حقوق و تکالیف بشر در اسلام نه امری نو پیدا ، بلکه موضوعی ریشه دار و اصولی است. دلیل آن هم بیان صریح و جامع آیات قرآن ، احادیث پیامبر صلی الله علیه و سلم و اجتهادات صریح علمای قدیم و جدید مسلمان در این باره است .
حق ، چیزی است که به وسیله شرع یعنی حکم شریعت اسلامی که همان نصوص قرآن کریم و سنت رسول الله صلی الله علیه و سلم به اثبات رسیده است . این نصوص ، تجلی اراده دینی و شرعی خداوندی است که حقوق و تکالیف را مقرر نموده است . براین اساس خداوند پدید آورنده حقوق و بخشنده آن به انسان است و اگر چنین نبود هیچ گاه حقی برای انسان به اثبات نمی رسید .
از انجا که حقوق انسان هدیه ای از جانب خداوند است ، تکالیف هم هدیه ای دیگر است که به حکم خداوند متعال بر انسان واجب شده است و اگر الزام خداوند نبود ، این تکالیف بر انسان واجب نمی شد ؛ پس خداوند در حکم و آنچه زیر مجموعه حکم است از جمله اعطای حقوق و وجوب تکالیف یگانه و بی همتاست.
دلیلی که ثابت می کند حقوق و تکالیف ، جنبه الهی دارد این است که خداوند تکالیف را بر گونه ای که خواسته ، مقید نموده و روش ویژه ای را برای به کارگیری آنها وضع کرده است و شرط و بهره برداری از آنها را بر میانه روی گذاشته تا کسی دچار ضر و زیان نگردد . این قیود که می توانند اصولی کلی برای حقوق و تکالیف باشند بیانگر آن هستند که سرچشمه اصلی حقوق و تکالیف خداوند است.
*میانه روی در تکلیف و حقوق
هدف شارع ، خسته کردن شخص مکلف یا شکنجه ی جسم او نیست بلکه هدف رساندن انسان به بالاترین درجه کمال است تا بنده خالص خدا شود ؛ به گونه ای که تمام وجود، اعتقادات ، امیال،عادات و سایر کارهای که انجام می دهد خدایی شود ، این امور با اطاعت انسان از خداوند بر انجام اوامر و دوری از منهیات و عدم تجاوز به حد و مرزهایی که خداوند تعیین کرده است و نیز ایمان به کارهای مورد پسند خداوند نه آنچه خودش می پسندد تحقق می یابد ، زیرا آنچه که شخص دوست دارد به طور کلی در دابره طاعت و قربات همان فردی قرار می گیرد که خودش می پسندد.
سوره احزاب آیه۳۵
…این آیه با توصیف زنان به اسلام و ایمان بر این اشاره دارد که زنان مخاطب معانی اسلام و ایمان و احکام آن هستند و به سبب انجام این احکام با صفت مسلمان و مومن توصیف شده اند ؛ همانگونه که مردان به سبب انجام خواسته های اسلام و ایمان با صفت مسلمان و مومن توصیف شده اند ؛ همچنین اشاره دارد به اینکه زنان مسلمان مومن با مردان مسلمان مومن در برابر اسلام و ایمانشان در پاداشی که خداوند وعده داده یعنی آمرزش ،مغفرت و پاداش بزرگ مشترک و یکسانند.
*عام بودن شریعت
از ویژگی های شریعت اسلامی عام بودن آن است به این معنا که برای همه انسان ها ؛ زن و مرد، نژادها و منطقه ها و شهرهای مختلف آن فرستاده شده است و نیز در این میان رسولی برای همگان که شامل زنان و مردان با ایمان می شود مبعوث گردید که راهنما و هدایتگر آنها باشد و رعایت شریعت اسلام بر آنها لازم و واجب است یعنی هم بر زنان و هم بر مردان و عبادات و احکام همانطور که مردان را در بر می گیرد شامل زنان نیز می شود .
از مباحث مربوط به عام بودن شریعت مبحث الفاظ است که در قرآن و سنت بیان شده است ؛ خطاب های شرعی به صیغه های جمع ، در بر دارنده احکام شرعی است که با آن ها شارع مکلفان را مورد خطاب قرار داده و زنان را نیز به علت وجود شرط تکلیف در آنان و عام بودن آن ، در بر می گیرد .
