النصیحه (خیرخواهی)
« دین سراسر خیرخواهی و دلسوزی است »
این سخن مبارک و زیبای رسول اللهﷺ را امام نووی -رحِمَهُ الله- در ریاض‌الصالحین به طور بسیار حکیمانه‌ای در ″کتاب‌ُ المقدّمات″ ذکر می¬کند تا نشان‌دهنده‌ی این نکته باشد که خیرخواهی مقدمه‌ی دین‌داری و از ضروریات آن است.
بعد از باب ″تعاون در نیکی و تقویٰ″ و قبل از باب ″أمر به معروف و نهی از منکر″.
در ابتدای باب هم بخشی از آیه‌ی ۱۰ از مدرسه‌ی انسان‌سازی ″حُجُرات″ را به عنوان پیش‌گفتار این باب ذکر نموده است: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ…﴾
چرا که خیرخواهی و دلسوزی از جمله‌ی حقوق برادری است و این مسئولیت و حق بزرگ که بر عهده‌ی هر مسلمانی است با خیرخواهی و دلسوزی کامل می¬گردد.
پیامبران الهی -علیهم الصلاه و السلام- نیز همواره خیرخواه و دلسوز قوم خویش بوده‌اند.
–نوح -علیه السلام- می¬فرماید:
﴿أُبَلِّغُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنْصَحُ لَکُمْ…﴾ (أعراف:۶۲)
–هود -علیه السلام- می¬فرماید:
﴿أُبَلِّغُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنَا لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ﴾ (أعراف:۶۸)
–صالح -علیه السلام- می¬فرماید:
﴿…لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَهَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ…﴾ (أعراف:۷۹)
– شعیب -علیه السلام- می¬فرماید:
﴿لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ…﴾ (أعراف:۹۳)
آیین پیامبران -علیهم الصلاه و السلام- چنین است:
ابلاغ برنامه‌ی الهی و خیرخواهی و دلسوزی برای جامعه
همچنین پیروان راستین حقیقت و آنان که دل در گروِ پروردگار دارند، خیرخواه و دلسوز دوستان و یاران و یاوران خود هستند و پروردگارمان آن را تأیید کرده و کلام زیبای ایشان را برای الگو‌برداری و یادآوری ما ذکر نموده است.
خواهر موسیٰ -علیها السلام- برای قناعت و قبول دربار فرعون جهت پذیرشِ سپردنِ کفالتِ کودکی که پیدا کرده‌اند، خیرخواهی خانواده‌ای را نزد آنان یادآور می¬شود:
﴿…فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَىٰ أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾(قصص:۱۲)
مرد خیرخواهی که شتابان از آن سر شهر نزد موسیٰ -علیه السلام- می‌آید و او را از حیله و نیرنگ دشمن آگاه می‌کند و خیرخواهی و دلسوزی خود را برای او آشکار می¬کند:
﴿…إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ﴾ (قصص:۲۰)
خیرخواهی و نصیحت از جانب مسلمانان نزد پروردگار و پیامبرﷺ پسندیده و محبوب است و رسول اللهﷺ به آن توصیه فرموده است.
امام مسلم نیشابوری -رحِمَهُ الله- از تَمیم الدّاری -رَضِیَ اللهُ عنه- روایت می¬کند که پیامبرﷺ فرمودند: «الدِّینُ النَّصِیحَهُ». یعنی: «دین سراسر خیرخواهی و دلسوزی است.»
صحابه‌ی کِرام -رضی الله عنهُم- عرض کردند: برای چه کسانی؟!
پیامبرﷺ فرمودند: «لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ». یعنی: «برای الله تعالیٰ، برای کتابش، برای فرستاده‌اش، برای امامان و پیشوایان مسلمانان و برای عموم مسلمانان»
در بیان اهمیّت و لزوم نصیحت و خیرخواهی مسلمانان به نسبت سایرین روایات دیگری هم موجود است.
از جمله این روایت‌ها، روایت قابل توجّهی است که امام بخاری -رحمه الله- از جریر بن عبدالله -رضی الله عنه- در کتاب صحیح خود به طور مکرّر در چندین باب آورده است.
«…عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ بَایَعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ عَلَى إِقَامِ الصَّلاَهِ، وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ، وَالنُّصْحِ لِکُلِّ مُسْلِمٍ» (صحیح بخاری:۵۷)
یعنی: «(به هنگام اسلام آوردنم) با رسول اللهﷺ بر سر برپایی نماز، پرداخت زکات و نصیحت و خیرخواهی برای همه‌ی مسلمانان پیمان بستم».
اهمیّت این موضوع نزد پیامبر ﷺ تا به حدّی است که هنگام بیعت و پذیرش اسلام از یک فرد آن را به عنوان یک شرط برای قبول پیمانش تعیین می کند.
