زندگی نامەی عالمی متفکر و خردمند ماموستاسید حسن واژی
در طول تاریخ علم و ادب و اندیشه و شعر و هنر عرفان و همچنین تلاش و کوشش و مبارزه، در تمام مناطق کوردستان، علما و ماموستان دینی نقش به سزا و چشم گیری ایفاء نمودەاند. که تاریخ و تمدن کورد تا ابد به نام آنان مفتخر است و سرفرازی و عزت و عظمت آنها برگ های زرین تاریخ ملت کورد را مزین نموده است.
علما و ماموستایان کورد همیشه پرتو روشنی از ادب و چشمەای زلال از معرفت و دریای عرفان و تصوف و خدا شناسی بوده و مشعل پر نور هدایت، برای تاریکی ظلمت و جهالت بودەاند.
در طول عمر نورانی و پر برکت خود با محاسن و عمامەی سفید، روشنی بخش زندگی مردم و جامعەی محروم خود بودەاند، که با ایمان و تقوای خالص و خلوص نیت، برگ های کاهی زرد رنگ کتب قدیمی و دست نویس را ورق زدەاند.
آنان همیشه اسوه و الگوی شایستەی دین و آیین و فرهنگ خویش بودەاند.
شایان ذکر است در حجرەهای محقر و نمناک و بی رونق آن زمان ابر مردهایی سترگ و جسور در میدان علم و ادب و اندیشه و اخلاق و سلوک و منطق و نجوم و بلاغه و… پا به عرصەی تلاش گذاشته و سربلند از این میدان مایەی مباهات ملت خود شدند.
در طول چهارده قرن تاریخ ملت کورد، علماء دین در صدر اول مبارزه بوده و همیشه منافع فرهنگی ملت کورد در اولویت کار آنان بوده است و آنان پیشگامان پیشرفت و پیشبرد اهداف ملی و مذهبی بوده و تلاش کافی و وافی نموده اند که نتیجه و حاصل تلاش آنان زنده نگه داشتن فرهنگ و زبان و تاریخ و علم و آیین و دین است.
به اختصار، حجرەهای کوردستان در طول زمان جایگزین برتر دانشگاەها و مدارس بوده و همانند سنگری محکم برای پرورش اندیشمندان و ادیبان و شاعران و مبارزان این مرز و بوم بوده است که بی تردید وجود آن با حفظ دین و فرهنگ رابطه تنگاتنگی دارد.
عالمان و ماموستایان کورد، نقش مهم و ایجابی برای اتحاد و همبستگی بین ملت خود داشته و بر علیه تفرقه و اختلاف افکنی و نفوذ دشمنان، ظلم و نابرابری و خرافه و تندروی در جامعه ایفا کردەاند.
چه زیبا سروده است شاعر عارف ماموستا بیخود:
لەم دەشتی پڕ دێو و درنج و جنۆکەیە
وەک خدری زیندە وایە مەلای دین پەنای کورد
بیلا مەلایە بۆ سەری ئەم قەومە چەتری دین
تەڵا عەسایە بۆ دەسی میللەت مەلای کورد
چیزی که بر همگان عیان و انکار نشدنی است اینکه افتخارات و دست مایەی تاریخ فرهنگ و ادب امروز ملت کورد غالبا در حجرەها و خانقاها به ثمر رسیده و این مکان ها سرآغاز رشد و شکوفایی ادیبان و علما و شاعران و دعوتگران و رهبران و رهروان ملی و مذهبی بوده است.
از شاعران عارفان نامی همچون: احمد خانی، ملای جزیری، مولوی و نالی شارزوری، محوی کوردی و سالم و علاءالدین سجادی، گوران، قانع، ریور، پیرمیرد، شیخ نوری، شیخ صالح، پیشوا قاضی محمد، شیخ سعید پیران، شیخ عبدالله نهری، شیخ محمود حفید، و دهها و صدها عالم و ادیب و شاعر و اندیشمند بزرگ دیگر که به دلیل فقر گم نام مانده اند.
