گذري بر زندگي عالم شهير و نامدار کورد ماموستا محمد جليزاده مشهور به «مه لاي گه وره«
محمد پسر حاج ملا عبدالله جليزاده دربين سالهاي ١٨٧۶ الي ١٩۴٣ میلادی زندگي کرده اند .
اين عالم گرانقدر مدرّسي توانا وشاعري فرهيخته بود که آثار علمي و نوشتاري
و گفتاري ارزشمندي راجع به آزادي ميهن ودفاع ازحقوق زنان کوردستان از خود بر جاي گذاشت ،وي در خانواده اي مبارزومتديّن چشم به جهان گشود .
خاندان ملا محمد جليزاده به مدت سيصد سال در خدمت آيين اسلام بوده اند .همانطور که از نامه ي حاج قادر کويي بر مي آيد که از استانبول در وصف آنان براي حاج عبدالله
جليزاده پدر گرانقدر ايشان ارسال نمود ، چنين سروده اند：
به غه يري جه دي ئيوه کيیه زانا
بناغه ي عيلمي له کوردوستان دانا
چه کسي غيراز خانواده شما توانست پايه گذارعلم در کوردستان باشد.
ملا محمد جليزاده درسال١٧٨۶ میلادی به دنياآمد و درسن هفت سالگي تحصيل علوم ديني را آغاز نمود ، دروس مربوطه را درزمان اندکی به پايان رسانيد ، درسن بيست سالگي توفيق کسب اجازه – تدریس و فتوا – را از در محضر پدرشان بدست آورد و در همان آغاز ، به جز فتوا دادن ، خطابه وپيش نمازی دو مسجد ملا اسعد جليزاده و مسجد بزرگ شهر «کویه» را نیز برعهده مي گيرد.
که هم زمان به تدريس علوم و کتب ديني نيز مشغول مي شود.
در فاصله سال هاي١٩١٢ الي ١٩٣٨ چندين کار رسمي دولتي را نيز با موفقيت به عهده گرفت ؛ در سال١٩١٢ به عنوان مفتي اعظم شهر «کويه» انتخاب و برگزيده شد و در سال ١٩١٩ به سمت قاضي شهر«کويه» منصوب شد و در سال ١٩٢۴ نیز به عضويت انجمن پايه گذاري عراق درآمد و درنهايت تلاش خود را در دفاع از حقوق ملت کورد به منصه ظهور رساند.
درسال١٩٢٨ از کار قضاوت دست کشيد و تمام اوقات خويش را صرف نوشتن اشعار مذهبي وکتب ديني نمود.
از نزدیکان آن استاد نقل شده که مه لای گه وره در طول٢۴ ساعت شبانه روز، ٢١ ساعت از وقت خود را به مطالعه وتحقيق و پژوهش و نوشتن اختصاص می داده است و دراين مدت آثار متعدد و گران بهايي را به رشته تحرير درآورده است .
اینک برخي از آثار استاد جلی زاده
1) تفسير قران کريم
2)ديوان شعر
3)المفصول في علم الاصول
4)سته الاشخاص
5)فري فري قه ل فري
6)غايه املي في علمي وعملي
7)کرامات
8)المعجزات
اشعار ماموستا ملا محمد جليزاده را مي توان به چندين بخش از جمله مذهبي،ملي ،اجتماعي ، حقوق زنان و کودکان، تقسيم کرد .
موقعيت و شرايطي که براي استاد فراهم بود باعث رشد و ترقي وشکوفايي مضاعف او شد ؛ وي پدري عالم و فرهيخته داشت که از وجودش فيض مي برد و همچنين از لحاظ مالي مستقل و از امکانات کافي و وافي برخوردار بود که هيچ وابستگي به عثمانيان و بيگ زادگان و اربابان نداشت ؛ به همين دليل شجاعانه به دفاع از حقوق ملت کورد می پرداخت ؛ در واقع موقعيت خانوادگي و نبوغ و شجاعت و بلاغت و زکاوت استاد سبب شد که پله های ترقی و تعالی را بپیماید.
شايستگي و پرداختن وي به علم و دانش باعث نشد که او در فعالیت های اجتماعي عقب بماند ؛بلکه تلاش وسعي وافر ومضاعفي نمود تا زنجير اسارت وافکار متعصبانه وعقب افتادن جامعه را پاره کرده و در مقابل عقايد و آداب و رسوم غلط و خرافي که سال ها بود جامعه را به خود مشغول کرده بود قد علم کند و مردم را آگاه نموده وراهنمايي کند .
ملا محمد جليزاده وجود خود را وقف اصلاح افکار وعقايد ملت کورد نمود وخرافه گرايي هايي که به دين نسبت داده بودند ، مردم را از آن آگاه نمود .