–جامعه‌ی اسلامی و پیوستگی و پیوند میان اجزاء امّت با همین خیرخواهی مسلمان نسبت به همدیگر محفوظ و مداوم می‌ماند. چنانکه پیامبرﷺ می‌فرماید: «الْمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ کَالْبُنْیَانِ، یَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا» (صحیح بخاری –۶۰۲۶- به روایت أبی‌موسیٰ أشعری). یعنی: «انسان مؤمن نسبت به مؤمنان دیگر همانند بنایی است که قسمتی از آن قسمت‌های دیگر را محکم و پرتوان می¬کند.»
{راوی می¬گوید: رسول اللهﷺ هنگام گفتن این جملات، انگشتان مبارکش را درون هم قفل کرد}
خیرخواهی و دلسوزی ایشان نسبت به سایرین است که آنها را حامی و پشتیبان همدیگر قرار می¬دهد.
این خیرخواهی و نیز دلسوزی و محبّتی که ناشی از آن است و اُخُوّتی که به سبب آن محکم و پایدار می¬گردد تا به این سطح از لزوم می¬رسد که رسول اللهﷺ می‌فرماید: «لا یُؤْمِنُ أَحَدُکُمْ حَتَّى یُحِبَّ لأَخِیهِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِه». (صحیح بخاری –۱۳- به روایت أنس). یعنی: «هیچکدام از شما (به طور کامل) ایمان ندارد مگر اینکه هر آنچه برای خودش می‌پسندد را برای برادر (و خواهر) مسلمانش هم بپسندد.»
همین مسئولیّت و وظیفه‌ی خیرخواهی است که امّت را به تعاون و همکاری و همیاری در نیکی‌ها و پرهیزگاری‌ها مشتاق و ملزَم می¬کند و سپس آنان را چنان می‌پروراند که همواره ″آمِر به معروف″ و ″ناهی از منکر″ باشند.
{حال به حکمت و دانش امام نووی -رحمه الله- بنگرید که در باب‌بندی ریاض‌الصالحین باب النصیحه را چگونه معیّن کرده است.}
از لزوم خیرخواهی گفتیم، امّا لازم است که معنا و مفهوم آن را هم به طور دقیق بیان کنیم تا مقصود توصیه‌های اسلام از آن را فرا بگیریم.
اگر بخواهیم بسیار ساده و موجَز معنای دقیقی از نصیحت ارائه دهیم، به قول صاحب ″مفردات ألفاظ القرآن″ یعنی ″راغب اصفهانی″ اکتفاء می‌کنیم.
در واقع نصیحت یا خیرخواهی شامل هر ″کردار و گفتارِ شایسته‌ای است که صَلاح و منفعتی در آن نهفته باشد.″
با این حساب توصیه‌ی اسلام به نصیحت و خیرخواهی و مشروطیّت پذیرش عهد و پیمانِ دین‌داری به آن، بدین مفهوم است که کردار و گفتار مسلمانان همواره شایسته و دارای مصلحت و منفعت باشد.
–اکنون متوجه شدیم که به راستی، رسول اللهﷺ چه زیبا دین را وصف فرمودند: «الدِّینُ النَّصِیحَهُ». یعنی: «دین سراسر أفعال و أقوال شایسته‌ای است که دارای مصلحت و منفعت است»
خیرخواهی یعنی همین و صحابه‌ی کِرام -رضی الله عنهُم أجمعین- این چنین دین را فرا گرفته‌اند.
?حال بنگرید که رسول اللهﷺ چه حکیمانه و زیبا مشخص می¬کند که چه کسانی از این خیرخواهی و یا أفعال و أقوال شایسته‌ی دارای منفعت و مصلحت، حق دارند و بهره‌ای به آنان تعلّق می‌گیرد.
«لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِم»
– خدای متعال
– کتاب الله
– رسول الله
– امامان و پیشوایان دین
– عموم مسلمانان
هر کدامشان از نصیحت حقی دارند و لازم است که حقِّ هر کدام از ایشان اداء شود.
امّا چگونه؟! و حقّ هر کدام، از این أفعال و أقوال شایسته و خیرخواهی چیست؟!
کردار شایسته‌ی مسلمانان در تعامل و رویارویی با الله تعالیٰ، کتابش، رسولش، پیشوایان دینی و سایر مسلمان و نصیحت و خیرخواهی برای آنان در واقع، رعایت و ملاحظه‌ی همان حقوق و تکالیفی است که نسبت به ایشان لازم است اداء شود.