در این رابطه یکی از شعرا چنین سروده اند:
وەرە با بۆت بکەم باسی نیهانی
تەفەننون خۆشە گەر چاکی بزانی
صلاح الدین و نورالدین کوردی
موهەلهەل و ئەردەشیرو دەیسەمی شێر
قوباد و باز و میری ئەردەلانی
ئەمانە پاکیان کورد بون نیهایەت
لە بەر بێ دەفتەری ون بوون و فانی
یکی از شهسواران میدان علم و ادب عرفان و تصوف، که بیشتر از نیم قرن تلاش و تبلیغ بی وقفه در عرصەی تدریس و تألیف و ارشاد نقش به سزایی ایفا نمودەاند علامه ماموستا ملا سید حسن واژی رحمەالله علیه که شصت و پنج سال قبل وفات نمودەاند اثرات تألیفات گران بها و ارزشمند شرعی، از این عالم بزرگ به زبانهای کوردی، فارسی و عربی به جای مانده است. اما متاسفانه کمترین نامی از ایشان در هیچ جایی به میان نیامده است.! کم کم نام و تلاش و زحمات آن بزرگ مرد به باد فراموشی سپرده می شود، در این جا گذری بر زندگی ایشان خواهیم داشت و آن را همیشه به اذهان خواهیم سپرد.
ماموستا ملا سید حسن حسینی واژی نام کامل ایشان محمد حسن پسر ملاسید عبدالله واژی که به (ابن الواژی )یا( کەوڵ زەرد) معروف بود.
پدر عالم و گرانقدر ایشان به ماموستا ملا سید عبدالله کەوڵ زەرد مشهور بود وی از مریدان و محبان شیخ فاضل عالم ربانی شیخ شمس الدین برهانی رحمەاللەعلیه (ما بین مهاباد و بوکان) بودەاند. ماموستا از سادات منطقەی بانه روستای واژه توابع استان کردستان بودند. ماموستا سید محمد حسن در سال (1266) خورشیدی مصادف با (1888) میلادی در روستای سویناس توابع مهاباد دیده به جهان گشود. وی سرآغاز تحصیلات خود را نزد پدر بزرگوازشان آموختند و اندکی بعد به روستای قولغه تپه رهسپار گشته و سواد خواندن و نوشتن را همانجا فرا گرفت. طبق رسوم آن دوران، کم کم از زادگاه و خاندان خویش دور گشته و برای کسب علم و فیض بردن از اساتید به دیگر مناطق کردستان کوچ نموده و کوله بار علم و اندیشه اش به تدریج فزونی می گردد.
تعدادی از علما و اساتیدی که ماموستا از آنان فیض بردەاند عبارتند از :
1- ماموستا ملا شیخ احمد امام و مدرس روستای شیخ خال مهاباد.
2- ماموستا ملا شیخ طه امام و مدرس روستای حاجی کند مهاباد.
3- ماموستا ملا خدر گور عمری مدرس روستای گور عمر.
4- ماموستا ملا سید عبدالله معروف به ملا سید عبالله گچکه امام و مدرس روستای سنجاخ مهاباد.
5- ماموستا ملا عبدالله برهانی مشهور به(مدرس مطلق) مدرس روستای رستم بگ مهاباد.
6- عالم ربانی ماموستا شیخ محمد شمس الدین برهانی (رحمه اللە علیە) امام و مدرس خانقا بزرگ برهان.
7- و آخرین استاد ایشان علامه بزرگمرد ماموستا ملا سعید سیلکه ی مدرس روستای لاچین مهاباد بوده اند که یکی از مشهورترین عالمان توانمند زمان خویش که دریایی از علم و ادب و عرفان بوده و از تمام علوم عقلی و نقلی آگاه بودند و با کسب اجازه ( الاجازه العلمیه) به ردیف برتر علما و و بزرگان و عارفان آن دوران می پیوندد.
مکان هایی که ماموستا در آنجا تدریس نموده اند:
ماموستا ملا سید حسن، بعد از مجاز شدن به تبلیغ دین و تدریس علوم شرعی و فقهی مشغول می شود.
وی همزمان چندین کتب را نیز به رشته ی تحریر در می آورد. مکان های تدریس شامل:
1- روستای اشنوزنگ توابع پیرانشهر.
2- روستای رکاوه پیرانشهر.
3- روستای اندیزه (منطقه لاجان).
4- روستای جلدیان پیرانشهر.
5- بخش نالوس توابع اشنویه.
6- روستای سنگان توابع اشنویه.
ماموستا سید حسن بی وقفه مشغول تدریس و تألیف و تبلیغ دین و آیین اسلام بود و چندین طلاب نیز از معلومات وی بهره می بردند.
تالیفاتی که به دست ما رسیده اند عبارتند از :
1- لب الکلام : که ماموستا توانسته اند بصورت شعر به زبان عربی در 166 بیت به کلام و عقیده اشاره بنمایند و مجموعه ای از حاشیه ی خود را نیز در آن جای داده است.
2- الشمایل النبویه: مختص به زندگی، سرگذشت و شمایل پیامبر (ص) که مفصل به رخسار پیامبر(ص) که در 106 شعر به آن اشاره نموده اند.
3- تجوید القران: از قوانین تجوید و به تمام قواعد آن اشاره کرده است این کتاب نیم قرن در حجره های کردستان تدریس می شد و طلاب و علاقه مندان قران آن را حفظ نموده از آن بهره می گرفتند. در 66 بیت آن را سروده است.
4- مناسک الحج : بە واجبات و ارکان و همچنین سنت های مربوط به حج در این کتاب به زبان کردی مفصلا اشاره فرموده است.
5- جامع المسائل الفقهیه: به حدود 307 سوال فقهی به زبان کوردی و عربی و فارسی به صورت نثر و شعر پاسخ داده شده است.
6- البهیه فی المنطق: کتابی است در خصوص علم منطق که به زبان عربی و به شیوه ی شعر بالغ بر 700 بیت می باشد.
7- کبری فی المنطق: این نیز کتابی است در رابطه با علم منطق که به زبان عربی و به صورت شعر نگاشته شده است.
8- الحواشی علی تصریف ملا علی شیخانی که به زبان عربی و راجع به علم صرف است.
9- حواشی علی حاشیه قزلجی علی تصریف ملا علی که به زبان عربی نوشته اند.
10- حاشیه مدونه بر کتاب (گلبنوی آداب) از علم آداب سخن به میان آورده است.
11- حاشیه مدونه بر کتاب ( المعفوات فقه) این اثر از عالم بزرگ کوردستان ترکیه ماموستا خلیل سعرتی است که ایشان بر روی آن حاشیه نوشته اند.
12ـ رساله الموقف کتابی است بر علم وقف این کتاب نیز به زبان عربی است.
13- ایشان حاشیه بر اکثر علوم شرعی نگاشته اند که به ( ابن الوازی) اشاره نموده است.
علامه ماموستا سید حسن واژی، پس از سالها تلاش بی بدیل و خدمت بی وقفه در میدان علم و ادب، سلوک و عرفان و پرورش چندین عالم بزرگ و نامی در سن 62 سالگی روز سه شنبه ساعت 5:10 دقیق مصادف با ماه محرم الحرام سال (1370) هجری(1949) روح پاک و والایشان را به بارگاه خالق رئوف تقدیم نمود. روحشان قرین رحمت حق تعالی قرار گردد.
میرزا أمیر بلدی در بارە تاریخ وفات ایشان چنین نگاشتە اند:
عالمی بود سید حسن پاک دین و پاک قلب
پاک تن سال مرگش کن به خورشیدی حساب
قصر جنت سید حسن کرده وطن
واین چند بیت را ماموستا ملا سید باقی واژی پسر بزگوار ایشان به زبان عربی راجع به وفات ایشان این چنین اشاره نموده اند:
قد مات عنا فاضل الزمانی
وهو محمد حسن البرهانی
فی ساعه خمس مع العشرین
دقیقه فاحفظه یا اخینا
من یوم سبت واحدالمحرم
واغفر له بفضک المنتظم
فی سنه الف مع المثین
هی ثلاثه مع الالسبعین
یعنی : بزرگمرد زمان خویش ماموستا ملا سید حسن برهانی در روز سه شنبه یکم محرم الحرام 1370 ساعت 5:20وفات نمود.
وی در آرامگاه فقه شال روستای سنگان توابع شهرستان به خاک سپرده شده است، رحمت بی انتهای خداوند بر ایشان باد.
راهشان پر رهرو یادشان گرامی
نویسندە: ماموستا احمد شافعی ــ سلیمانیە
ترجمە و تحقیق : شیدا محمودی اشنویه
