امام بخاری رحمه الله در صحیح خود از پیامبر اکرم ( ص ) نقل می کند که فرمود : ابراهیم خلیل ( ع ) در تمام عمر خود تنها سه بار دروغ گفته که دو بار برای ذات الله متعال بوده است !
یکی اینکه گفت : [ انی سقیم ] من کسالت دارم ، دیگری این سخن که گفت : [ بل فعله کبیرهم هذا] بلکه بت بزرگ بتهای دیگر را شکسته است ! بار سوم هم زمانی بود که به همراه سارا خاتون بر یکی از فرعونیان گذر کردند ، به فرعون گزارش رسید که مردی آمده و زنی بسیار زیبا روی با خود دارد ، پس ابراهیم ( ع ) را احضار کرده و از وی پرسید : این زن کیست ؟ ابراهیم ( ع ) گفت : ایشان خواهر من است ! سپس نزد سارا آمده و گفت : غیر از من و تو در روی زمین مؤمنی وجود ندارد ، فرعون از من پرسید : این زن با تو چه نسبتی دارد ؟ در جواب گفتم : خواهر من است ، پیش او من را تکذیب نکن ، فرعون آنان را احضار کرد ، وقتی که داخل شدند فرعون خواست سارا را لمس کند ولی در جا دست وی فلج گشت ، به سارا گفت : از خدا بخواه دستم را رها کند و زیانی به تو نمی رسانم ، دعا کرد و دست فرعون بهبود یافت ، بار دیگر خواست سارا را لمس کند ، باز با شدتی بیشتر دستش از کار افتاد ، دوباره از سارا التماس کرد که برایش دعا کند و زیانی به او نمی رساند ، برایش دعا نمود و بار دیگر بهبود یافت ، آنگاه نگهبانان را صدا زد که این زن را از من دور کنید ، کسیکه نزد من آورده اید انسان نیست ، بلکه یک شیطان است !
سارا نزد ابراهیم ( ع ) برگشت در حالیکه مشغول نماز خواندن بود و گفت : خداوند دست این جنایتکار را از من منع کرد و هاجر را نیز خدمتکار بنده نمود !
درس اول :
این حدیث شریف ما را به سخن گفتن درباره عصمت انبیاء می کشاند که علما در این خصوص دو قول مشهور و معتبر دارند :
قول اول : انبیاء ، هم در امور دینی و هم در امور دنیوی معصومند و هیچگونه اشتباهی از آنان سر نمی زند !
قول دوم : عصمت انبیاء تنها در امور دینی و تبلیغی می باشد ، ولی در امور دنیوی احتمال به خطا رفتن ایشان وجود دارد !
هر چند من به قول دوم تمایل دارم ولی طبق آنچه از آموزه های دینی فراگرفته ام فکر نمیکنم انبیاء حتی در امورات دنیوی نیز دروغی بر زبان جاری کرده باشند ، زیرا اگر بپذیریم که در امور دنیوی دروغ گفته اند باب مناقشه در خصوص دروغ در دعوت ایشان نیز مطرح خواهد شد در حالیکه انبیاء والا مقامتر و ارجمندتر از این هستند که دروغ بگویند و خداوند حکیم همانطور که آنان را در امور دین عصمت بخشیده بدون شک ایشان را از دروغ گفتن نیز معصوم فرموده است هر چند در امور دنیوی هم باشد !
اما در مورد دروغهای ابراهیم ( ع ) برای ذات الله متعال آنطور که عیان است تنها از باب اقامه ی حجت بر قومش بوده است و بس !
دروغی هم که در مقابل فرعون بر زبان جاری کرده نیز ، به اعتقاد بنده از باب توریه بشمار می آید !
زیرا که مسلمان از لحاظ دینی برادر مسلمان است و پس ابراهیم ( ع ) و سارا از این جهت با هم خواهر و برادر بوده اند و همانطور که نبی اکرم ( ص ) فرموده است : کنایه گویی انسان را از دروغ گفتن بی نیاز خواهد کرد ، حتی مشهور است که خود پیامبر ( ص ) نیز در مواقع ضروری از توریه استفاده کرده است ، برای مثال : در سفر هجرت که ابوبکر ( رض ) نیز همراه ایشان بود ، شخصی اعرابی از آنان جویا شد که شما از چه قبیله ای هستید ؟ پیامبر اکرم ( ص ) در جواب گفتند : ما از آبیم !
پس اعرابی گفت : قبایل عرب زیادند ، در حالیکه مقصود پیامبر ( ص ) آبی بود که خداوند متعال انسانها را از آن بوجود آورده است !
درس دوم :
از آنجا که سخن از دروغ است بی مورد نخواهد بود که مواضع جواز آن را بیان داریم !
دین مبین اسلام در سه حالت دروغ گفتن را مباح می شمارد :
حالت اول : دروغ گفتن با دشمنان اسلام ، زیرا معقول و منطقی نیست اگر یکی از مسلمانان نزد کفار به اسارت گرفته شود و او با آنان صادق بوده و از سریات مسلمانان برای آنها پرده بردارد !
حکمت از مباح بودن دروغ در این حالت نیز دور کردن زیان از مسلمانان است
حالت دوم : دروغ گفتن به هدف رفع کدورت میان مردم ، زیرا برای کسیکه قصد دارد میان دو نفر آشتی برقرار کند جایز است سخنانی قشنگ به یکی از آنها در حق دیگری نسبت دهد تا در نتیجه کدورت میان آنها برطرف شده و صلح و آشتی برقرار شود !
حکمت از جواز دروغ گفتن در چنین حالتی نیز تباه نگشن دین و دنیای مردم به سبب کدورت می باشد
حالت سوم : دروغ گفتن میان زن و مرد ، آنهم به هدف ایجاد محبت و حسن معاشرت و گرم شدن کانون خانواده ، بعنوان مثال مرد از غذا و دست پخت زن تعریف کند در حالیکه خلاف واقع باشد ، یا اینکه وی را تمجید کرده و به او بگوید : در نظر من زیباترین زن دنیا هستی و حقیقت هم نداشته باشد !
توجه داشته باشیم : آنچه برای مرد گفته شد در مورد زن نیز صادق است !
در زمان عمر ( رض ) مردی به همسر خود گفت : قسمت میدهم به خدا که حقیقت را به من بگویی ، آیا من را دوست داری ؟ زن گفت : چون قسمم دادی عین واقعیت را به تو میگویم ، پس بدان که علاقه ای نسبت به تو ندارم !
مرد شکایتش را نزد عمر ( رض ) مطرح کرد ، عمر ( رض ) زن را به حضور طلبید و ماجرا را از وی جویا شد ، زن در جواب گفت : ای امیر المؤمنین از من میخواهی به شوهرم دروغ بگویم ؟!
عمر ( رض ) گفت : آری ، به وی دروغ بگو ، آیا فکر میکنی که همه ی خانواده ها بر اساس علاقمندی و محبت بنا شده اند ؟ بیشتر مردم در برخورد با همدیگر مصلحت و مروء ت را مد نظر قرار میدهند !
درس سوم :
صبح یكی از شبهای طوفانی از خانه بیرون رفتم ، دیدم که درختهای زیادی از جا کنده شده و یا شاخه هایشان شکسته اند ، ولی گیاهان سر جای خود هستند و مشکلی برای آنها پیش نیامده است ، از این صحنه ها درس مفیدی یاد گرفتم ، آنهم اینکه : شاید گاهی اوقات لازم باشد که انسان سرش را پایین آورد ، زیرا شخص فهمیده موقعیتها را بسیار خوب برآورد کرده و آنگاه موضگیری مناسب از خود نشان میدهد و سعی بر آن دارد که از درگیریهای زیانبار دوری گزیند !
بر ماست که تواناییهای دشمن را بصورت دقیق برآورد کنیم ، چه ، هر اشتباهی در این خصوص شاید نابودی خودمان را رقم بزند !
گاهی اوقات تنها راه پیروزی در برخی اختلافات و نزاعات وارد نشدن در آنهاست !
ابراهیم ( ع ) در برخورد با فرعون بسیار حکیمانه عمل کرد ، زیرا پی برده بود که در صورت درگیری با وی ، فرعون او را به قتل رسانده و در نتیجه شهید خواهد شد ، ابراهیم ( ع ) نه ترسو بود و نه از شهادت بیزاری می جست ، ولی نیک میدانست که خداوند او را برای انجام دادن ماموریتی بس بزرگ که تبلیغ رسالت باشد فرستاده است ، پس هر آنچه از بکارگیری اسباب در اختیار داشت انجام داد و نتیجه را به خدای خویش موکول نمود !
چون پاداش هر عملی از جنس همان عمل می باشد ، پس همسرش که فرعون جنایتکار آنرا برای خودش می خواست در کمال شرافت و عفت و عافیت بسوی وی برگشته و هاجره خاتون را هم با خودش آورد که بعدها همسر دوم ابراهیم ( ع ) گشت !
درس چهارم :
زن دارای اصل و نسب هیچگاه بر شوهر خود منت نمی گذارد !
سارا خاتون یکی از زیباترین زنهای دنیا بود ، حتی بعضی از مفسرین در مورد جمال یوسف ( ع ) میگویند : ریشه در جمال و زیبایی مادر بزرگ خود سارا خاتون دارد !
علی رغم آن زیبایی کم نظیر که از آن برخوردار بود همیشه در کمال ادب و متانت با شوهرش برخورد نموده و ایشان را در احقاق حق و تبلیغ رسالت یاری میکرد و هیچوقت بخاطر زیبایی خدادادیش بر ابراهیم ( ع ) فخر فروشی ننمود !
همچنین مادرمان خدیجه ( رض ) علی رغم ثروتمندی او و فقر و تنگ دستی شدید پیامبر ( ص ) هرگز چنین فاصله ای مانع ازدواج با وی نگردید و پس از ازدواج نیز نه اینکه بر وی فخر فروشی نکرد بلکه کل سرمایه ی خویش را در اختیار ایشان قرار داد ، این بزرگ منشی خدیجه ( رض ) باعث شد که پیامبر اکرم ( ص ) حتی پس از مرگ ایشان نیز هرگز او را فراموش نکرده و در برابر حتی یک کلمه هم که علیه وی گفته شود موضعگیری نشان دهد !
از بس که نبی اکرم ( ص ) خیلی وقتها با نیکی از او یاد می کرد باعث تحریک غیرت عایشه ( رض ) گشته و گفت : مدام داری از او یاد میکنی در حالیکه پیرزنی سالخورده بود و خداوند بهتر از وی را به تو عطا کرده است ، پیامبر ( ص ) فرمود : هرگز خداوند بهتر از خدیجه را به من نبخشیده است ، زیرا که از ته دل او را دوست داشته و دارم ، زمانیکه مردم من را تحریم نمودند او هر چیزی را که داشت در اختیار من گذاشت ، موقعیکه مردم من را از خود راندند او پناهم داد و آنزمان نیز که مردم من را تکذیب نمودند او به من ایمان آورد !
درس پنجم :
مسلمان گرانقدر است و حفاظت بر حیات وی مطلبی شرعیست !
این صحیح است که مسلمان ترسو نیست و به اجل خداوندی رضایت میدهد ، ولی در صورت ممکن بودن منع خونریزی و حفظ جان مردم ، نباید گذاشت که قربانی بعضی اهداف کم ارزش گردند !
عمر (رض ) نسبت به فتوحات عمرو بن عاص ( رض ) شگفت زده و معجب بود ، زیرا آنطور که مشهور است عمرو ( رض ) از ذکاوت و کیاست زیادی برخوردار بود و در حد امکان با مخالفین خود پیمان صلح می بست و از خونریزی و دشمنی اجتناب می ورزید و در صورت آغاز جنگ نیز همیشه راه فراری را برای دشمن باقی میگذاشت ، بدین خاطر بود که عمر ( رض ) میگفت : این روش و تاکتیک عمرو عین پیروزیست !
پس رهبران و فرماندهان اسلام در کلیه ی میادین و حتی در میدان نبرد با دشمن نیز باید عملکرد ابراهیم ( ع ) در خصوص حفظ جان خود و کیاست و زرنگی عمرو بن عاص ( رض ) برای جلو گیری از خونریزی و مهر تایید زدن روش عمرو ( رض ) از جانب عمر ( رض ) را نصب چشمان خود قرار دهند و از آن عبرت گیرند !
نویسنده : ادهم شرقاوی
مترجم : امید سلیمانی ــ بانه