مردي بسيار جسور و باشهامت بود که با افراد ياوه گو وکذاب به شدت برخورد مي نمود واثر ونوشته اي راجع به اين موضوع مهم به نام «فري فري قه ل فري» مي نگارد
که در آن چنين مي نويسد:
هنگامي که تعدادي از بچه ها ي همسال مشغول بازي کردن بودند يکي از بچه ها به بقیه مي گويد:شيخ پرواز کرد !که با جواب کودکي پاک طينت مواجه شد آن گاه که گفت: خير شيخ پرواز نمي کند اين هواپيماي انگليسي است که پرواز مي کند! وآن بچه که گفته بود شیخ پرواز کرد از خود واکنش نشان داده ومي گويد: تو با این اعتقادت کافر شده اي !
او نيز درجواب مي گويد：نخير من کافر نشده ام بلکه شما کم عقلي و چیزی نمي فهمي!
درمورد نوگرايي اين عالم که دوره ايشان سرآغاز سقوط و پايان حکومت عثماني ها بود
نظر به اینکه فرهنگ آنها با اروپايي ها درآميخته بود و دولت هاي اسلامي وعلما در حال تغيير و تحول و دگر گوني بودند واين باعث شد بيشتر به خود بيايند و تجديد نظر کنند ؛ این تغییر و تحول همزمان بود با وجود دانشمندان بزرگی همچون عبدالرحمن کواکبي و محمد عبده و جمال الدين افغاني و در کوردستان نيز ملا محمد جليزاده از آوازه و شهرت بالایی برخوردار بود.
آشکار است که او نيزهمان روش مبارزه را در پيش گرفت واين درحالي بود که دولت عثمانی در حال فروپاشی و سقوط بود و اغلی علما به کشور هاي اروپايي و ترکيه مهاجرت مي کردند و دولت وملت هاي تحت سلطه آنان نيز درانديشه دگرگوني وتغير و تحول بودند.
ملا محمد جليزاده مشهور به «مه لاي گه وره» يکي از شخصيهاي برجسته و تأثير گذار وبي مانند درآن زمان بود .وي تنها در يک زمينه فعاليت و تلا ش ننمود بلکه در تمام ميادين و عرصه ها ، عَلَم دار بود و اسب غيرت و معرفت تاخته و همواره پيروز می گرديد .
اين عالم ديني، شاعر ي توانمند و ميهن دوست بود که درابعاد مختلف مذهبي مليتي اجتماعي و از همه بیشتر در دفاع از حقوق زنان ومستضعفان بی نظیر بود که با عزم وارداه وافر و تحصيل وعلم وترقي را جايگزين جهل و ناداني و خرافات گرداند و با هوشياري وآگاهي و تسلطي که بر دنياي اطراف خود داشت تا حدودي ريشه اين جهالت را خشکاند .
کتابخانه اين عالم ازهرگونه کتب داشت و غني بود از جمله کتابي به نام زندگي نامه ناپلئون يا انقلاب صنعتي در آن به چشم می خورد.
در سال ١٩۶٣ قسمتي از کتابخانه اش به تاراج برده مي شود از جمله قرآن نفيس و نايابي که بر پوست نگاشته شده بود ؛اما هنوز بسياري از کتاب ها و نوشته هاي ايشان موجود و به ياد گار مانده اند .
در مورد حقوق زنان و محدوديت هاي پيش روي آنان که در جامعه کورد نشين وجود داشت و بر فرهنگ و آداب و رسوم مليّتي آن سایه افکنده بود ، تلاش های موثری کرده بود وسرسختانه با تبعیض های موجود مبارزه نمود و بر اين عقيده بود که تا زنان در جامعه آزاد و در تصميم گيري ها و مشارکت اجتماعي حضور نداشته باشند جامعه اي روشنفکر نداشته و هرگز پيشرفت نخواهيم کرد و در صف جوامع مترقي و آزادي خواه قرار نمی گیریم ، تلاش خستگي نا پذير او در اين زمينه شايان تقدير و تحسين است ؛ وي اشعاري مختص به حقوق زنان سروده اند و دخترش را در سال ١٩٢۴ در شهر «کوي» ثبت نام نموده وبه مدرسه فرستاد ؛ امری که بسياري از عالمان وقت مخالف آن بودند ؛ که مبادا به عفت دختر ضربه اي و خللي وارد شود!
ايشان هميشه به عالمان و روحانيان توصيه مي نمودند که دخترانشان را در سن کم به عقد کسی در نياورند و اين انديشه ناشي از تفکر عميق و معلومات کافي او که از منابع ديني اصيل و علوم غني که از افکار فيلسوفان جهان برگرفته بود ، بدست آورده بود .
