اگر تمام مسائل و مبانی اسلام را تحلیل کنیم چه آنهایی که مربوط به اصول عقاید است و یا آنهایی که به اخلاقیات و امور تربیتی و یا به دستورالعمل های روزانه ارتباط دارد ، برگشت همه به توحید است و این یعنی اسلام سرا سرش توحید است .
در اسلام دو نوع توحید وجود دارد :
توحید نظری و توحید عملی ، توحید نظری یعنی خدارا به یگانگی شناختن و توحید عملی یعنی خود را در عمل یگانه و یک جهت کردن ودر جهت حق یگانه ساختن است .
در سوره حمد که مورد بحث ماست جمله ها و کلماتی که در مقطع اول ، یعنی از آیه اول تا آیه چهار ، که موضوع آن مربوط به توحید نظری است ، یک سلسله مسائل شناخت در باره الله مطرح شده است که این شناخت ها فوق العاده لازم و ضروری است و هیچ گاه نباید گفت کە این مرحلە فقط یک مرحله ذهنی است و ضرورتی ندارد ، بلکه در اسلام شناخت و معرفت اصالت دارد و تا این مرحله طی نشود انسان در عمل پیش نخواهد رفت . بعد از توحید نظری در سوره فاتحه توحید عملی بیان شده است و توحید عملی از توحید قلبی سرچشمه می گیرد چون به قول عربها : الاناء یترشح ما فیه ، از كاسه و كوزه همان بیرون رود که در درونش جای گرفته است .
و بعد از بیان توحید نظری و عملی بحث از انسان شناسی است و تقسیم انسانها به سه دسنه كه دسته اول اهل علم و عامل به آنچه که به آن علم حاصل کرده اند ، یعنی کسانی که از روی شناخت ، فکر و استدلال ، به علم رسیده اند و بوسیله تعقل ، که تعقل فعل می باشد و بوسیله آن علم را محفوظ می دارند ، در عمل به ظهور می رسانند .
دسته دوم کسانی هستند که جهت گیری آنها خلاف علم و دانستنی هایی است که به آن رسیده اند و از روی علم و عمد ، نه از روی جهل و غفلت و سهو و فراموشی ، به خلاف آنچه می دانند عمل می کنند وواقعیتی را که به آن آشناهستند می پو شانند و از روی عمد به حق پشت می کنند .
دسته سوم کسانی که علم به حق پیدا نکرده اند و از واقعیت بی خبرند وبنا به مقتضای جهلشان اهل عمل به حق نیستند .
براستی قرآن شگفت آور است تمام پیام اسلام به صورت مجمل در این سوره چند سطری گنجانده شده است .
در این سوره ده کلمه هست که پنج تای آن مربوط به الله است کە عبارتند از : اللە ، رب ، رحمان ، رحیم و مالک .
وپنج تای دیگر آن از صفات بنده است : عبودیت ، استعانت ، طلب هدایت ، طلب نعمت و اینکه مسیر اصلی انسان ها در سه راه حصر می شود ،چنان که گویی سوره فاتحه به ما می آموزد که با زبان حال و مقال بگوییم : خدایا ؛ فقط تو را می پرستیم زیرا تو خدایی ، از تو یاری می جوییم چون تو صاحب اختیاری ، ما را به راه راست راهبری کن که تو رحمانی ، ما را استقامت ارزانی دار که تو رحیمی ، پیمانه های کرم و رحمتت را بر ما فرو ریز که تو مالک روز جزایی .
در ابتدا مقام مخاطبین مقام غیبت است ، بعد از آن عبد مقام خطاب و حضور پیدا می کند و در آخر نوبت مقام طلب فرا می رسد که مقام طلب از مقام حضور بالاتر است .
بنا بر آنچه به طور مختصر بیان گردید محورهای سوره فاتحه به سه مقطع تقسیم می شود : مقطع اول از آیه یک تا آیه چهار که بیان صفات خداوند و لزوم شناخت او از طریق صفاتش می باشد .
مقطع دوم آیه پنج است که بیان کننده تکلیف انسان است و آن هم در عبو دیت و استعانت خلاصه می شود .
مقطع سوم آیه های شش و هفت می باشد که بیان کننده نتیجه عبودیت و استعانت است که همانا راهبری بر راه راست و پیوستن به راه اهل معرفت و استقامت می باشد و دوری گزیدن از مسبر کسانی است که ظلوم یعنی اهل علم ولی از روی علم و به عمد انکار حق می کنند و آن را می پوشانند که در اصطلاح قرآن کافر نامیده شده اند و جهول که نه اهل علم اند ونه اهل عناد ، که انکارشان از عدم علم و معرفت به حق سر چشمه می گیرد .
اما تناسب بین آیات سوره فاتحه که خداوند در آن لب قرآن را بازگو کرده اند :
تناسب و رابطه بسم ا…با الحمد ا… خداوند در عبارت اول خودش را در میان همه صفاتش با صفات رحمان و رحیم به ما معرفی کرده است واین خود جای حمد است که خداوند مبنای پیامش را بر رحمت نهاده است ، همچنانکه پیامبرش را با وصف رحمت فرستاده است : و ما ارسلناک الا رحمە للعالمین [ سوره انبیاء آیه ۱۰۷ ]
و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم .
۱ – آنکه رب العالمین است ، نه فقط صاحب اختیار موء منان یا همه انسانها بلكه صاحب اختیار همه مخلوقات در زمین و آسمانها میباشد و فقط او مستحق حمد است بنابراین الحمد لله رب العالمین .
۲ – او صاحب اختیاری است که عالم هستی را با زور و خشونت اداره نمیکند بلکه همانگونه که بر اثر رحمتش آن را بوجود آورده با رحمت هم اداره می کند در واقع رحمت الله جل جلاله بر کرسی اداره کردن عالم هستی نشسته است ، الرحمن الرحیم .
عمر قادرپور ، سیمینه بوکان .
