قرآن

رویکرد اصلاحی قرآن

قرآن کریم در راستای ایجاد فرهنگ صحیح وبعضا اصلاح وترمیم فرهنگ های به جا مانده از دیگران دارای پتانسیل ها وظرفیت های قابل قبولی است که فهرست وار به چند مورد می پردازیم .

۱٫ایجاد انگیزه اصلاحی  با نگاه هنری

از خصوصیات بارز وآشکار روش اصلاحی  قرآن که در نگاه اول توجه مخاطب را جلب می کند، آمیختن انگیزه با هنر است؛ بدین معنا که در رساندن پیام و ایده های  خویش از انواع فنون و شیوه های هنری وزیبا سازی کلام بهره گرفته است. مواردی چون استعاره، کنایه، تشبیه، تصویرسازی، داستان و… از فنونی است که در سراسر آیات وحی به چشم می خورد.

این به کارگیری نشان از این واقعیت دارد که میان پیام فرهنگی و زیبایی پیام رسانی، پیوند استواری وجود دارد.

۲٫ تنوع درگفتار درکنارشفافیت

قرآن کریم وقتی ایده و پیامی را مطرح می کند، آن را از زوایای گوناگون و با روش های متنوع پردازش می کند؛ گاهی در قالب بشارت بیان، گاهی در قالب هشداروگاهی ترهیب  حکایت می کند

وهمچنین از ویژگی های بیانی قرآن، گویایی و رسایی است؛ قرآن به رغم اینکه مشتمل برآیات  متشابه است؛

(هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ) مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۷﴾

اوست کسى که این کتاب [=قرآن] را بر تو فرو فرستاد پاره‏ اى از آن آیات محکم [=صریح و روشن] است آنها اساس کتابند و [پاره‏ اى] دیگر متشابهاتند [که تاویل‏ پذیرند] اما کسانى که در دلهایشان انحراف است براى فتنه‏جویى و طلب تاویل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پیروى مى کنند با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه‏ داران در دانش کسى نمى‏ داند [آنان که] مى‏ گویند ما بدان ایمان آوردیم همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسى متذکر نمى ‏شود آل عمران۷

 اما به لحاظ تفهیم و رساندن مطلب به مخاطب، هیچ گونه ابهام و نارسایی وجود ندارد .

(وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِین)  و این [قرآن] به زبان عربى روشن استنحل۱۰۳

این واقعیت نشان می دهد تشابه آیات در محتوا و حقیقت مفاهیم است نه در قالب بیانی آن

(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) و ما هیچ پیامبرى را جز به زبان قومش نفرستادیم تا [حقایق را] براى آنان بیان کند پس خدا هر که را بخواهد بى‏ راه مى‏ گذارد و هر که را بخواهد هدایت مى ‏کند و اوست ارجمند حکیم ابراهیم۴

۳- تکرار و تلقین

یکی دیگراز ویژگی های  روش  قرآن، این است که در بیان حقایق و ارزش ها  به یک بار بسنده نمی کند،البته بااجتناب از تکرار یکنواخت و ملال آور،تکرار همراه با تنوع و تازگی همواره چاشنی کلام قرار می دهد

این ویژگی بیش از هر چیز معلول ماهیت پیام قرآن است. اگر قرآن پیام فرهنگی نداشت، شاید با این روش عمل نمی کرد، اما ماهیت فرهنگی آموزه های قرآن و نیازی که برای درونی سازی دارد از یک سو، و خصلت غفلت و فراموشی ذهن بشر از سوی دیگر  اهمیت این شاخصه را اثبات می کند ، آن گونه که درداستانهای انبیا وگذشتگان به صورت مکرر شاهد آن می باشیم. که الگو بخش طیف عظیمی از مصلحین اجتماعی بوده است

۴- واقع گرایی

بخش بزرگی از آیات قرآن به تذکر و توجه دادن به آیات تکوینی الهی اختصاص یافته است، بخش دیگری از آیات، تاریخ تاریک یا روشن بشر در مواجهه با حق و باطل را گزارش می کند. بخش قابل توجهی ازآیات، به بیان سنت های تکوینی و تشریعی الهی می پردازد. تعداد دیگری از آیات به آشکار ساختن بنیادهای وهمی و غیر واقعی سنت های جاهلی نظردارد.

این توجه فراگیر به واقعیت های بیرونی، نشانه آن است که قرآن در روش اصلاحی خود، تکیه بر واقعیت ها و دوری از تخیلات و پندارها را حتی در جایی که فرهنگ از مقوله احساس و عاطفه باشد، به عنوان یک اصل و قاعده می شناسد و این حقیقت را در زمینه فرهنگ آشکار می کند

۵٫ ریشه گرایی

 دکتر وهبه الزحیلی رحمه الله در این باره در تفسیر خود می فرماید:

شکل گیری یک حرکت در درون مبتنی بر دو چیز است: یکی باور به مبدأ و دیگر باور به معاد و قیامت که محل تبلور آن درآیات وسور مکی می بشد.

ارزش های اخلاقی در مرحله دوم و روابط اجتماعی و مناسک و نمادهای دینی در رتبه سوم قرار دارد.

اما در آیات مدنی سیر ماهوی گزاره ها برعکس می شود، یعنی آیات مربوط به باورها به رغم حفظ مرجعیت شان در رابطه با سایر آموزه ها، حجم کمتری را از لحاظ بیانی به خود اختصاص داده اند و برعکس، بیان قوانین و تشریعات و نمادهای دینی، آیات بیشتری را در بر می گیرند.