مه لای گه وره در اشعاري اين گونه سروده است:
ژن زينه تي دونيايه ئه مانه تي خودايه
حه بيبي موسته فايه قه لاتن له بو ميردان
ترجمه : زن زينت دنياست امانتي از طرف خداست و حبيب محمدمصطفي ست و سنگري ست براي مردان.
«مه لاي گه وره» بعد از حاح قادر کويي اولين عالم شاعري بود که به يکساني حقوق زن و مرد بها داد و درباره حق تحصيل زنان سخن به ميان آورد و قسمتي از ديوان اشعارش را به اين موضوع اختصاص داد .
او بر اين باور بود که هر گاه زن از لحاظ فکري در محدوديّت نباشد وبتواند از لحاظ علمي پيشرفت کند روحيّه اي بانشاط وديدگاهي وسيع خواهد داشت و در تربيت فرزنداني شايسته و متشخص نقش به سزايي ايفا مي کند .
ودر اين باره سروده اي زيبا دارد
ژن ئه گه ر به حورمه ت بي بي زيلله ت و زه حمه ت بي
به ته ر بيه و ره حمه ت بي دل گوشادو ليو خه ندان
کوري ده بي وه کو شير ئاقل و دانا و دلير
به دل غه ني به چاو تير سه ردارو مه ردي مه يدان !!
او يکي از بنيان گزاران مدرسه علمي، رسمي بود که در سال ١٩١٢ عثمانيان آن را افتتاح نمودند ؛ وي مردم را به مشارکت وهمکاري با امور مدارس تشويق و ترغيب مي کرد هما نطور که قبلا اشاره کرديم از نخستين افرادي بود که دخترش را همراه شاگردان پسر راهي مدرسه نمود.
حاج ملا محمد جليزاده « مه لای گه وره» در بهبود و ضعيت معيشتي و معضلات اجتماعي و ناهنجاري هاي موجود در اجتماع همچون فقر و فاصله طبقاتي تلاش مي کرد و براين عقيده بود هزينه اي که بعضي افراد مکررا براي فريضه حج مي پردازند اگ آن را ميان مستمندان و افراد بي بضاعت تقسيم کنند ثواب بيشتري مي برند .
اين عالم بزرگوار مفسري توانا بود که ده جلد به نام «تفسير کوردي کلام خدا» که يکي از منابع تفاسير کوردي به حساب مي آيد به روشي کاملا علمي تفسير نمود که مورد استفاده بسياري از عالمان و عاشقان قرآن قرار گرفت .
وي مدت زيادي در سِمت قاضي شهر کوي مشغول قضاوت بود و اکنون در بخش آرشيو و بايگاني دادگاه این شهر، تعدادي از مدارک و دست نوشته ها و تعدادي احکام صادره توسط این عالم و قاضی کوردی به زبان کوردي موجود هستند .
دبليو آرهي حاکم سياسي وقت در اربيل عراق در کتاب خاطرات خود به نام «دو سال در کوردستان» اين طور مي نويسد:پس از تسلط کامل بريتانيا بر عراق و کوردستان و منصوب شدنم به عنوان حاکم سياسي ، از شهر «کويه» دیدن نمودم و در جلسه ای با حضور افراد سياسي و بر جسته مشارکت نمودم و در آن ملا محمد جليزاده متني را به زبان فارسي ارائه داد که از لحاظ معنا و محتوا بسيار قوي و روان بود و مورد حيرت و تعجب من واقع شد .
سرانجام در دوره پاياني عمر پر بار اين عالم شريف دولت جديد عراق تاسيس مي گردد هر چند وي در مجلس پايه گزاري و تاسیس دولت عراق حضور داشت ولي بعدها به اين نتيجه رسيد که هنوز هيچ حق وحقوقي براي ملّت کورد تعيين و ادا نشده است .
حاج ملا محمد جليزاده « مه لای گه وره» بعد از سال ها خدمت گزاري صادقانه و همه جانبه درسال ١٩۴٢/١٠/١٢ در شهر کوي وفات کردند و درآرامگاهي به نام درويش خدر به خاک سپرد ه شد.
هه تا ده مرم له بو کوردان ده نالم
عيلاجيان چون بکه م هاوار به مالم
به زوري جاهيلو نه خوينده وارن
له لاي نه وعي به شه ر بي قه درو خارن
که سي قه دري له لاي خزمان نه ميني
له لاي بيگانه قه دري چي ده ميني
ملا محمد جليزاده « مه لای گه وره»
منبع ：اصلاح ويب – قسمت کوردي
مترجم ：شيدا محمودي شنو
