۱. برای انسان مسلمان حق نقد اندیشه‌های دینی و غیر دینی خود و دیگران امری مسلم است و هیچ کس حق ندارد این امر مجاز را از دیگران منع کند. با این تفاوت که ما بایستی تنها اندیشه‌ها را نقد کنیم نه شخصیت افراد را.پس هرگز نباید وارد قضاوت ارزشی و داوری دربارهی نوع شخصیت دیگران شویم. بنابراین هرگز مجاز به این امر نیستیم که از القاب ناروا دربارهی دیگران استفاده کنیم. زیرا وظیفه‌ی ما در باره ی دیگران ، تنها بلاغ مبین است نه داوری دربارهی کیفیت شخصیت آنها.
مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ [سوره المائدة : آیه ۹۹]
پیامبر جز ابلاغ ، تعهدی ندارد، و خدا آنچه را عیان کنید یا نهان کنید می‌داند.
لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ [سوره الغاشية : آیه ۲۲] تو بر کفار گماشته و مراقب نیستی.
وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ [سوره الشورى : آیه ۶]و خدا مراقب کسانی است که جز او را ولی و سرپرست گرفتند و تو بر آنها وکیل نیستی.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ ۖ وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ ۖ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ [سوره ق : آیه ۴۵]ما بهتر می‌دانیم چه می‌گویند، و تو مأمور اجار آنها [به ایمان] نیستی، پس به وسیله‌ی قرآن هر کس را که از تهدید من می‌ترسد متذکر ساز.
إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ ⭐️ ثمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ [سوره الغاشية : آیات ۲۵ و ۲۶]همانا بازگشتشان به سوی ماست. ⭐️ و آنگاه حسابشان با ماست.
۲. مسائل اجتهادی جزو امور اختلافی میان علمای اسلامی است و در این میان کمتر اجماع جهانی وجود دارد.
بنابراین در مورد امور اختلافی برای تلاشگران اندیشه‌ی اسلامی دو اجر موجود است:
الف: اجری به خاطر تلاش در راستای فهم صحیح دین.
ب: اجری برای کشف حقیقت.
در صورتی که عالم دینی تلاش کافی را در فهم مسئله‌ای نمود ، نهایتا یا حق را می‌یابد و یا نه. در صورتی که حق را یافت ، دو اجر از آنرا دریافت می‌کند. و در صورتی که حق را نیافت یک اجر را کسب می‌کند.پس انسان تلاشگر در هیچ حالتی مستحق اتهام نخواهد بود.
۳. بهترین نحوه ی تعامل دینی در رابطه با امور اختلافی این است که بر امور مشترک با هم همکاری نموده و در امور اختلافی همدیگر را معذور بدارند.
۴. خداوند ، انسان را گرامی داشته و به عنوان میزبانی مهربان، از انسان پذیرایی می‌کند. و در حالی که انسان را برای عبودیت ، امتحان و جانشینی خویش آفریده، به این امر راضی نیست که دیگران ، مهمانش را از طریق نقد غیر منصفانه و داوری ارزشی شخصیتی دچار آزار کنند.
۵. تا زمانی که شورای اولی‌الامر مسلمانان در جهان تشکیل نشود ، نمی‌توان موارد اختلافی میان علمای اسلامی را حل و فصل نمود. پس تا آن زمان بر ما لازم است آداب اسلامی فرهنگ اختلاف و حفظ اخوت دینی را بر خود واجب نموده و دشمنان دین را با تعامل نادرست یکدیگر از طریق اختلافات فکری شاد نکنیم.
۶. هرگز روا نیست چنین تصور کنیم که خداوند نحوه ی زندگی و محاسبه ی انسانها را فراموش نموده و خود بجای ایشان به محاسبه ی آنها بپردازیم. بلکه این را باید بدانیم که هرگاه کسانی قصد تخریب دین را داشته باشند ، از حاکمیت قهارانه‌ی خداوند خارج نشده و در دنیا و آخرت آنها را گرفتار عذاب الیم خواهد نمود. پس بیایید در باره ی اندیشه های یکدیگر به نقادی بر اساس آداب اسلامی ، ادامه دهیم. و هرگز خود را در جای خداوند قرار نداده و به خداوندی کردن (داوری ارزشی در باره ی شخصیت دیگران) نپرداخته و وارد داوری و محاسبه‌ی بندگان خدا نشویم.
۷. خداوند در میان مسلمانان چنین مقرر نموده که با محبت و احترام با همدیگر گفتگو کنند و هرگز اجازه نداده وارد مجادله ی ویرانگر و تفرقه انداز شوند. و در احادیث نبوی نیز بر این امر تأکید شده که از مجادله با یکدیگر به گونه ای فرار کنید که از حمله ی شیر درنده فرار می‌کنید.
۸. همه‌ی کسانی که به گونه ای شهادتین را ابراز داشته ، برادران همدیگر هستند. و قضیه‌ی برادری مقتضیاتی دارد که از جمله‌ی آن محبت و احترام و حسن ظن و… است. البته ما در این مورد فایلی صوتی را تحت عنوان برادری و اخوت (در ۸ ساعت و ۳۶ دقیقه -و نوشته ای در قالب اخوت در قرآن) آماده کرده‌ایم که در کانالمان موجود است. که ما را در این زمینه یاری خواهد داد.
۹. ما در امور اختلافی هرگز مجبور به انتخاب رأی خاصی از علما نیستیم. بلکه بر اساس اقناع عقلی و نقلی خویش و مشاوره‌ی محترمانه با علما مجاز به این امر هستیم که هر کدام از آراء موجود را مستدل‌تر و قوی‌تر دانستیم ، قبول کنیم. و در ضمن ، به انتخاب آزادانه ی آرای دیگران نیز احترام بگذاریم. چون در انتخاب دین و موارد اختلافی جبری در کار نیست.
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ … [سوره البقرة : قسمتی از آیه ۲۵۶]در دین اجباری نیست چرا که راه از بیراهه آشکار شده است … .
الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ [سوره الزمر : آیه ۱۸]همان‌هایی که به سخن گوش فرا می‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند. اینانند که خدایشان هدایت کرده و هم اینانند خردمندان.
۱۰. در زمینه ی اصلاح عیوب انسانها هرگز نباید در حضور دیگران آنها را نقد نمود.بلکه در این حالت ، بایستی بصورت غیر مستقیم به آنها اشاره نمود.
۱۱. بهترین روش اصلاح عیوب دیگران در عالم خلوت است که بایستی از طریق روش غیر مستقیم اعمال شود.
۱۲. بهترین هنر انسان مسلمان در زندگی این است که بجز ظالمین و کافران حربی ، همه ی انسانها را دوست داشته و بشدت از دل آزاری انسانها بپرهیزد.زیرا در صورتی که دل انسانی را آزار دهد ، حتی اگر ثروتمند ترین و قدرتمند ترین انسان روی زمین باشد ، باز در زمره ی فقیر ترین و بیچاره ترین انسانهاست.
نویسنده: محمد حامدی
