من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا -﴿﴾- از میان مؤمنان مردانى اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند؛ برخى از آنان به شهادت رسیدند و برخى از آنها در[همین ] انتظارند و[هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند. ( سوره احزاب آیه ۲۳)
محمد سعید رمضان البوطی از جمله اندیشمندان دینی معاصر ارزیابی می شود که دغدغه دین داری و صیانت از دین جوهره اصلی فعالیت او در عصر پر التهاب حاضر را تشکیل می دهد.
عالمانی که ما آنان را دوست می داریم و در رثایشان دست به قلم می بریم و زبان به سخن می گشاییم ،از سنخ مسؤلیت گذارانی هستند که در قبال آیین ما و سنت رسول ارجمند اسلام صلی اللہ علیه وسلم با خود عهد کرده اند که در هر زمان و زمینه ای و لو به بهانه ی محرومیت و مسکنت،در وضعیت موجود نامطلوب بسان غواص و شناگری جسور به ژرفای اقیانوس مشکلات هجوم ببرند و ما را تا ساحل وضعیت مطلوب پیش ببرند.
در ابتدا باید اعتراف کنیم درمقاله حاضر قصد ما بر این نبوده که زندگانی استاد بزرگ محمد سعید رمضان البوطی را به طور کامل تبیین نماییم بلکه به منظور رعایت اختصار مطالب بسیاری در این مقاله به صورت خلاصه بیان شده است . برای این منظور نخست با زندگی نامه و محورهای کلی حیات فکری و نظریه اعتدالی وی و درنهایت آثار متعدد استاد فقید آشنا خواهیم شد .
نگاهی کوتاه به زندگانی دکتر محمد سعید رمضان البوطی
دوره نخست : ولادت و زندگی
دکتر محمد سعید رمضان مشهور به ” بوطی ” عالم و فقیه نامدار و پر آوازه کورد زبان بر آمده از فضای کردستان ، در سال ۱۹۲۹ میلادی و سال ۱۳۴۸ هجری قمری در دهکده جلیکا (جزیره بوتانی ) غرب آناتولی ، کردستان ترکیه در همسایگی عراق به دنیا آمد .
پدر او ملا رمضان البوطی از بزرگان و علمای نامدار کردستان بود و به رغم تمامی مشکلات مادی و معیشتی اش توانسته بود در حوزه علوم اسلامی به درجات بالایی دست یابد و فرزندانش را به نحو احسن تربیت نماید ؛ از آن جمله می توان به ” سعید ” و ” توفیق ” اشاره داشت که در جامعه آن روز شناخته شده بودند.
خانواده بوطی چنان که محمد سعید بیان کرده ، به علت گرایش های علمی، مجبور به مهاجرت به شهرهای بزرگ می شده است تا توان پاسخگویی به نیازهای علمی این خانواده دانشمند افزایش یابد.
با این حال اتخاذ سیاست های سکولار رژیم آتاتورک و مشکلات ناشی از آن برای خانواده های مذهبی ، مانع از آن شد که خانواده محمد سعید بتوانند به راحتی محل زندگی مناسب خود را انتخاب کنند؛ پس در سال ۱۹۳۴ عازم دمشق شدند و در منطقه کردنشین رکن الدین اقامت گزیدند.
وی آموزش خود را از یک مدرسه خصوصی در همین شهر آغاز نمود و مقدمات زبان عربی،علوم دینی و ریاضیات را فرا گرفت.
علاقه وی به فراگیری چنان بود که در یازده سالگی با قرآن و سیره نبوی آشنایی کامل داشت و در پی توسعه دانش خود در این زمینه بود.
تفسیر ، منطق ، کلام،اصول و فقه از جمله علومی بودند که او سال های بعدی عمرش را به فراگیری و تبحر در آنها صرف کرد. او هر چند از حضور استادانی چون حسن حبنکه و… بهره بود، همیشه می گفت : بزرگترین آموزگارش در زندگی ، پدرش بوده است.
التزام صادقانه پدرش ( ملا رمضان ) به انجام وظایف و تکالیف دینی ( حتی در زمان بیماری )منجر شد تا سعید او را الگوی عملی خودش قرار دهد….