سید قطب رحمه الله در تفسیرفی ظلال القرآن ‏۲/۹۷۳ می گوید:

«اسلام در درمان سنت های غلط جاهلی از اصلاح خود سنت ها آغاز نکرد، زیرا آنها بر مبانی و ریشه های فاسد عقیدتی استوار بودند و تلاش برای درمان آنها از بالا قبل از درمان ریشه های عمیق آنها تلاش بیهوده بود و از روش الهی به دور است که چنین کار عبثی انجام دهد. اسلام از گره نفس بشر، یعنی گره عقیده شروع کرد و با کندن ریشه بینش و باور جاهلی، بینش صحیح اسلامی را جایگزین ساخت. کاری از ژرفا، … گره فطرت بشر گره عقیده و باور است و تا زمانی که این گره گشوده نشود، هیچ خُلق نیک و تهذیب نفس و اصلاح اجتماعی رخ نخواهد داد… کلید فطرت بشر اینجاست.»

۶٫ عقل گرایی

  قرآن باذکر مفاهیمی چون عقل ،لب ،ذکر ،فکر ،  خرد ورزی را بعنوان یکی از راهبردهای اساسی در روش انجام رسالت اصلاح گرانه اش راثابت کرده است

این رویکرد از نظر قرآن چنان اهمیت دارد که نه تنها در مواجهه با باطل و خرافات که حتی در رابطه با ایمان و پذیرش یک حقیقت نیز راضی به واکنش بدون اندیشه و تفکر نیست؛

صاحب تفسیر المنیر دراین باره می گوید:

«اسلام یک پیام بزرگ اصلاحی است که تمام بشر را مخاطب قرار داده است، از این رو بر صراحت، رحمت، عقل آزاد و منطق صحیح تأکید دارد، زیرا می خواهد همگان، حتی بت پرستان بدوی را به دین حق و عقیده درست که بر توحید استوار است هدایت کند و پرستش هر آنچه را که در آن خیر و سودی نیست و دلیلی از واقعیت بر آن وجود ندارد ابطال نماید.»

۷- فطرت گرایی

طبق گزارش قرآن، اسلام در کلیت خود برآمده از فطرت انسان و متکی بر آن است؛

(فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ ) همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است آفرینش خداى تغییرپذیر نیست این است همان دین پایدار ولى بیشتر مردم نمى‏ دانند روم ۳۰

پس روى خود را با گرایش تمام به حق، به سوى این دین کن، با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خداى تغییر پذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولى بیشتر مردم نمی ‏دانند

از همین رو قرآن خودش را ذکر می نامد

(إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِین) یوسف ۱۰۴

ورسول الله  صلی الله علیه وسلم را نیز مأمور به تذکر می داند؛

(فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّر) پس تذکر ده که تو تنها تذکردهنده‏ اى غاشیه ۲۱

اگر فطرت را به معنای ساختار ویژه وجودی انسان بگیریم بر این اساس آن گاه که عناصر فرهنگ جامعه دینی گرفتار آسیب و آفت گردد، شیوه اصلاح و بازیابی آنها نیز ناگزیر باید تابع همین ویژگی باشد.

۸-علم گرایی

 ازجمله راهبردهای اصلی قرآن در انجام رسالت پیامبر (ص) ، تکیه بر علم و آگاهی مخاطبان است. آیات وحی نه تنها از مخاطبان می خواهد که در مواجهه با باورها، ارزش ها و سنت ها آگاهانه عمل کنند، بلکه خود بر تعلیم و آگاهی بخشی مخاطبان می پردازد

اگر به مجموع آیات در این زمینه نگاه شود در می یابیم که آگاهی بخشی و طرح پدیده ها به صورت مقایسه ای و تطبیقی و تصویر ویژگی های آنها در مقابل هم است که این روش نیز در قرآن به صورت گسترده به کار رفته است. مقایسه انسان های خوب و بد، کارهای زشت و زیبا، پیامدهای ناگوار وگوارای رفتارها و…، نمونه هایی از این روش به شمار می آید.

۹- تجدد گرایی

تصور عمومی این است که آموزه های دینی امور ثابت و همیشگی و تغییر ناپذیر است. این تصور نسبت به اصول و مبانی دینی درست است، اما نسبت به تشریعات و هنجارهای دینی به صورت مطلق درست نیست؛ زیرا احکام و هنجارهای دینی آنجا که با امور و موضوعات متغیر و سیال پیوند می یابد، تغییر پذیر و دگرگون شونده است. این حقیقتی است که قرآن با وارد کردن پدیده نسخ در احکام به ما می آموزد. گرچه در گستره و مصادیق نسخ میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد، اما اصل وقوع و مشروعیت آن مورد تردید نیست؛ (مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا)(بقره ۱۰۶

این واقعیت هنگامی که در عرصه رسالت فرهنگی قرآن مورد ارزیابی قرار گیرد، حکایت از یک ضرورت در زمینه روش اصلاح فرهنگ می کند و آن اینکه هر نوع تغییر یا جایگزینی در سطوح هنجاری و سنت های اجتماعی باید نسبت به واقعیت های آینده و پدیده های پیش رو گشوده و باز باشد. اراده و اصرار بر ایجاد هنجارها و سنت های ثابت و تغییر ناپذیر، فرایند اصلاح فرهنگ را با چالش مواجه می سازد.

 مواردی که به صورت گلچین ذکر شدنشان از این حقیت دارد که دین وقرآن نسبت به فرهنگ وپویایی آن در زندگی بشری غفلت نورزیده ،بلکه به تناسب ظروف مختلف قادر به پاسخگویی می باشد .

والسلام علیکم

شفیع صادقی – ارومیه

از طريق
شفیع صادقی
منبع
sozimihrab
نمایش بیشتر

شفیع صادقی

نویسنده و مترجم آذربایجان غربی ارومیه خطیب و دعوتگر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا