شب برات
شب برات، شب پانزدهم و به قولی چهاردهم ماه شعبان است که در کشورها و مناطق مختلف خاورمیانه و شبه قاره هند مثل ایران، پاکستان، مناطق کُردنشین و از جمله در خراسان مراسم ویژهٔ «برات» با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، روز برات، چراغ برات، Barat Night , Şeva Beratê و… و با آداب و رسوم مختلف برگزار میگردد.
ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد میگوید: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگی است و «لیله الصک و لیله البرات» نام دارد.
آئین برات در کشورهای پاکستان، ترکیه، بنگلادش و … نیز مرسوم است و آنها شب برات را گرامی میدارند.
معنای برات
برائت به معنی بیزاری و دور بودن، و بری الذمه شدن از دَین.
و برات ـ مخفف آن و یا کلمه دیگری از همان اصل ـ سند و نوشتهای است که به کسی دهند تا به استناد آن، پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. در ادبیات به هر حواله یا وارد معنوی برات میگویند.
وجه تسمیه این شب به شب برات
وجه تسمیه این شب به شب برات نیز به قولی آن بوده است که «هر کس در آن عبادت کند و نیکی به جای آرد، بیزاری یابد از دوزخ». بدین ترتیب، در این شب، آمرزش یافتگان از مجازات تبرئه میشوند و به تعبیر مجازی، سند آزادی آنان از کیفر دوزخ صادر میشود. به قولی دیگر، شب برات، شب تعیین روزی افراد است و به تعبیر مجازی اسناد ارزاق آنان صادر، و به حکم الهی عمر و رزق هرکس معین میشود.
معادل شب برات در فارسی
اعتقاد به صدور برات ارزاق در این شب و اطلاق کلمه چک به برات در فارسی، سبب شده است آن را شب چک نیز بخوانند که معرّب آن لیله الصک است.
شب برات همان شب قدر است
عِکْرِمه بربری، از مشاهیر تابعین و ابن عربی شب نیمه شعبان (شب برات) را همان شب قدر دانستهاند.
مخالفان این دیدگاه
عامه مفسرن شب قدر را در ماه مبارک رمضان میدانند و گروهی از آنان بین آیات ۳ و ۴ دخان [۱۵] [۱۶]۱۸۵ بقره و آیات سوره قدر جمع کرده و قائل به مرحله ای از نزول قرآن در لیله مبارکه شدهاند و مصداق آن را شب برات دانسته و گفتهاند که پاره ای از مراحل تقدیر اعمار، تقسیم ارزاق، و تعیین حاجیان در این شب انجام میگیرد.
نام های دیگر شب برات
نامهای دیگری نیز بر آن نهادهاند، مانند لیله مبارکه، رحمه، برائه، شب نسخه، فرق، عَرْض ، حکم، قضا، قَدَر، شک.
فضیلت و عظمت شب برات
* دیدگاه اهل سنت و صوفیه
بسیاری از اهل سنت و فرقههای صوفیه به فضیلت و عظمت این شب و انجام دادن عباداتی چون تلاوت قرآن، برپاداشتن احیا و خواندن نمازها و ادعیه و روزه فردای این شب اعتقاد دارند.
← روایات شیعی
وعده آمرزش و اجابت دعا در شب پانزدهم شعبان و تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار در این شب در روایات شیعه نیز آمده است. هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده است، تشابه اعتقادات شیعیان و سنیان و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان و شب برات در روایاتی از پیامبر صلّیاللّهعلیهوآلهوسلّم، حضرت علی علیهالسلام،دعای امام سجاد علیه السّلام در شب نیمه شعبان به روایت شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سید بن طاوس در اقبال و حدیثی از امام صادق علیه السّلام در خور توجه است.
در روایتی از امام رضا علیه السّلام لیله الصکاک همان شب قدر دانسته شده است نه شب نیمه شعبان. ظاهر این روایت با روایات پیشین چندان مطابقت نمیکند؛ زیرا تقسیم صکاک تعبیری مجازی از همان تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار است و در روایتی پایان یافتن زندگی با نزول صکاک تعیین میشود.
اختلاف در نحوه عبادت در این شب
باوجود شباهتهایی میان اعمال عبادی و فلسفه و معنای شب برات، در نحوه انجام این عبادات میان فرق صوفیه و اهل سنت و نیز شیعیان اختلافاتی وجود دارد، از جمله: به جماعت خواندن نماز شب برات که برخی از سنیان و کلیه شیعیان آن را حرام میدانند (در فقه شیعه هیچ نمازی را که ذاتاً مستحب باشدـ و نه آنچه در اصل واجب بوده و در شرایط خاصّی مستحب شده ـ نمیتوان به جماعت خواند). اما برخی از اهل سنت این نماز را هم مانند نماز غیر واجب تراویح میدانند که میتوان به جماعت خواند.
دیدگاه برخی اهل سنت درباره اعمال این شب
بعضی از اهل سنت نیز احادیث فضیلت اعمال شب برات ـ از جمله حدیث صد رکعت نماز ـ را از اصل سست و حتی ساختگی و آن اعمال را بدعتهایی زشت و نکوهیده دانسته اند، چنانکه عزالدین عبدالسلام درباره اثبات ناروا بودن نماز لیله الرغائب (در ماه رجب) و صد رکعت نمازی که از مهمترین اعمال عبادی شب برات است، اثری مستقل نگاشته است.
اعمال شب برات در کُردستان
در پاره ای از نواحی کُردستان، در این شب، در مسجدها و تکیهها و خانقاهها و منازل، دعا و نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده میشود و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ ازاین رو همه خانواده ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه میکنند، و فقیران را نیز در تهیه آن یاری میدهند و به این کار «کاسه جشن» می گویند.
مراسم شب برات در هند
همچنین در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا میشود که زیارت اهل قبور، تلاوت قرآن و اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت، رسول اکرم صلّیاللّهعلیهوآلهوسلّم در شب برات به قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند. پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این شب است. در این باره اشاره و تأکید رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به عزاداری برای حمزه علیه السّلام پس از شهادت وی در غزوه احد، موجب شده است تا مسلمانان هند برای یاد کردن وی در شب برات توجه و تقدم ویژه ای قائل شوند. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا بویژه اسباب و آلات آتش بازی به کودکان از دیگر آیینهای شب برات است.
اعمال شب برات بدعت و دارای ریشه ای هندی است!
علمای اهل سنت برخی از این اعمال را بدعت و اتلاف بیهوده مال و کار حرام اعلام و آن را نهی کردهاند. برخی نیز رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه ها، دیده اند.
مراسم شب برات در دیگر جاها
از دیگر سرزمینهایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آنها برگزار میشده، خراسان، عراق، دمشق، مکه، مصر بوده است. و در روزگار ما نیز اجرای این مراسم در مصر و افغانستان ادامه دارد.
شب برات در متون ادبی
در متون ادبی فارسی، از جمله اشعار رودکی، مواعظ سعدی و اشعار سنایی از شب برات یاد شده است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره میکند.
منبع : ویکی پیدیا
تهیه و تدوین : سوزی میحراب