در سال ۱۹۴۳ محمد سعید رمضان بوطی یعنی زمانی که در سن ۱۳ سالگی و در آغاز مراحل آموزشی قرار داشت ،مادرش را پس از یک بیماری از دست داد . اما ضربه سنگین روحی در سال ۱۹۹۰ یعنی زمانی که پدرش از دنیا رفت بر او وارد شد ؛ لذا می توان گفت : تأثیر زیاد پدر بر فرزندش، سعید باعث شده بود که می توان ادعا کرد بسیاری از وجوه و ابعاد مکنون این شخصیت بزرگ پس از رحلت پدر آشکار گردید؛ چرا که با وجود پدر ، سعید به واسطه اعتقادات دینی و جذبه شخصیتی پدر، کاملاً مطیع فرمان او بود. از مصادیق این التزام می توان به اقبال سعید به علوم دینی،انتخاب همسر در سن ۱۸ سالگی و ورود به سازمان آموزش و پرورش اشاره کرد که از جمله مقاطع مهم زندگی او نیز به شمار می آید و تماماً به صلاح دید پدر صورت گرفته اند.
زندگی علمی استاد رمضان بوطی
زندگی علمی دکتر بوطی به صورت رسمی با ورود او به دانشگاه الأزهر در سال ۱۹۵۶ و گرفتن درجه دکتری در همین دانشگاه هموار گردید . وی چون از نظر علمی در سطح بالایی قرار داشت مجوز تدریس دروس مهمی چون فقه تطبیقی ،مطالعات اسلامی ، اصول فقه ،عقایداسلامی، سیره نبوی ، شریعت ….. را از اساتید بزرگش دریافت داشت .
لازم به یادآوری است که ایشان عضو ( المجتمع الملکی لبحوت الحضاره الاسلامیه ) در عمان و ( المجلس الأعلى لاکادیمیه آکسفورد ) نیز بوده است . وی استاد یار دانشکده شریعت دانشگاه دمشق و سپس ریاست همین دانشگاه بوده که از جمله مراحل برجسته زندگی علمی وی در این دوران به شمار می آید.
توان بالای علمی ،شخصیت جذاب فردی، مهارت های ارتباطاتی و التزام عملی ای که بوطی از خود به نمایش گذارده بود، او را به عالمی برجسته در منطقه عربی تبدیل نموده است ، شخصیتی بزرگ که کتاب ها و رساله های علمی متعددی دارد ، همواره در مراسم های دینی حضور داشتند و به ایراد سخنرانی و موعظه می پرداخت، در تلویزیون به عنوان عالم دینی به عرضه دیدگاهش در مسائل جنجالی روز می پرداخت .
او دانشجویان بسیاری دارد که علوم را با الگو و دید گاه وی فرا می گیرند. در یک کلام می توان او را عالمی بزرگ دانست که توانست کسوت ( راهنمای دینی ) را نیز به تن کند. او مورد توجه کلیه گروه های فکری بوده به گونه ای که سلباً و ایجاباً به گفته ها و آثارش استناد می شود.وی با زبان های – کردی ، انگلیسی، عربی و ترکی آشنایی داشت .
شرایط اجتماعی بوطی
محمد سعید رمضان بوطی در خانواده و محیطی محروم تولد و پرورش یافته است . گرایش دینی خانواده ی بوطی ، به ویژه پدر او ، منجر شد تا وی نسبت به فرایند《 عرفی کردن دین 》که در آن زمان به شدت تبلیغ و دنبال می شد، حساس باشد و ایستادگی نماید. در این خصوص نیز معلمان اولیه دکتر بوطی اثر قابل توجهی بر او داشته اند که می توان به استاد حبنکه میدانی و مبارزات وی در سال های ۱۹۶۷،۱۹۶۴،۱۹۷۳ اشاره کرد، که نه تنها دکتر بوطی بلکه توجه بسیاری از روشنفکران آن زمان را به خود معطوف داشته بود…… در این زمینه چنین به نظر می رسد که بذر های اولیه ای که پدرش در وجود وی کاشته بود ( با اجازه دادن به او برای ورود به آموزش و پرورش و یا موضع گیری علیه سکولاریسم)، با ظهور بدیع الزمان نورسی از جمله شخصیت های برجسته در حوزه حیات فکری ، سیاسی و اجتماعی رشد نمود و در نهایت به نتیجه رسید . دکتر بوطی به این شخصیت اجتماعی بسیار علاقمند بود و در باره معرفی او و حمایت از آرمان های اجتماعی اش از هیچ کوششی فروگذار نکرد. در واقع می توان گفت که نورسی به مثابه یکی از رهبران جنبش های دینی اجتماعی مهم در اواخر دوره عثمانی و جمهوری ترکیه است که توانست توجه بوطی را به خود جلب نماید و به عنوان معجره انقلاب اسلامی در ترکیه نزد وی شناخته شود .
از سوی دیگر ، محمد سعید رمضان بوطی در سال های ۱۹۵۶ با مصطفیٰ السباعی رهبر اخوان المسلمین سوریه ارتباط کاری و خانوادگی داشت ؛در واقع تدبیر و حکمت ، با ارزش ترین وجه حیات اجتماعی و سیاسی این بزرگ مرد بود. این ایده به سابقه عملکرد بوطی در سال های ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۳ بر می گردد ، آن جا که از استاد حسن حبنکه که وی یک شافعی مذهب بود به عنوان مفتی اعظم سوریه ، حمایت جدی کرد ……..
