محمد غزالی و نواندیشی دینی 

نویسنده: محمد برکه

هیچ گمانی در این نیست که استاد محمد غزالی که در بین سال های ۱۹۱۷ تا ۱۹۹۶ زندگی می‌کرد تاثیر بسزایی در نواندیشی دینی در نیمه دوم قرن بیستم میلادی به عنوان نماینده نسل پنجم مدرسه بیداری اسلامی و نواندیشی دینی جدید که تحت رهبری پیشگامان همچون سید جمال الدین افغانی و محمد عبده در خلال سده گذشته شکل گرفت، ایفا نمود.
محمد یونس نویسنده و دانشمند مصری نیز چنین می‌پندارد و در کتاب ” تجربه شیخ محمد غزالی در نواندیشی دینی ” غزالی را همان گونه توصیف می‌کند.
طارق البشری اندیشمند و حقوقدان مصری در پیشگفتار کتاب محمد یونس، غزالی را چنین توصیف می‌کند؛ غزالی مرد روزگار خویش بود و دین و دنیا را چنان با هم آمیخته بود که ما تقریباً کتاب‌های خود را با همان عناوینی که ایشان نوشته بودند‌ می‌نوشتیم.
طارق بشری همچنین معتقد است که موقعیت تاریخی اندیشه غزالی، او را بر سر دو راهی حمایت و دفاع از اصول و ثوابت از یک سو و نواندیشی دینی و فقهی از سوی دیگر قرار داده بود که این امر و وظیفه خطیر را نیز به خوبی انجام دادند.
محمد یونس مولف کتاب ، به حوزه‌های متاثر شدن غزالی از حسن البنا موسس و بنیانگذار حرکت اخوان المسلمین می‌پردازد و می‌گوید: هرچند که غزالی در گستره و فضای حرکت اخوان المسلمین رشد و پرورش یافت اما ایشان در آن فضا باز نایستاد و روش خاصی را که از استقلال رای و همچنین روحیه انتقادی او که نقش مهمی را برای تبدیل شدن وی به یکی از نخبگان نواندیشی دینی ایفا نمود، برگزید.
محمد یونس معتقد است که ظروف و شرایطی که این پیشگامان را پدید آورد، اکنون نیز به شکلهای دیگری وجود دارد اما علی رغم استقلال سیاسیِ جوامع اسلامی، هنوز وابستگی‌های اقتصادی، فرهنگی و رسانه‌ای به غرب به اعتبار اینکه آنها مرکزیت تولید را دارند، وجود دارد و مسلمانان بایستی همچنان مصرف کننده و در حاشیه بمانند!!!
غزالی که در یک روستای استان بحیره در شمال دلتای مصر به دنیا آمده، قریب به ۵۸ کتاب را در ۵۰ سال در موضوع اندیشه سیاسی، اجتماعی و … به رشته تحریر در آورده و قضایایی همچون عدالت اجتماعی، ملی گرایی و ناسیونالیسم، استبداد، حقوق بشر و… را مورد واکاوی قرار داده که مهم ترین و برجسته‌ترین آنها عبارتند از:

۱- فساد سیاسی در جوامع عربی و اسلامی (ترجمه: عبدالعزیز سلمی)
۲- اسلام و اوضاع اقتصادی ( ترجمه : خلیل خلیلیان)
۳- مسائل زنان بین سنتهای کهن و جدید ( ترجمه: مجید احمدی)
۴- حقوق و آزادیهای مدنی ( ترجمه: عبدالعزیز سلیمی)
۵- جدد حیاتک
۶- همومُ داعیه