در زبان عربی الفاظی وجود دارد که با توجه به اصل آن همه مردان و زنان را در بر می گیرد و علامت مونث و مذکر در آن تاثیری ندارد ؛ مانند الفاظ (ناس ، انس ، بشر) این الفاظ هرگاه در نصوص شرعی قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و سلم وارد شوند به اجماع هردو گروه زن و مرد را در بر می گیرد. (یا ایهاالناس انی رسول الله الیکم جمیعا)اعراف ۱۵۸
الفاظی چون (ما) و(من) با توجه به اصل وضعشان شامل مردان و زنان می شود ؛ از مقتضیات عام بودن شریعت ،آن است که زنان چون شرط تکلیف دارند ، مخاطب احکام می باشند ؛ بنا براین اصل بر این است که خطاب های شارع با صیغه جمع ، زنان را نیز در بر می گیرد ؛ مگر دلیلی برای اختصاص به یکی از دو گروه داشته باشد.
همچنین گروه اول تغلیب و جواز ورود در جمع مذکر برای زنان را وقتی که علتی بر آن وجود داشته باشد منع ننموده اند .
عسقلانی در شرح حدیث پیامبر صلی الله علیه و سلم که فرمودند :(المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده)”مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او در امان باشند ” که در این حدیث ذکر جمع مذکر _المسلمون_در اینجا برای تغلیب است و شامل زنان مسلمان نیز می شود .
و در جایی دیگر مفرد مذکر معرف به ال تعریف ، وقتی که نشان دهنده عهد نباشد و مفرد معرف با اضافه از صیغه ها و الفاظ عموم است و شامل زنان هم می شود و چون این صیغه در خطاب های شارع وارد شود همه مکلفان زن و مرد را شامل می شود و از نمونه های آن این حدیث از پیامبراکرم صلی الله علیه و سلم که فرموده اند :(لا یومن احدکم حتی یحب لغیره ما یحب لنفسه)_ ایمان هیچ یک از شما کامل نمی شود مگر این که آنچه را برای خود می پسندد برای برادرش هم بپسندد.
*موازنه حقوق و تکالیف
شریعت اسلام بر خلاف تفکر جاهلی بین حقوق و تکالیف، توازن برقرار کرده است و هر دو صنف بشر (زن و مرد )را از این موازنه بهرمند ساخته است .
در جاهلیت زن به جرم زن بودن از بسیاری از حقوق مسلم خود محروم بود، علاوه بر آن تکالیف بسیاری بر دوش او سنگینی می کرد .قرآن کریم گام بلندی در جهت احیای هویت و کرامت زن برداشت .
سوره بقره آیه ۲۲۸(لهن مثل الذی علیهن بالمعروف…)بر این اساس اسلام حقوقی را برای زنان قائل شده ، همانند وظایفی که بر عهده آنان گذارده شده است .
مفسران المنار این سخن کوتاه و جذاب را با دلیل بر یکسانی زن و مرد در همه حقوق دانسته اند ؛ همچنین این آیه معیاری به دست مرد می دهد که درهمه شئون زندگی چگونه با همسر خود رفتار کند .
ابن عباس می گوید : براساس رهنمود این آیه ، خویشتن را برای همسرم می آرایم ، آنگونه که او می آراید ، از آنجا که زن و مرد در ماهیت ، احساس ، تفکر و ادراک همگون هستند درباره یکدیگر وظایف متقابل دارند .
محمد عبده می گوید:این مرتبه ای که اسلام به زن داده ،در هیچ دین و امتی سابقه نداشته است ؛ ملت های اروپایی که خود را در مدنیت و تمدن پیشتاز می دانند هیچ کاه چنین کرامت و رفعتی برای زن قائل نشده اند ؛ بنابراین زن را از بسیاری از حقوق مسلم خویش محروم ساخته اند .
البته معتقد نیستیم که این محرومیت ها از تعالیم مسیح سرچشمه می گیرد ، بلکه بدعت ها و تحریف ها سبب دگرگونی مسیحیت گشته و زن را از جایگاه رفیع خود تنزل داده است .
مفسران المنار در ادامه ، تفسیر حضرت علی رضی الله عنه را ذیل آیه یا ایهاالذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا…)تحریم آیه ۶ آورده است ؛ به روایت ابن منذر ، حاکم و دبگران می آورند که مقصود از اهل ، زن و فرزندان ، اعم از دختر و پسر می باشد و معتقدند تعلیم و تادیب افراد خانواده ، آنان را از تباهی و نابودی در دنیا و آخرت مصون می دارد .
مفسران المنار در پایان از دیدگاه بزرگانی که تعیین حدود وظایف و حقوق زن و مرد را در باره یکدیگر به عرف محول می کنند ،انتقاد می کنند .
آنان معتقدند :عرف مسلمین از شریعت اسلام فاصله گرفته است و اکثر مردان رفتاری ظالمانه با همسر انشان دارند و از آنان تکالیف و وظایفی طاقت فرسا انتظار دارند . گفتنی است که مفسران المنار قول فقها مبنی بر رفع تکلیف از زن را نیز نوعی تفریط می دانند ، گویی با نقد این دو نگرش ، به نوعی اعتدال در وظایف و تکالیف مربوط به زن معتقدند .(تفسیر المنار)
معروف از نظر اسلام :
به معنای امری معلوم و شناخته شده است ؛ البته اگر مردم راه فطرت را بپیمایند و از حدود آن تعدی نکنند ، از جمله احکام اجتماعی مبتنی بر فطرت ، برابری افراد در مقابل قانون خواهد بود ؛ پس افراد اجتماع از تکالیف و حقوق یکسان برخوردارند البته باید جایگاه اجتماعی افراد و میزان اثر بخشی آنان بر جامعه لحاظ شود ، آنگاه مساوات را برقرار کرده ، حق هر ذی حقی را به او بدهند . این معنا در احکام مربوط به زن و مراعات شده است ،یعتی در برابر مسئولیتی که برای زن قائل شده ، حقوقی هم برای او وضع شده و جایگاهش در خانواده و نظام اجتماعی کاملا حفظ گردیده است ؛ از اینجا روشن می شود که جمله (للرجال علیهن درجه) متمم جمله قبلی است که فرمود( ولهن مثل الذی علیهن ) و مجموعا یک معنا را افاده می کنند .
اسلام زن و مرد را از لحاظ تدبیر شئون زندگی به واسطه اراده و کار مساوی می داند ؛ از این رو در تحصیل نیازمندی ها و چیزهایی که مایه قوام زندگی است، از قبیل خوردن و آشامیدن و سایر لوازم بقا برابر و مساوی اند . در آیه ۱۹۵ سوره آل عمران می فرماید 🙁 بعضکم من بعض)بنا بر این زک همانند مرد می تواند به طور مستقل تصمیم بگیرد ،کار کند و مالک دست رنج خود شود و نفع و ضرر کارش مربوط به خودش می باشد (لها ما کسبت و علیها مااکتسبت)پس زن و مرد به نظر اسلام و بر حسب آنچه قرآن ثابت می کند ، مساوی اند .
*تکالیف و حقوق زن و مرد در خانواده
زن و شوهر در زندگی مشترک ، پیوسته در حال مبادله نقش های متقابل هستند ، تا پاسخگوی نیازهای طرفین باشند ؛ پس عمل این دو نمی تواند مشابه یکدیگر باشد ؛ زیرا عواملی از قبیل تداوم نسل، تربیت فرزند تحت عطوفت و سرپرستی پدر و بالاخره تکامل نقش انسان در نظام آفرینش میسر نمی شود ،بلکه با جابجایی نقش ها ،هر یک از وظیفه خویش غفلت می کند و نه فقط نمی تواند خلاق باشد، بلکه در حیطه وظایف خود ناتوان می شود و بدین ترتیب خسارت جبران ناپذیری را به خانواده و جامعه وارد می سازد .
