براین باورندکه دین نیز بخشی از میراث است ومیراث دینی مسلمانان اعم از ثوابت ومتغیرات برای امروز پاسخگو نیست لذا باید ساختمان آن رااز بیخ برکند وبجای آن بنای دیگری –اما با استفاده از ابزارو اندیشه های فکری وفلسفی غربی- از نوساخت.

14-نسبی بودن اخلاق(حسن وقبح شرعی وجود ندارد):

  ازدیگر مباحث مورد توجه منادیان روشنفکری دینی نسبی بودن ارزشهای اخلاقی است، آنان مدعی هستند مصدرحسن وقبح اشیاء عقل وعرف است وشرع در این میدان هیچ نقشی ندارد.هگل می گوید:”مشروعیت اخلاق برگرفته از دین نیست”. نگا: در باب روشنفکری دینی واخلاق،سروش دباغ،ص/279.

“کانت وپیروان او به هیچ وجه  معتقد نیستند که وظایف اخلاقی از اراده وفرمان خدا سرچشمه می گیرند”. نگا: دین در ترازوی اخلاق،ابوالقاسم فنایی،ص/37.

این دو دیدگاه هردو از اخلاق سکولار سرچشمه گرفته اند،که “مستقل ازدین وبل مقدم برآن است”.پیشین،ص/51.

  مهمترین ویژگی اخلاق دردنیای جدید، این است که اخلاق در این دنیا سکولار/فرادینی شده یعنی از جمیع جهات بجزجهت تاریخی از دین جدا شده است، وسکولار شدن اخلاق هم به معنای سکولارشدن “اندیشه های” اخلاقی است، وهم به معنای سکولارشدن”انگیزه های” اخلاقی، سکولاریسم اخلاقی عبارت ازاین است که اخلاق مقوله ی “فرادینی” است، بدین معنی که تعریف مفاهیم اخلاقی وتطبیق ارزشهای اخلاقی”تابع”امرونهی خدای شارع نیست وباورهای اخلاقی اعتبار وتوجیه خودرا وامدارباورهای دینی نیستند.نگا:فنایی، اخلاق دین شناسی، ص/157.

لازم به ذکر است که موضوع شرعی یا عقلی /ذاتی بودن حسن وقبح اشیاء از قدیم میان متکمان اشاعره ومعتزله مورد بحث وجدال شدید بوده است که نو معتزلیان عقل گرای امروزی آن را بازاحیاکرده اند.

علاوه بر مطالبی که گذشت روشنفکران دینی سخن از اکتسابی بودن نبوت، وپلورالیسم دینی،وصراطهای مستقیم،تجربه ی دینی، مساوات میان وحی والهام وخطره وکشف وشهود، وغیره.. بر زبان می آورند.لازم به ذکر است که هر کدام از این مباحث که در نوشتار ذکرشان رفت خود نیازمند  نگارش مقاله یا کتاب مستقلی هستند.

 روشنفکری دینی یا باز سازی فکر دینی؟:

   حرکت موسوم به روشنفکری [ودر پی آن روشنفکری دینی] حرکتی است که در نهایت هویت دین را از آن می زداید، وفرجامش اخراج دین از میدان زندگی است، چون حرکت روشنفکری در اروپا در راستای دین زدایی از جامعه ومقابله با کلیسا سر بر افراشت. امّا دغدغه ی اصلی حرکت “تجدیدحیات اسلام” یا “بازسازی فکر دینی” در جهان اسلام ، احیای دین واجتهاد جدید در فروعیات آن طبق اقتضای نیازهای عصر است. با این وصف، اوّلی دین ووحی را از صحنه ی زندگی بیرون می راند، امّا دومی درروشنایی وحی، و مرزبندی میان ثوابت ومتغیرات، متغیرات را – در پرتو اجتهاد صحیح- عصری می کند.   از منظر مصادرمعرفت شناسی نیز، میان دو جریان روشنفکری دینی وبازسازی فکر دینی تفاوت وجوددارد، زیرا مصدر معرفت شناسی روشنفکری دینی  تنهاعقل وحواس است واگرتوجهی به وحی معطوف بدارند –البته طبق تفسیری که از آن دارند وآن را مرادف  تجربه درونی وشهودی می دانند- تنها در حدّ بهره برداری از آن در راستای آرای عقلانی شان است به دیگر تعبیر نصوص وحی را در خدمت آرای عقلانی خویش بکار می گیرند. این در حالی است که مصادر معرفت شناسی درجریان بازسازی فکر دینی “عقل” و”حس” و”وحی” هستند و”چه  بس وسیع است فاصله ی میان این دو مدرسه”.  روشنفکری  ایمان والحاد را در یک کفّه ی ترازو قرار می دهد وبه یک دید به هر دو می نگرد، اما تلاشگر بازسازی اندیشه ی  دینی سودای دیگری دارد ودرپی نیل به نتایج دیگری وآن تمایز میان ایمان والحاد ومؤمن ملحداست.