اندیشه های سیاسی دکتر سعید رمضان بوطی
این که آیا می توانیم دکتر بوطی را یک متفکر سیاسی بدانیم یا نه ، یک پرسش اساسی است؛ مطالعه آثار وی نشان می دهد که او دغدغه سیاسی نیز داشت ؛ دغدغه ای که ناخواسته او را به سمت سیاست کشاند؛ در واقع نگاه سیاسی به مسائل فلسفی و دین ، او را نیز وارد سیاست روز کرده بود و در عین حال او را بسیار محتاط و محافظه کار کرده بود.
ایشان در بخشی از سخنرانی و آثار خود به موضوع ( شعار مبارزه با تروریسم ) پرداخته و گفته است: که جز ابزار ساختگی برای برخورد با جهان اسلام ، چیز دیگری نیست؛ لذا وی ضمن تأیید متن اعلامیه منتشر شده از سوی علمای مکه در محکوم نمودن تروریسم و تقدیر از این موضع گیری، اعلام می کند که : درباره تروریسم باید دانست که اصل این نگرش ابتدا از سوی آمریکایی ها نسبت به مسلمانان ترویج پیدا نموده است . دکتر بوطی معتقد است مشکل جاری ، به مشکل ذاتی ( غرب ) با ( اسلام ) برمی گردد و مبارزه با تروریسم بهانه ای بیش نیست.
با توجه به این که بوطی رحمه الله یک شخصیت متنفذ اجتماعی به حساب می آمد ،نوع ورود او به مسائل سیاسی نیز در زندگی او نقطه عطف بسیار مهمی بود. به نظر می رسد در شخصیت وی محافظه کاری بنا به دلایل مختلفی ظهور بیشتری دارد ، تا آنجا که بعضی از اسلام گرایان او را با این عنوان مورد خطاب و نقد قرار داده اند .
البته سخنرانی وی در حمایت از حافظ اسد ، رئیس جمهور وقت سوریه در سال ۱۹۸۲ و تشکر وی از اسد آن هم در دوره ای که پاره ای از ضوابط مخالف دین در حوزه فرهنگ و اجتماع از سوی دولت پیروی می شده است ، داشتن برنامه های منظم و هفتگی در تلویزیون رسمی کشور ،دریافت کمک های رسمی از سوی حکومت بیانگر آن است که بوطی اصولا در جرگه اندیشمندان متنفذ و مردمی قرار ندارد…..
دکتر بوطی رحمه الله در باره موضوعات و حوادثی که به نوعی با اصل دین در تعارض بوده اند، به هیچ وجه اهل مجامله نبوده و با بیاناتی صریح و قاطع در دفاع از دین بر می آمد؛ به عبارت دیگر نگرش ویژه بوطی که بیشتر معطوف به دفاع از دین است ، باعث شد تا وی قائل به برداشتی خاص از دین و عمل سیاسی باشد که برخی از ناظران را بر آن داشته تا او را 《 محافظه کار 》بدانند.
دانش و خردورزی
دکتر بوطی در میان روشنفکران تاریخ از معدود اندیشمندانی است که با آشنایی با { فقه مقایسه ای } و ارتباطش با مسائل سیاسی اجتماعی جاری در جامعه ، موجب شده تا بتواند ضمن وفاداری به فقه سنتی ، مطابق روایت مذهب شافعیان ، به روش ها و استدلال های نوینی در خصوص نحوه اثبات دعاوی دین دست یابد ، به گونه ای که از تعصب و سنت گرایی پیشین کمتر در آثار او می توان سراغ گرفت. همین ویژگی او را به مفسر نوگرای اصول سنتی و بنیادین دین تبدیل کرده و از تعصب در خصوص عقاید و اصول امام شافعی بازداشته است ؛ از جمله آن می توان به اثر علمی وی ( ضوابط المصطلحه فی الشریعه الاسلامیه ) اشاره نمود .
به تعبیر دکتر بوطی انسان مسلمان نمی تواند بدون اتکا به تفسیری متین و نوین از دین ،جایگاه مناسبی در جهان معاصر بیابد. دکتر بوطی در یکی از آثار علمی خود تصریح می کند : راه علاج این است که واقعیت اطرافمان را به خوبی درک کنیم و یک سویه به مسائل نگاه نکنیم ؛ ما باید خطاهای خودمان را دریافته، سپس با مراجعه به فرهنگ و بنیان دینی مان ، در صدد رفع آنها باشیم….. باید با یک چشم واقعیت ها را دید و با چشم دیگر امکانات و توانمندی های دینی را به وسیله راه نجات جستجو کرد.
آثار و تألیفات
از مهم ترین آثار و دلنوشته های دکتر رمضان بوطی می توان به کتاب های ذیل اشاره نمود :
۱- الحکم العطائیه – ۴مجلد .
۲- مع الناس – ۲مجلد .
۳- برنامه دراسات قرآنیه – ۳مجلد.
۴- کلمات فی مناسبات .
۵- الإسلام و العصر .
۶- مشورات اجتماعیه من حصاد الإنترنت .
۷- هذا ما قلته امام بعض الرؤساء والملوک .
۸-یغالطونک إذ یقولون .
۹- اوربه من التقنیه الی الروحانیه .
۱۰- کبری الیقینات الکونیه .
۱۱- شخصیات استوقفنی .
۱۲- منهج الحضاره الانسانیه فی القرآن .
۱۳- حریه الإنسان فی ظلل عبودیته لله .
۱۴- الله ام الإنسان
۱۵- مع روائع القرآن .
۱۶- اللامذهبیه.
۱۷- تجربه التربیه اسلامیه : فی میزان البحث
۱۸- سلسله ابحاث فی القمه
۱۹- فقه السیره النبویه
۲۰- قضایا فقهیه المعاصر .
۲۱- هذا مشکلاتنا
۲۲- هذا مشکلاتهم
۲۳- من الفکر و القلب
۲۴- حوار حول مشکلات حضاریه .
۲۵- علی طریق العوده الی الإسلام
۲۶- نقض اوهام المادیه الجدلیه
۲۷- محاضرات فی الفقه و المقارن
۲۸- المرأه
۲۹- الإنسان مسیر ام مخیر.
۳۰- الجهاد بی الإسلام .
۳۱- الحوار سبیل التعایش.
۳۲- السلفیه
۳۳- التغییر : مفهومه و طرائقه
۳۴- هذا والدی : الشیخ ملا رمضان البوطی
۳۵- عائشه أم المؤمنین
۳۶- الإسلام ملاذ کل المجتمعات الإنسانیه
۳۷- مدخل الی فهم الجذور
۳۸- تحدید النسل
۳۹ دفاع عن الإنسان و التاریخ
۴۰- المذهب الاقتصادی بین الشیوعیه و الإسلام
۴۱- فی سبیل اللہ و الحق
۴۲- حقائق عن نشأه القومیه
۴۳- ضوابط المصلحه فی الشریعه الاسلامیه.
آثار متنوع و متعدد وی حکایت از گستره وسیع اطلاعات و دغدغه های مختلف ذهنی او دارد.
حوزه آثار و تحقیقات وی از آغاز تا کنون عمدتاً در سه حیطه ( دینی ، اجتماعی ، سیاسی ) رقم خورده است.
وفات محمد سعید رمضان البوطی
بسیار سخت و طاقت فرساست دست به قلم بردن و نوشتن درباره حادثه جانکاہ و درد آوری که قلب ها را در اندوهی فراگیر و غمی سخت فرو برد . رحلت بزرگان و مردان خدا ضایعه بزرگی برای جهان اسلام محسوب می شود.
استاد بوطی ابر مردی کم نظیر و دانشمندی بر جسته بود که شخصیتش را آمیزه ای از مدرسه، محیط، سفر، جامعه و استعداد های خدادادی بود
محمد رمضان سعید البوطی سال ۲۰۱۱ در جریان جنگ داخلی سوریه قیام مسلّحانه علیه نظامِ حاکم را (هر چند آن نظام ظالم باشد) حرام می‌دانست و معتقد بود که این رویه به جنگِ داخلی و آشوب خواهد انجامید، لذا از مردم خواست از آن خودداری کنند؛ این جریان باعث شد وی را شخصی محافظه کار و منافق بنمامند.
با آغازِ انقلاب و نا آرامی در سوریه، به تدریج از محبوبیتِ بوطی در میانِ گروه‌های مخالفِ نظام کاسته شد.
وی، با وجود این که از مردم درخواست آرامش و صلح می‌کرد، کشتارِ تظاهرکنندگان علیه نظام را نیز محکوم می‌کرد و بارها نیروهای نظامی را از این کار باز می داشت.
در تاریخ ۲۱ مارس ۲۰۱۳، محمد رمضان سعید البوطی، در مسجد ایمان در منطقه (مزرعه) در مرکز دمشق، طی یک حمله انتحاری کشته شد.
منابع و مراجع : انترنت ، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، آثار بوطی و ….
ترجمه و گردآوری : عبدالله علی پور