اینک به ذکر مواردی از این نصیحت‌ها خواهیم پرداخت:
– نصیحت لِلَّهِ
نصیحت برای الله رعایت حقوق اوست که بر عهده‌ی بندگان است که موارد ذیل را میتوان اندکی از آنها به شمار آورد:
ایمان به او آنگونه که شایسته و بایسته است همراه با یقین و محبّت. (آل‌عمران،۱۷۹)
اقرار به توحید و وحدانیّت و نفی شریک و همتا برای او (نساء،۳۶)
عبادت خالصانه و یاری و استعانت از او (فاتحه،۵)
وصف او با کمالات و زیبایی‌ها و نفی عیب و نقص از او (روم،۱۷)
طاعت و فرمانبرداری و استقامت بر اجرای اوامر او (هود،۱۱۲)
پرهیز و اجتناب از نافرمانی و ترک نواهی او (نساء،۳۱)
سپاس‌گزاری و شکر نعمت‌های او و پرهیز از کفران و ناسپاسی (بقره،۱۵۲)
– نصیحت لِکِتَابِهِ
نصیحت و خیرخواهی برای قرآن نیز رعایت وظایف و مسئولیّت‌هایی است که در قبال آن داریم. برخی از این وظایف را بر‌می‌شماریم:
باور و یقین بە اینکە از جانب پروردگار نازل گشتە است و بس (سجده،۲)
باور به اینکه قرآن کلام پروردگار است، نه سخن کاهِن و شاعر و خواب و خیال بندگان (حاقّه،۴۰)
قرائت، تلاوت و تدبّر در آن (بقره،۱۲۱)
تصدیق آن و منبع و مرجع قرار دادنش جهت حُکم و داوری (مائده،۴۸)
تبعیّت و پیروی بی‌چون و چرا از آن (أعراف،۳)
– نصیحت لِرَسُولِه ﷺ
نصیحت و خیرخواهی ما برای رسول اللهﷺ در واقع خیر و منفعتی است که به خود ما می¬رسد و سبب عزّت و بزرگی امّت می¬شود و اینگونه نیست که ایشان نیازمند و چشم‌انتظار خیرخواهی و دلسوزی ما باشد، بلکه خود ایشان به سبب رسالت و پیامبری، برای تمام جهانیان خیر و رحمت هستند.
و با توجه به مفهومی از نصیحت ارائه دادیم، نصیحت برای رسول اللهﷺ، أفعال و أقوال شایسته و دارای منفعتی است که در قبال ایشان انجام می¬شود.
نصیحت و خیرخواهی نسبت به پیامبرﷺ نیز، رعایت حقوق ایشان و وظایفی است که بر عهده‌ی امّتش نهاده شده است که چندی از آن عبارتند از:
تصدیق رسالت و پیامبری او و باور به صدق و امانت ایشان (أعراف،۱۵۸)
فرمان‌بری و تبعیّت و پیروی از ایشان (آل‌عمران،۳۱)
درود و سلام و صلوات مداوم و مستمر (أحزاب،۵۶)
حمایت، نصرت و یاری سنّت و روش ایشان (أعراف،۱۵۷)
تسلیم در برابر امر و پذیرش حُکم و داوری ایشان در تمام امور دینی (نساء،۶۵)
– نصیحت لأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ
نصیحت و خیرخواهی برای امام و پیشوایان دینی از آن جهت ضرورت دارد که ایشان وارثان پیامبران -علیهم الصّلاه و السّلام- در راهنمایی و ارشاد و تبیین دین و شریعت الهی برای مردم هستند.
برخی از نصیحت‌ها و خیرخواهی‌هایی که در حق آنها ضرورت دارد عبارتند از:
بزرگداشت مقام و جایگاه ایشان و حفظ احترام و ارزش برای شخصیت آنها
تعاون و همکاری با آنها در امور دین و سیاست شرعی
پند و اندرز آنها و دلسوزی و تذکیر و تذکّر ایشان هنگام غفلت و اشتباه
عدم مخالفت و پرهیز از دشمنی و کینه‌ورزی با آنها
دوستی و محبّت و دعای خیر جهت ثبات و استقامت ایشان
– نصیحت لِعَامَّتِهِم
و امّا نصیحت و خیرخواهی برای سایر مسلمانان و عموم افراد امّت که در حفظ حیات امّت و ایجاد الفت و دوستی و حفظ وحدت و انسجام آن بسیار مؤثِّر و ضروری است.
از جمله خیرخواهی و حقوق مسلمانان میتوان به این موارد اشاره داشت:
محبّت و دوستی و مهربانی در حق سایر مسلمانان
دلسوزی و شفقت و کمک و یاری آنها در مسائل دین و دنیا
حفظ ارزش و شخصیت آنها و پرهیز از هتک حرمت و آبروی مسلمانان
دعاء در حق ایشان و پسندیدن خیر و نیکی برای آنها
دعوت به سوی خیر و أمر به معروف و نهی از منکر
? با درک این مفهوم که نصیحت و خیرخواهی یک ضرورت دینی است و قوام و پایداری دین به رعایت و ملازمه‌ی آن بستگی دارد، امید است که توفیق الهی برای همگان حاصل شود و همه‌ی مسلمانان و افراد امّت ناصح و خیرخواه گردند و راه و روش پیامبران و بزرگان دین را در این مسئله به پیش گیرند.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖
?کلِمَهٌ طَیّبَهٌ ?
وریا هدایتی – رمضان ۱۳۹۶ ش
ویراستار: حسن زاده
