روش های تربیتی از منظر قرآن

در جهان امروز مکاتب متعددی شکل گرفته است که هر کدام برای تحقق اهداف و آرمان های خود روش‌هایی را توصیه می کنند که بسیاری از آنها بر اساس آزمایش و خطا شکل گرفته و یا به زعم خودشان اصول طراحی شده آنان لایتغیر است؛ اما چه بسا اصول و روش های تربیتی یک مکتب پس از سال ها یا ده ها سال با شکست مواجه شده و اندیشمندان آن به پوچی و اشتباه نظرات خود اذعان داشته اند.

اما تعلیم و تربیت اسلامی که بر اساس فطرت لایتغیر الهی تبیین گشته است، روز به روز و بیش از پیش برصحت و دقت اسلام در پی ریزی نظام تربیتی اسلام صحه گذاشته می شود که چگونه با عمل بدان ها سعادت دو سرای انسان تضمین خواهد شد و توجه متولیان تعلیم و تربیت به این آموزه های نورانی و عمل بدان ها نقش بسیار مهمی در ایفای وظایف آنها و موفقیت شان در تربیت صحیح متربیان دارد.

در این نوشتار موجز سعی بر آن است تا بر طریق اجمال برخی از روش های تربیتی قرآن کریم که به حق در علوم مختلف نیز می توان از آنها بهره جست اشاره می شود.

۱- استفاده از مثال و تشبیه

قرآن کریم برای عینیت بخشی به مفاهیم انتزاعی آموزه های دینی از طریق تشبیه معقول به محسوس استفاده می کند. به طور مثال در تبیین سخن طیب و پاک، آن را به درخت پرباری همانند می کند که اصل و ریشه آن ثابت و شاخه های آن در آسمان قرار گرفته است و همگان از آن بهره می برند؛ در حالی که سخن ناپاک وخبیث همانند درختی برآمده از زمین است که ریشه در خاک ندارد و قرارگاهی برای آن نیست تا بر پایه های خویش بایستد و دیگران از ثمره آن بهره مند گردند. و بدین¬سان با تشبیه معقول به محسوس، ذهن مخاطبان خود را متوجه اهمیت موضوع و اهمیت کلام طیب و پرهیز از سخنان ناپاک می نماید. بنابراین، بر معلمان و آموزگاران است که در میان مطالب معقول که دور از دسترس و یا اندیشه معلمان است، از روش تشبیه بهره جویند.

۲- ارائه الگو

در نهاد آدمیان بر طریق فطرتی پاک، تبعیت و الگوپذیری از کامل و برتر به ودیعت نهاده شده است و همگی می کوشند در مقابل قوی تر و زیباتر از خود مطیع و منقاد باشند. از روش های قرآن در تعلیم معارف نیز ارائه نمونه عینی است و همواره از آنها خواسته شده تا از الگویی کامل که همان انسان کامل است، تبعیت نمایند؛ چنان که در آیاتی در سوره احزاب و ممتحنه همه مسلمانان به تبعیت از پیامبر اسلام(ص)، حضرت ابراهیم(ع) و مؤمنین راستین امر شده اند تا به سعادت ابدی دست یابند بنابراین، متولیان تربیت اسلامی با استعانت از این روش تربیتی می توانند با مقبولیت و محبوبیت الگویی مطلوب برای شاگردان خود باشند و با رفتار و اعمال خود هدایت گر آنها باشند.

۳ – استمرار تعلیم

گوشزد کردن پیاپی رهنمودها و روش ها و تکرار آن از روش های تعلیمی قرآن است. از این رو، گفته شده است که «الدرس حرفٌ و التکرار الفٌ؛ درس یک حرف است، ولی هزار بار تکرار لازم دارد.» استقامت و استمرار در تعلیم همانند قطرات آبی است که بر صخره های سخت و مرمرین فرو می¬ریزد و در نهایت نقشی بر آن می آفریند و در دل آن جای می¬گیرد.

۴ – تنوع بیان

بیان مطلب به شیوه های متفاوت و مختلف، روشی کارساز است که قرآن در تعلیم و تربیت خود برگزیده است. در آیات بسیاری سخن از این است که قرآن یک مسئله را به شکل آیات مختلف بیان می کند. این مسئله از احکام قرآنی به «تصریف آیات» مشهود است. قرآن بیان می دارد که هدف از تصریف آیات و بیان متنوع یک مسئله به اشکال مختلف برای فهم و درک دقیق مسئله و مطلب برای مخاطب و شنونده است. لذا معلمان و مربیانی که مطالب و مبانی تربیتی را به زبان ها و اشکال مختلف به متربیان می آموزند، گستره وسیع تری از آنها را تحت تربیت درآورده اند تا فقط از روشی خاص بهره جویند که عده ای خاص نیز آن را درک می کنند.

۵- طرح سؤال و پرسش

از روش های مفید و کاربردی قرآن برای آموزش و تعلیم، بهره گیری از طرح سؤال و پرسش است. قرآن در بیان و تبیین بسیاری از مسائل سخت و پیچیده با طرح سؤال می کوشد تا در ذهن مخاطب، انگیزه و چالشی را برانگیزد تا در جستجوی پاسخ برخیزد؛ چراکه جوابی که پس از تلاش و کوشش پرسشگر به دست می‌آید، از عمق یادگیری بیشتری برخوردار است. بنابراین، بیان یکنواخت پاسخ سؤالات متولیان در صورت توفیق از حافظه کوتاه مدت آنها به زودی محو یا کمرنگ خواهد شد.
دکترمحمد امین روشنی ۱۳/۱۲/۹۲