بنابراین تساوی زن و مرد (حقوق و تکالیف )با توجه به موقعیت هریک در نظام خلقت قابل تفسیر است ؛ اگر شرایط اجتماعی ، مرد را به فعالیت اقتصادی وا می دارد و زن خود به خود در این عرصه عقب می ماند ، موازنه به هم می خورد ،مگر آنکه در حوزه دیگری مثلا فرهنگی، اجتماعی و …رشد یابد . در این صورت می توان گفت زن و مرد در ابعاد مختلف اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی تبادل نیاز می کنند و هردو به قوای معنوی یکدیگر نیرو می بخشند و زندگی را به پیش می برند ؛ بدین ترتیب اگر هریک در اجرای وظیفه محوله بدرستی ایفای نقش کند ودر جایگاه تعین شده قرار گیرد ،همراهی و همفکری افراد خانواده را به دنبال خواهد داشت و به اعضای خانواده در جهت شکوفایی استعدادهایش یاری می رساند .
(وللرجال علیهن درجه )در این آیه (درجه) مردان بر زنان را در تمامی زمینه ها منظور نداشته است زیرا “درجه ” نکره در سیاق اثبات ، بر “صرف وجود” دلالت دارد و “صرف وجود” هم سنگ با کم ترین مرتبه است از این رو ، دلالت بر عموم ندارد که چون مردان بر زنان برتری دارند ، این برتری در تمامی موارد است و نیز این آیه در روابط خانوادگی و برتری شوهر بر همسر خویش را دارد و در آن سخن از مسائل (طلاق و عده) می باشد ؛ بنابراین مقصود از درجه برتری در رتبه انسانی نیست ، بلکه برتری مرد در اداره امور اجرایی خانه ، قیومیت مرد و مسئولیت انفاق از طرف اوست و مسائل حق طلاق و سایر حقوق ، خاص شوهر می باشد با شرایط خاص .
ابن عباس (درجه) را مقام و مرتبه ای می داند که شوهر در نتیجه رعایت کردن حقوق همسر ، به دست می آورد ؛ یعنی مرد همه حقوق زن را رعایت و خواهان حقوق کامل خویش نباشد ، این آیه مردان را تشویق می کند که با همسران خویش به نیکی رفتار کنند تا در مکارم اخلاق به مراتب عالی برسند و بر آنان امتیاز یابند و نیز این آیه منحصر به روابط خانوادگی است .
اسلام به منظور حفظ و حراست از فطرت پاک و توام با لطافت زن ملاحظاتی درباره او روا کرده است تا به دور از فشارهای محیطی و اجتماعی به رشد و تعالی مطلوب دست یابد ،از این رو در عرصه اقتصادی ، تامین معاش خانواده را به دیگری واگذارده است و در تکالیف عبادی در دوران خاصی ، رفع تکلیف کرده ؛ در احکام اجتماعی و سیاسی و نیز تسهیلاتی برای زن قائل شده تا بتواند وظیفه اصلی خویش را که همانا حفظ کیان خانواده است بهتر به انجام برساند .
پس بدین ترتیب توجه به تفاوت های تکوینی زن و مرد وضع قوانینی متناسب با نظام تکوینی آن دو ، نه تنها تبعیض تلقی نمی شود ، بلکه در راستای تکامل بشر و سرعت بخشیدن به رشد جوامع نقش موثری خواهد داشت ، توجه به این اصل که دامن زن محل رشد و تکوین جسم و نیز مهد عروج روح می باشد بسیار مهم و حیاتی است و هرگونه طرح یا برنامه ای که منجر به جابجایی نقش ها شود ،ناهنجاری و نابسامانی هایی را در پی خواهد داشت ؛ در فرهنگ اسلام ، مسئولیت های سنگین از دوش زن برداشته شده است تا با خاطری راحت و آسوده به وظیفه فرهنگی – تربیتی درون خانه بپردازد و افراد خانواده را در جهت توسعه فرهنگی و مقابله با تهاجم های آن مستحکم کند ، تا در مسیر رشد و تعالی حرکت نماید . این مسئله مهم زمانی میسر است که اصل مشارکت همگانی در خانواده حاکم باشد.
بیان عزیزی – پاوه