از نگاه نویسنده، غزالی نظرات نوانگرایانه‌ای را در زمینه‌های مختلف از جمله قرآن ( نگرشی نو در فهم قرآن؛ ترجمه داود نارویی) و سنت ( نگرشی نو فهم احادیث نبوی؛ ترجمه داود نارویی) ارایه داده و همچنین بینش ها و نقل قول های فقهی و فکری در بسیاری از مسائل معاصر و جدید بخصوص در زمینه هنر و زنان را مطرح نمودند.
یونس اشاره می‌کند که شیخ غزالی اسلوب و روشِ جدیدی را در دعوت پایه گذاری نمود که برای رساندن این پیام به مخاطب و متقاعد کردن وی برای انتقال روند نواندیشی از نخبگان به توده‌ها، یک رویکرد جدیدی را مطابق با آخرین نظریه‌های ارتباطات و اطلاعات پایه گذاری نمود.
این کتاب شامل پنج فصل؛ بیوگرافی، مسافرتها و جایگاه وی در مدرسه نواندیشی دینی می‌باشد. همچنین ویژگیهای روش شناسی در نواندیشی دینی، نواندیشی دینی در زمینه سیاسی، مشارکت وی در اصلاح بینش اسلامی، تجربه دعوتگری ایشان در زمینه علوم ارتباطات، بررسی شده‌اند.
این کتاب همچنین سه ستون اصلی که تجربه غزالی در اصلاح اندیشه اسلامی از آنجا سرچشمه گرفته، را بررسی می‌کند که عبارتند از:

۱- اصلاح روش برخورد مسلمانان با قرآن کریم و سنت رسول الله صلی الله علیه و سلم بر مبنای دیگاهی متمدنانه که اهداف و مقاصد بزرگ شریعت را در نظر می‌گیرد.
۲- هدایت روحیه اسلامی معاصر به بازگشت به تکیه بر واقعیت‌های دین.
۳- تنظیم مجدد اولویت‌های ذهن مسلمان، به طوری که نگرانی اصلی آن، مسائل اصلی نه ثانویه و نه حاشیه‌ای باشد.

نویسنده همچنین توضیح می‌دهد که غزالی تفسیر جدیدی را از قرآن کریم به امت اسلامی معرفی نموده و در سطح تلاشهای خود برای اصلاح اندیشه اسلامی، همیشه در پی تکامل پیام دین بوده و از تقسیم بندیهای ساخته شده بر حذر داشته و مدام در پی درست نمودن درک مردم از ماهیت و اهداف دین بود. غزالی معتقد بود که اتفاقات ناگواری که امروزه دامنگیر مسلمانان شده، نتیجه دوری از اسلام، عقب ماندگی علمی و استبداد سیاسی که بسیاری از جوامع مسلمان از آن رنج می‌برند، می‌باشد و در نهایت آلودگی اخلاقی، ما را به این تراژدی رسانده است.

 این کتاب همچنین توضیح می‌هد که گامهای اولیه غزالی برای اصلاح شیوه برخورد مسلمانان با قرآن، با تصحیح مفهوم خواندن ( قرائت ) قرآن شروع می‌شود؛ ایشان تلاوت ظاهری ومرسوم بدون فهم و اندیشیدن را مورد انتقاد قرار داده زیرا باعث بوجود آمدن اعمالی همچون بوسیدن، متبرک دانستن و… شده و کارایی آن را به حاشیه رانده و هدف اصلی فراموش خواهد شد که این نوع تلاوت از نظر شرعی نیز اشکال خواهد داشت و درست نخواهد بود.
غزالی با اشاره به چشم انداز فراگیر قرآنی بیان می‌دارد که قرآن هم زمان دین و دنیا را به هم پیوند می‌دهد؛ غزالی می‌گوید: با واکاوی و مطالعه دقیق و عمیق دریافتم که قرآن یک کتاب فنی نیست که بر روی مسائل خاصی تمرکز داشته و آن چشم‌انداز فراگیر را واگذارد! بلکه همزمان با نمایش جهان هستی، جهان بینی، عقیده و اخلاق را بنیاد می‌نهد و هر چیزی را به طرز شگفت انگیزی بیان می‌نماید و نگریستن در جهان، واقعیت و تاریخ، منجر به ایمان، ریشه‌دار کردن یکتاپرستی و استوار نمودن اخلاق می‌شود.

برگردان: سلیمان قادری