آیا روشنفکری دینی همان نواندیشی دینی است؟

روشنفکری دینی وجریان نو اندیشی شباهت ونزدیکی بسیاری باهم دارند، تا آنجا که بسیاری هردو را یکی می شمارند، زیرا هردو دغدغه ی دین پژوهی ودین اندیشی را دارند، امامنبر باورم که به یک تفاوت میان این دومی توان قایل شد وآن اینکه:روشنفکر دینی بنا به مفهوم غربی روشنفکری نمی تواند وجود داشته باشد واگر باشد نمی تواند دیندار با شد، اما نمی توان نواندیش دینی را فاقد دین تلقی کرد زیرا همواره ودر هر شرایطی زمینه برای فهم جدید از دین –طبق شرایط لازمه- موجود است،به عبارت دقیقتر نواندشان دینی که دغدغه ی دینی دارند ودین دارهستند در حوزه ی روشنفکری دینی جای ندارند ودین پژوهان روشنفکر نمی توانند در حوزه ی دینداران قراربگیرندچون جمع میان دینداری وروشنفکری پذیرش اجتماع النقیضین است که محال است.

تجربه ام با رهروان روشنفکران دینی:

  بیش از بیست سال از آشنای بنده با جریان روشنفکری دینی می گذرد طی این مدّت کتابها ومقالات وجزوه های فراوانی را از آنان مطالعه کرده ومورد مداقّه قرار داده ام وطی این مدّت دهها نشست وجلسه ی مباحثه وگفتگو وبعضا مناظره با پیروان آنان داشته ام، ودر این جلسات ونشستها سخنان تلخ وشیرین، اتهامات وتوهینات فراوان میان طرفین ردّ وبدل شده است از بی دینی ودین ستیزی سکولار و..گرفته ،تا داعشی والقاعده وسلفی ومرتجع و…

بنده بشخصه از این مطالعات ونشستها فواید ارزشمندی برده ام  وبحمد الله توانسته ام بر نقاط قوت وضعف، دیندارانه ودین گریزانه-بهتر بگویم دین ستیزانه ی آنها- وقوف پیدا کنم. ورابطه ی درست میان عقل ووحی، دین وعلم، سنت وسکولاریسم، دین وانسان،خدا وانسان ، امر لاهوتی وناسوتی، فلسفه ودین، دین انسانی ووحیانی، جایگاه وحی در دین، انواع مختلف فهم ومعرفت دینی،(ازصوفی تا سلفی،متکلم تا روشتفکروغیره) وتفاوت میان دین ومعرفت دینی، دین وفکر دینی، دین وشریعت، شریعت وفقه،ثوابت ومتغیرات دینی، ومجالات اجتهاد در نصوص دینی، و..را در یابم ، ودر یابم که طرفداران نحله ی روشنفکری دینی هم به عقل گرا، تجربه(شهود) گرا ومعنویت گرای شرق آسیای تقسیم شده وهرکدام مشرب خاص خودرا دارند.

نتیجه:

الف:جریان روشنفکری درغربی، جریانی است الحادی وغیر مؤمن به خدا ودین، تنها مرجعیت عقل را قبول دارد وبس،  ویکی از دست آورد ومعلولهای رنسانس به شمار می آید، که همزمان با لیبرالیسم وسکولاریسم در غرب  در تقابل با دین کلیسا سر بر افراشته است.

  ب:جریان یا مجموعه ای تحت نام روشنفکری دینی در دنیای غرب وجود خارجی ندارد، زیرا روشنفکران آن دیار دین گریز ودین ستیز بوده وهستند، لازم به یاد آوری است که دشمنی آنان دین کلیسا است ودین تحریف نشده ی خداوند را-که در وحی محفوظ(قرآن) متجلی است -دریافت نکرده ونشناخته اند.

 ج: آنچه بنام روشنفکری دینی در جهان اسلام سر بر افراشته از دو حالت خارج نیست. یا نسبت وربطی به جریان روشنفکری غربی ندارد ومقوله ی مستقل از آن است که در این صورت می تواند بعنوان یک اندیشه ی خودی باورمند به دین خداعرض اندام کند ودر میان مسلمانان رشد نماید، که در این صورت باید میان ثوابت ومتغیرات وحی، واجتهادات وفروعیات تفکیک قایل شود، به تعبیر دیگر ازخطوط قرمزها تجاوز نکند. یا اگر خودرا دنباله رو روشنفکری غربی می داند باید با ایمان به دین واعتقاد به عالم متافیزیک، خدا حافظی کند، وگرنه گرفتار پارادوکس وجمع نقیضین می گردد، که با هیچ منطق وخردی سازگار نمی باشد.  والله ولی التوفیق.

والسلام علینا وعلی جمیع عباد الله الصالحین.

   محمد ملازاده: 31/1/1398 ه/ش، پیرانشهر.

از طريق
محمد ملازاده
منبع
https://sozimihrab.org/
نمایش بیشتر

محمد ملا زاده

@نویسنده و مترجم @آذربایجان غربی - پیرانشهر @فعال دینی و دعوتگر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا