سڵاو ڕێزم هەیە لە خزمەت برایان و خوشکان زێدە ئازیز، وەک دە زانین کۆمەڵگا کوردی زۆری ڕێز بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام داناوە و بە شانازێوە ئەرکەکان و پێداویستێکان بەڕێوە دەبا، یەکێ لە ڕاسپاردەکانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام ڕۆژووە گرتنە لە مانگی پیرۆزی ڕەمەزان، لە کوردوستان ئازیزمان دا وەک هەر شوێنەکی تر، داب و نرێتی تایبەتی خۆی هەیە. سەبارەت بەو بابەتەو و بۆ زیاتر شیکرنەوە؛ دیمانەیەکمان پێک هێناوە لەگەڵ بەڕێز مامۆستا سەیید محەممەد ئەمین واژی، شارەزای بواری ئایینی.
پرسیاری یەکم:
سەرەتا مامۆستا بەخێر هاتنتان دەکەین، تکایە، پێناسەیەکتان هەبێ سەبارەت بە ڕەمەزنا و هۆی گرتنی ڕۆژوو لەم مانگە پیڕۆزە؟
وڵام: منیش بەخێرهاتنی بەڕێزتان دەکەم بۆ هوروژاندنی ئەم بابەتەو بە تایبەتی لە مانگە ڕمەزانە.
رۆژوو لە ناو هەموو گەلان‌دا ڕێزێکی تایبەتی هەیە و لە نێو گەلی موسوڵمانیش، مانگێک، بە نێوی ڕەمەزان بۆی، دیاری کراوە.
پێناسە: ڕۆژوو لەساڵی دوهەمی کۆچی لەسەر موسوڵمانان پێویس کراوە.بینایی چاوان، سەبارەت بە ڕۆژووی ڕەمەزان؛ دەفەرمی:
” يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقونَ “
ئەی ئەوانەی بڕوا و ئیمانتان هێناوە! ڕۆژووتان لە سەر واجب و پێویست کراوە، هەروەکوو لەسەر گەلەکانی پێش ئێوەش پێویست کرابوو، بەو هیوایەی پارێزکار بن.
دەردەکەوێ ڕەمەزان نەتەنیا لە ناو موسوڵمانان بەڵکە لە ناو هەموو گەلانی جیهان دا، شوێن و پێگەی تایبەتی خۆی هەبووە.
خوای بانی سەر، لەم ئایەتە پیرۆزەدا ئاماژە بە چەند خاڵی گرینگ دەکا؛
1 ـ وشەی “یا” ڕەهایە، واتە؛ هەم بوو بانگ کردنی دوورە، هەم نزیک دەگەیەنێ.
2 ـ وشەی “آمنوا” وشەیەکی نەرمە و جۆرێک سۆزو ئەوینی تێدا شاریاوەیە.
3 ـ دوای ئەم یەک دو وشەیە، دەراو خۆش‌کردنە بۆ وەی، کە بفەرموێ: لەسەرتان پێویست(واجب)کراوە، وەک چۆن لە سەر گەلانی بەر لە ئێوەش پێویست کراوە.
4 ـ دەست نیشان و هێماکردن بۆ هۆکارەکەی؛ کە هەمان، زیندوکرنەوەو و زیندوو ڕاگڕتنی هەست بزوێنی پارێزگاری، دورە پەرێزی لە تاوان وە لە کۆتایی دا هەستی، بەرپرسایەتییە.
بەرپرسایەتی لەهەمبەر: خۆت، بنەماڵە، کۆمەڵگە، ژینگە و بوونەوەر. هەنگاو نانی بەر چاوڕوونانە؛ بۆ هەموو گرفت و دۆزەکان.
مەبەست لە ڕۆژو گرتن وەک ئاماژەی پێکرا گرینگترینیان، زیندوو ڕاگرتنی هەستی پارێزگاری و بەرپرسایەتییە، بەڵام، ئاماژە بەچەند خاڵی تریش دەکەین:
1 ـ وەبیر هاتنەوەی دەردی کۆست‌کەوتوان و هەژاران. تاقی کرنەوەی دۆخێک لە ژیانی دەستەنک و نەدارانە.
2 ـ مەولانا جەلالەددینی بەلخی، لەم باریەوە؛ دەڵێ:
/هست روزه ظاهر، امساک طعام.
/ روزه معنی، توجه دان تمام.
/ این دهان بستی، دهانی، باز شد.
/تا خورنده لقمه های راز شد.
/لب فروبند از طعام و از شراب
/سوی خوان آسمانی کن شتاب.
لە دنیای تەگەرە و و تەکەرەی ئەمڕۆکەدا، ئەم هەستە خەرێکه ڕەبن کەوێ و ئەوی نابێ ببێ، ڕەسەر، کەوێ. کەوایە؛ هەنووکە زیاتڕ لە هەڕ ڕۆژەکی دیکە، حەوجێن، فرەتر پێیەتی.
پرسیارێ دووەم;
مامۆستا ڕۆژوو لەناو گەلانی تریش دا هەبووە؟
وڵام: بەڵێ ڕۆژوو هەر تایبەت بە گەلی موسوڵمان نییە، وەک لە هێمای قوڕئان دەردەکەوێ، هەموو نەتەوەکان بە جۆرێک، بە ڕۆژو بوونە.
ـ لە ئایینزای زەردەشت دا: باوەڕمەندانی؛ ڕۆژانی دو، دوازدە، چاردە و بیست و یەکی هەر مانگێک بەڕۆژوو بوونە. ڕۆژووه‌که‌یان مان گرتن لە خواردنی گۆشت و چەندشتی تر بووە.
ـ لە ئایینی جولەکەدا: هەبووە جاری وایە چل ڕۆژ بە ڕۆژووبوونە. ئێستاکە لەساڵ دا شەش ڕۆژ وەک ڕۆژووی پێویست(واجب) بە ڕۆژوو دەبن و حەووت ڕۆژیش، وەک ڕۆژووی سوننەت بەڕۆژوو دەبن.
ـ لە مەسیحییەت دا: ساڵانە چەند ڕۆژوو هەیە، کە پەیڕەوانی، دەو رۆژانە دا، تێیدا بە ڕۆژوو دەبن ـ ئەگەر چی ئەوان، باوەڕیان وایە نابێ بە ئاشکرا بە ڕۆژووبن ـ ئاماژە بە چەندێکیان؛ دەکەین:
۱ـ ڕۆژووی، ڕۆژی هەینی بەر لە جێژنی پاک.
۲ـ ڕۆژووی دوشەنبە و پێنج شەنبەی حەوتووی پیرۆز(مقدس).
۳ـ ڕۆژووی چوارشەنبە و جومعەی هەر حەوتوویەک.
پرسیاری سێهەم:
مامۆستا تکایە سەبارەت بە گەورەیی ڕەمەزان لە ڕوانگە ئایینی پیرۆزێ ئیسلامەوە بفەرموو؟
وڵام: مانگی ڕەمەزان مانگێکی بەڕیز و گەورەیە و لە ساڵێ دوهەمی کۆچی و لە شاری مەدینە؛ لەسەر موسوڵمانان پێویست کراوە. هۆی گەورەیی ڕەمەزان لە چەند خاڵ‌دا دەست نیشان دەکەین.
۱ـ مانگی دابەزینی قوڕئانە.
۲ـ شەوی قەدری تێدایە، کە بەندایەتی، نزا و پاڕانە لە و شەوەدا؛ بە پێودانکی؛ هەزار مانگە کە دە بێتە زیاتر لە هەشتاو سێ ساڵ.
۳ـ دسپێکی پێغەبەرایەتی بووە؛ چونکە، بە پێی بەڵگەکانی مێژووی، داڵگەی پێغەمبەرایەتی خۆشەویست(د. خ) لە شەوی هەڤدەی ڕەمەزان دابووەە.
۳ـ لەم مانگەدا و لەشەوی قەدردا، رۆزی و بژیوی، زیندەوەرو و مرۆڤ دابەش دەکرێ؛ وەک قوڕئان لە سوڕەتی موبارەکەی فوڕقان‌دا ئاماژەی پێ دەفەرموێ: “فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ” لە شەوی پیرۆزی «قدر»دا گشت کاری گرینگ و بایەخدار بە کارزانی، سەرو بەر(رتق و فتق) و هاوێر دەکرێن. ئەمە، هەندەک لە پەیجۆر و توێژەرانی قوڕئانی، باوەڕمەند کردوە، کە دابەش کردنی بژیوی زیندەوەران، هەر لەم شەوە دایە، بە پێچەوانەی هەندک، کە دەڵێن، لە شەوی بەرات(نیوەی شەعبان)ە.
٤ـ لە دوازدە مانگی ساڵدا؛ تەنیا ناوی ڕەمەزان، لە قوڕئانی پیرۆز دا هاتووە.
پرسیاری چوارم:
لەناو شاعیرانی فارس، عاڕەب زۆر لەسەر ڕەمەزان دواوون، شاعیرانی کورد، بابەتیان هەیە سەبارە بەم مانگە پیرۆزە؟
وڵام:شاعیران و پەخشان نووسانی هەرنەتەوەیەک، زمان حاڵی ئەم نەتەوەیەنە، ڕەمەزان لە ناو هۆنەران و شاعیرانی کورد، کاریگەڕێکی زۆری هەبووە بۆیە دەبینیین ڕەمەزان، لە هۆنراوەکانیان دا ڕەنگدانەوە و هێزکاری پێوەدیارە. ئێمە بۆ وێنە، تەنیا ئاماژە بەچەند شاعیریێکی گەلەکەمان دەکەین.
«مەولەوی تاوەگۆزی» دەلێ:
/منــاره، ســه‌دای سه‌ڵاش سه‌د ته‌رزه‌ن/
/مزگـی، جــه شادی ده‌ماخش به‌رزه‌ن/
/لووله‌ی ته‌راویح وه‌ش وه‌ش مه‌دۆ ده‌نگ/
/بــێ ئاهه‌نگه‌ن تــار ته‌مووره‌ی ئاهه‌نگ/
/مــه‌ره‌حبای لیباس تاعه‌ت پۆشانه‌ن/
/ئــه‌لوه‌دای كاس كاس باده نۆشانه‌ن/
هەروەها لە شوێنێکی تر دا دەفەرمۆێ:
«ئازارم جه وێم بيزارم کەردەن/ ڕەويەی «ڕەمەزان » جە يادم بەردەن/ جەو ساوه نييەت « ڕۆزەم» ئاوردەن/ هيچ ئازارم جە هيچ زۆرش نەوەردەن/ نەچەم نەديدەن ئازيزی بێ گەرد/ نەگۆش نەسەدای يارانی هام فەرد/ شيرينیی ئيفتار دڵم تاڵییەن/ جام نە جەماعەت دۆسان خالییەن/ نەوای «مەرحەبا» نامان نەگۆشم/ چەنی «ئەلوەداش» هەر نە خرۆشم/ زايفيم هەر یەند جە حەد بەرشییەن/ نەسيم ئەر بارۆم عةجايب نييەن»/
«حاجی قادر کۆیی»: شاعیری ناسک خەیاڵ، هەست بزوێن، دانەری قوتابحانەی تایبەتی، ڕێڕەوی ئەحمەدی خانی و بزوێنەری هەستی نیشتمان دۆستی، لەسەردەمێک دا کە بیانی‌یه‌کان لە وڵاتی عێڕاق، خەریکی پەرەپێدانی ئایینی خاج پەرەست(مسیحیت)ی بوون؛ گەلێ جار موسوڵمانانیان دەخستە بەر جەزرەبە و چەرمه‌سەری، پارچە هەڵبەستێکی هۆنیوەتەوە کە لەوێدا مەترسی دەسەڵاتی داگیرکەر و ده مه‌ترسی که‌وتنی؛ ئایینی پیرۆزی ئیسلام وە هەروها ئاگادارکرنەوەکەی؛ لە پارچە هەڵبەستێک دا، دەردەبڕێ. بەرێزیان؛ لە بەیتێک لەم پارچە هەڵبەستە، کە لەوێدا ئاماژە بە نوێژوو ڕۆژووش دەکا؛ دەڵێ:
/بۆ کەیە نامووس و عار و بۆ چییە ئیمان و دین؟/ خاچ و ئینجیلی لە جێی تەفسیر و قوڕئان دادەنێ/
دوایی، لە دڕێژە دا دەڵێ:
/تا بزانێ کێ نوێژی کرد و رۆژوی گرتووه.
/بۆ سياسەت کردنی، پەنجا نیگەهبان داده نێ/
مەحوی: شاعیری و وێژەوانی ئەدەبی کوردی لە پارچە هەڵبەستێک کە بۆ سەڕۆک عێلی “جاف”ی دەنێرێ لە بەیتێک دا ئاوا، دەڵێ:
من بم لەباتی ئەو لە ڕقانا سبەی کە وا/ ماهی صیامە تۆبە دەکەم دەچمە ئیعتیکاف
پرسیاری پێنجەم:
مامۆستای بەڕێز دەکرێ ئاماژە بەم داب و نه‌ڕێتانە بکەی کە لە ڕەمەزانا لە کوردوستان بەڕێوە دەچێ؟
وڵام:سەرەتا پێویسەتە ئاماژە بکەم، کە بەپێی بەڵگەکانی مێژویی و دیڕۆک‌ناسان، کوردوستان یەکەم لانکەی ژیان و ژیار و دوهەم سەرچاوەی ژیانی دوبارەی مڕۆڤ بووه. کورد بە پێچەوانی گەلانی تر لەبەر چەند هۆیەک ـ وەک ئەمە کە لەلایان دو زل هێزی ئەوکات (ئێران و ڕۆم) دەچەوسێندراوە ـ دوای عەرەب دووهەم نەتەوە بووه کە بە باوەشی گەرمەوە ئایینی پیرۆزی ئیسلامی، وەرگرتووە. مامۆستا هەژار لە پێشەکی شەڕەفنامەدا ئاماژەی پێ دەکا و دەفەرموێ: ” ئایینی پاک و بێ گەردی ئیسلامەتی ـ کە لەسەرەتاوە پەیدا بووە ـ تیشکی برایەتی و یەکسانی، وە چیاکانی کوردستانیش کەوتووە. تاریکایی ئاگرپەرەستیی لەسەر ڕەواندین و چاکان و پاکانی ئیسلامی پێشوو تێیان گەیاندیین کە موسوڵمان هەموو پێکەوە بران و ڕەش و بۆر و سپی و مۆر و زەرد و کەوەیەک لە ئارا دا نیە و هەموو ڕەگەز و تیرە و هۆز و نەتەوەیەک ـ لەبەرانبەر بارەگای خودای بەرزا ـ یەکجۆرن و یەک تەرزن”.
بۆ ماوەیەک لە ژێر ئاڵای شەکاوەی ئیسلام حەسانەوە، بەڵام زۆری پێ نەچوو کەسانێک بەناوی دین دەستیان کرد بە ڕەگەز پەرەستی و چەوساندنه‌وەی ئەم گەلە.
لە کوردوستانی ئازیزمان دا خەڵک هەمیشە زۆر بە گەرم‌و گوڕی بەرەو پیری ڕەمەزان چوون، لێرەدا چاوێک دەخشێنین، بە سەر هەندەک داب و نریتی. کە لە کۆمەڵگای کۆردەواری چیان بۆ کردووە. کە هەڵقوڵاوی هەستی بەسۆز و خۆشەویستی بەرامبەر بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام بووە، زۆر بە کورتی ئاماژە بەهەندەکیان دەکەین:
الف) بەخێر هاتنی ڕەمەزان (بە چەند ڕۆژ بە ڕۆژوو بوون بەرەو پێشوازی ڕەمەزان چوونە)
ب)ـ ڕاگەیاندنی ڕەمەزان. ج)ـ سەڵای پارشێو، د)ـ بەربانگ. ه)ـ بیست حەووتی ڕەمەزان. و)ـ جێژنی ڕەمەزان. ز)ـ چێشتی مجێور.
پرسیاری شەشەم:
مامۆستاگیان، بەر لە پەیدابوونی کەرەسەی وەک ماشێن و تەلێفوون و تۆڕەکۆمەڵایەتێکان چۆنیان لە مانگ ڕاونیوەو چۆنیان ڕاگەیاندووە کە سبەی ڕەمەزانە یا جێژنە؟
وڵام: دو ڕۆژ بمێنێ بۆ مانگی ڕەمەزان، بۆ سۆی مانگ، لاوەکان، دەچوونە سەر ربان، بانوان و لوتکەی بەرزی تەپۆڵکەکان، دەست لەسەر کەوانەی برۆ، بە تێژ کردنی چاوو، خڕ کرنەوەی قاپۆچکەی، چاوێک دەکرایە چوار چاو، یەکتریان، بۆ ئاسۆی زەردەپەڕ دنە دەدا، یەکێک بە دێتنی مانگی زەرد و بارێکی یەکشەوە، بە ڕاداشتنی قامکی دۆشاوە مژە، دەو رو بەری، ڕێنوێنی دەکەرد، هاها، ئەوەتە، لە دوایی دا بە هەڵەداوان و سڵاوات لێدان، لە دیداری ڕەسولوڵڵایە، بەرەو مزگەووت دەچوون و لە خزمەت مامۆستای، گەڕەک یا ئاوایی، شایەتی دەدرا. دیسان بڕیارد دەدرا لەتەنگەی نۆژی شێوان دا، بچنە سەر بستۆکان، ئاوور کەنەوە، تا گووندەکانی دراوسێش بزانن ئەمە هەواڵی دیتنی مانگی یەکشەوەیە. هەر ئەم شەوە پسولەی دیتنی مانگ و وەرگرتنی شایەتی، بە تەتەر(نامەبر) بۆ شارو ئاواییەکان بەڕێ دەکرا. بۆ سۆحا، بەفەرمی ڕەمەزان دیاری دەکرا.
خڵێکی دیکە کە جێی خۆیەتی ئاماژەی پێ بکەم ئەمەیە؛ پازدە ڕۆژی هەوڵ، بە کۆمەڵ لە نێو تەڕاویح دا گوتویانە بەخێر بێی(مرحبا) ڕەمەزان. پازدە ڕۆژی دوایە بە خۆێندنی دوعای (الوداع) ماڵئاوایان لێکردووە.
پرسیاری حەوتەم:
مامۆستا! ئەوکات وەک ئێستاکە کاتژمێر و بڵیندگۆ نەبووە کە خەڵک پێی وەخەبەر بێ، چۆن بۆ پارشێو وەخەبەر دەهاتن؟دوای کە بڵیندگۆ پەیدا بوو چۆن سەڵا دەکرا چیان دەکوت و هۆنراوەی کێیان دەخوێندە وە و هەر وەها دەکرێ ئاماژە بەم کەسانە بکە کە لە دوای پەیدا بوونی بڵینگۆو پێشتریش سەڵایان کردبێ؟
وڵام:
هەستانی خەڵک بۆ پارشێو، لە هەندەک شوێن بە دەهۆڵ یا دەفە، لە هەندێکی دی بە خوێندنەوەی شێعر و چامە(قصیده)ی بوردیه، لە پەسنی خوا پێغەمبەر (د. خ)؛ خەڵکیان وەخەبەر دەهێنا. لە هۆنراوەی کوردی زۆر کەڵک وەرگیراوە؛ وەک؛ هۆنراوەکانی: مامۆستا ئەحمەدی خانی، مامۆستا نالی، مامۆستا مەحوی، مامۆستا وەفایی، مامۆستا بێخوود و مامۆستا مەلاهادی ئەفخەم زادە و ە زۆری تر. لێرە دا ئاماژە بە پەسنی مامۆستا “ئەحمەدی کۆر” دەکەین؛ کە لە موکریان زۆر دەخوێندراوە وەک دەڵێ:
/دڵبەرا داییم دەناڵم، دەم بەدەم شام و سەحەر/ جارێ ناپرسی لە حاڵم، چاو عوقابی خۆش خەبەر.
وە یا هۆنراوەی “تاهیر بەگی جاف”؛ کە دەڵێ:
/مەتلەعی سوبحی سەعادت مەزهەری عیلمولیەقین/ ئەی سوپاساللاری فەوجی ئەنبیا و موڕسەلین.
کە ئاهەنگ و موسیقای تایبەتی خۆی هەبووە. کە هەڵقوڵاوی مزگەوت و خانەقا بووە، زۆر تر بە شێووەی مەقام دەخوێندرایەوە. هەندەک لە لاوەکان و لەم شوێنەش کە فەقێ هەبان ـ کە جاران زۆربەی ئاواییەکانی کوردوستان، فەقێیان هەبووە ـ دەستیان دەکرد بە خوێننەوەی موناجات، کە بەنێوی “سەڵا”، “کەبار”، “گاز” و… ناسرا بوون.
دوای ئەمەکە بڵینگۆ و زەبت پەیدا بوو، دەنگی زۆر دەنگ خۆشان تۆمار کراوە و لە سەر بڵیندگۆی مزگەوتەکان دە خوێنرێنەوە؛ وەک دەنگی:
ئێمە لێرەدا بە پێی پارێزگاکان دابەشیان دەکەین؛
پاڕێزگای کرمانشاە: ۱ـ مامۆستا مەلا محەممەدی ڕەبیعی ۲ـ حاجی مامۆستا فەرەجی سەفەری(سەرپێڵی زەهاو ـ ڕێژاو).
پاڕێزگای کوردوستان: ۱ـ مامۆستا سەیید بەهائەددینی ئەحمەدی(ئارانانی ـ‌سنە) ۲ـ حاج مامۆست مەلا عارف عەلامی(مریوان) ۳ـ محەممەد عەلی مراد خانی ناسراو بە حەمەیلی(هەورامان ـ مەریوان) ٤ـ حاجی دەروێش ناسراو بە حەزین(سەقز) ۵ـ میرزا عەبدلقادر ناسراوە بە میرزا قادرە شەلە (سەقز) ۶ـ شێخ عەبدڕڕەحیم(کەسنەزانی سەقز) ۷ـ محەممەد عەبدی ناسراو بە جەناب(کەسنەزانی سەقز) ٨ـ عەبدوڵڵا سەیید زادە(کەچەڵمیە ـ سەقز) ۹ـ مامۆستا مەلا محەممەد ئەمین عەلایی ئاخکەندـ سەقز) ۱۰ـ مامۆستا مەلا محەممەد ئیمامی (سەقز) ۱۱ـ مامۆستا زەبەردەست(مەریوان). ۱۲ـ سەیید محەممەدی حوسەینی(ترجان ـ سەقز).
پارێزگای ئازربایجانی ڕۆژئاوا: ۱ـ جەلیل بەلەدی (شنۆ) ۲ـ حاج ڕەحیم سەڵاکەر (مەهاباد) ۳ـ سەعید ماملێ(مەهاباد) ۴ـ مەلا عەلی حافیزولقوڕئان (مەهاباد) ۵ـ مەلا غەفووری دەبباغی(مەهاباد) ٦ـ محەممەد شەریف سوڵتانی (مەهاباد). ۷ـ مەلا حوسەینی قازانەسەری (بۆکان) ٨ ـ مەلا محەممەدی عەزیمی (سەردەشت) ۹ـ مەلا یونسی قادر پوور (شنۆ) ۱۰ـ حاجی مامۆستا مەلا ئەحمەدی سەلیمی، ناسراو بە دۆنەخۆر(پیرانشار) ۱۱ـ مەلا محەممەدی موئەززین، ناسراوە بە مەلا سەبیلە(بۆکان) ۱۲ـ مەلا ڕەحمانی قەڵای سەوزی (ناوچەی میاندواو) ۱۳ـ عەیزی کەریمەسووری ـ خونەک‌جاجان(پیرانشار) ۱۴ـ مامۆستا مەلا ڕەحیمی ئیسماعیلی ئەفشار، ناسراو بە بە مەلا ڕەحیمی دەنگ خۆش و خەت خۆش( ئەفشارـ شایندێژ) ۱۵ـ فەقێ عوسمانی شاریکەندی(بۆکان) ۱۶ـ حەمەدی شێخە (ئاڵوەتان ـ سەردەشت) ۱۷ـ مامۆستا حوسەینی قەلعە جوجەیی (ورمێ) ۱٨ـ سەیید محەممەدی سەفایی (سەفاخانەی ـ سەقز) ۱۹ـ مامۆستا مەلا نەجمەددینی شەریعەت پەنا(سەردەشت) ۲۰ـ مەلا حوسەینی عەزیزی (بۆکان) ۲۱ـ مەلا عەبدولعەزیز میرزایی (ورمێ). وە زۆری تر هەن کە بەداخەوە من هەر ئەوەندانم بۆ ساغ بوونەتەوە.
کوردوستان جەمسەری، مۆسیقای عیرفانییە، ئەو مۆسیقایەی کە لە موناجاتەکانی کوردوستان کەڵکی لێ وەرگیراوە، مەقامە، بۆ وێنە دوو دانە لە سەڵا (موناجان)ی مامۆستا ڕەبیعی ئاماژە پێ دەکەین؛ یەکیان: بەخشەندەیی بوزورگی، بی باکی… . کە ئەمە ناسراوە بە مەقامی “ئەڵڵاوەیسی”. دوهەمینیان: یارەب من تەوبە من پەشیمانیمە، ئەم مەقامە لە مۆسیقادا بە مەقامی”شوشتەری” ناسراوە.
پرسیاری هەشتەم:
تەڕاویح چۆن بەڕێوە دەچو؟
دیارە لە هەندەک، شوێن هەشت ڕەکاعەت و بەویترەکانەوە یازدە ڕەکاعەت کراوە و لە هەندێ شوێنی تر، زیاتر یا بە وەرزی ساڵ فەرقی کردوە، کاتێ پاییز و زستان کە شەوەکان دڕێژ بوونە نزیکی بیست ڕەکاعەتیان کردوە و لە وەرزی بەهار کە شەو قوڵەیە، هەر هەشت ڕەکاعەت تەڕاویحیان کراوە. پیرەکان و گەنجه‌کان تێکڕا و وێگڕا لەگەڵ مێر مناڵەکان بۆ خۆێندنی نۆژی تەڕاویح دەهاتنە مزگەوتێ و کەس له سەر شتێکی چکۆلە، لەکەس قەڵس نەدەبوو، بەڵام لاوەکان بە دابی گەورە و چکۆلایەتی، لە ڕیزی پشتەوە نۆژیان دادەبەست.
پرسیاری نوهەم:
بەربانگ چۆن بوو؟ دەشەوی ئاخیرێ چۆن بەڕێوە دەچوو؟
وڵام:هەمۆ ڕۆژێ بەربانگان دەچوونە مزگەوتێ و بەتایبەتی بۆ مناڵەکان، خۆی جێژنەیەک بووە. دیمەنێکی زۆر خۆش بوو… کاتێک بانگ دەدرا، مێرمناڵەکان ئاو و خورمایان بە نێو ڕۆژووانان دا دەگێڕا. لە هێندێک شوێن، مەجومعە دەهاتە مزگەوتێ هەر لەمزگەوتێ ڕۆژو دەکرایه‌وه و بەربانگیان دەکردەوە و تا نوێژی خەوتنان لە مزگەووت دەمانەوە. دوایە کە تەڕاویحیان دەکرد، مامۆستا لە پێشێ و ڕیش سپی لەدوایە دەچوونە سەردانی ماڵەکان. هەر شەوە لە ماڵێک.
ئەم دەشەوەی ئاخیری ڕەمەزان،مەگەر بە هەڵکەووت، دەنا زۆربەیان تاکوو پارشێو به‌خەبەر دەبوون و لەگەڵ خوای خۆیان نزاو پاڕانەوەیان دەکرد.
پرسیاری دەهەم:
بیست و حەوتی ڕەمەزان چیان دەکرد؟
وڵام: بیست و حەوتی ڕەمەزان، خۆی نیمچە جێژنێک بوو، زۆربەی ماڵەکان ئەوێ شەوێ کوللێرە ناسکە، کوللێرە چەورەیان دروست دەکرد. زۆر کەس کە کاتی خۆی بۆی هەڵنەسووڕاوە، لەم ڕۆژوو شەوە حەوتووی مناڵی، نەزریان،بەڕێوە دەبرد. شەو پیاوەکان بە گشتی لە مزگەوتێ و ئافرەتانیش لە ماڵ، دەستیان بە نزاو پاڕانەوە دەکرد. مانەوەی شەوانی قەدر و شەونخوونی، دەروونەکانی، دارماڵ دەکردن لە سۆز و لێبوردەیی، دڵەکان وەکوڵ دەهێنا و تەیاری دەکردن بۆ هەرچەشنە ڕاسپاردنێک ئایینی و کۆمەڵایەتی، هەر لەوێشەوێ ڕا بڕیاری نوێی دەدا کە لە ژیانی دا وەرچەرخانێک بەرەو چاکەوێژی، چاکەکاری، ڕوو بدا.
پرسیاری یازدەهوم:
ئەو کات سەرچاکرنەوە چۆن بوو؟
وڵام: سەر چاکردنەوە، لە پازدەی ڕەمەزانێ ڕا دەستی پێ دەکرد؛ ئەویش بۆ کەسی نەدار دادەنرا. چوونکە بە پێی ڕێڕەوی ئیمامی شافیعی(ر.خ) سەرفترە دەبێ لە بژیوی ئەو مەڵبەندەی بی. ناوچەی کوردەواریش بژیوان نانە، بۆیە لە گەنم دەدرا، کە سەری هەر کەسێک تۆزێک هەورازترە لە دو کیلۆنیوە، دەم و دەستیش گەنم وەگیر نەدەکەووت؛ زۆربەیان سەریان بەقەرزی سەر جێخوون و سەرخەرمانان چا دەکردەوە.
پرسیارێ دوازدەهووم:
جێژنی ڕەمەزان چۆن بوو؟
وڵام: هەموو بە شادی‌یه‌وە، بە جلکی تازە، بەرەو پێشوازی جێژن دەچوون، لە هەموو ماڵەکان کاسە جێژن ئامادە دەکرا، تەندووری هەمۆ ماڵێک هەڵدەکرا بۆنی خۆشی چێشت، لەهەموو گەڕەکەکان ڕۆژە رێیەک دەڕۆیشت. پیاوەکان بەڕەو مزگەوت و کابانەکانیش خەریکی ڕازانەوەی ماڵ، زایەڵەی دەنگی بەکۆمەڵی اللە اکبر لە مزگەوتەکان و سەربانەکان ـ کە زبان ناتوانێ بەیانی کا ـ لە ژێر عاسمانەکان و زەوی، دەزرینگایەوە. منداڵەکان کچ و کوڕان، لاو و پیر، ساغ و نەخۆش، ئەم جێژنە دڵێکی دەکردە سەد دڵ. لە مزگەوتێ تا تاوهەڵاتێ، چەند کەسی دەنگ خۆش هاوڕێیەتی مامۆستایان دەکرد؛ بۆ خوێندنەوەی سوڕەتی موبارەکەی”رحمن” جا لە سەر ڕستەی: ” فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ ” ڕادەوستان و وێگڕا؛ دەیان کووت: “اللە اکبر….للە الحمد”. دوای هەڵاتنی تاو بە پێوانەی بڵیندی ڕمبێک(نزیکەی چارەگێک) مامۆستا، داوای لە خەڵکەکە دەکرد، ڕووکەنە ڕووگە(قبله)، مامۆستا بە کردنی دو رەکعهت نۆژی جێژنی ڕەمەزان و هاندانی خەڵکەکە کە ئاوا نییەت بێنن. دەستی دەکرد بە خوێندنی نۆژی جێژن. دوای نۆژ، مامۆستا باسی لە ئەرکی موسوڵمان، لە سەر موسوڵمانی دەکرد. باسی لە سۆز و مێهرەبانی دەکرد، باسی لە دراوسێ و ئاوماڵ دەکرد کە هەموویان، مافیان بەسەریەکەوە هەیە، باسی لەوە دەکرد کەسێک زیاتر لە سێ ڕۆژان دەنگ لە برای موسوڵمان بگۆڕێ، لە ڕۆژی پەسڵان خۆشەویست(د. خ)ئاوڕی وێنادا، زۆر جار دەنگی گریان لەنێو جەماوەرەکە بەرز دەبۆوە، دوای تەواو بوونی وتاری مامۆستا؛ هەموو وێکرا دەستیان دەملی یەکتر دەکرد و داوای گەردن ئازاییان لێکتر دەکرد. یانی ئەگەر شەڕی تایفەیی با، شەڕهی گەڕەک با، هەموو لە ڕۆژە دەگوژانەوە. دوای لە ئامێز کردنی یەکتر و دەست ماچ کردنی مامۆستا؛ یەکێک بە دەنگی بڵیند هەرای دەکرد: “کاسەو مەجومعەی بێننە مزگەوتێ” هەر لاوە، بڵەی یەک و دوو، لەماڵێ ڕا مەجومعەیان دێنا و دوو دوو پێکەوە لەسەر مەجومعەیەکی دادەنیشتن. لاوەکانیش لە چەقەخانەی مزگەووت خەریکی خواردن دەبوون و چایان ساز دەکرد. دوای تەواو بوون و سفرە کۆ کرنەوە، خاوەن ماڵەکان دەهاتنەوە ماڵێ و پیاوەکان، جێژنە پیرۆزه‌یان لە ماڵ و منداڵ دەکرد و بە غوڕابی و قەرەپوڵ دڵی منداڵەکانیان دەگەشاندنەوە. ئەم جێژنە تەمەکان، ڕادەماڵێ، خۆش دەماخی دەخاتە ناخەکان، داراو نەدار، وەک یەکن، یەک ڕەنگن، دەنگ بڕینێک نەماوە، خۆلێک هەڵاواردنێک نابینرێ. دوای کەمتر لە کاتژمێرێک هاتنەوە لە مزگەووت وێکڕا دەچوونە ماڵە مامۆستای. لەوێ چایەکیان دەخوارد و دوایە تەوای ماڵی گەڕەکێیان دەکرد. بەر لەوەی بچنە ئەم ماڵە، خاوەن ماڵەکە بە خۆشی و بە هەڵەداون دەچۆوە ژوورێ کە میوان هاتن، ژن و منداڵ هەموو دەهاتنە دەرێ و بەریز ڕادەوەستان و میوانەکانیان بە خێر هاتن دەکردن و جێژنە پیرۆزانە لێکتر دەکرا، مێرمناڵێک بە زەنبیلەیک لە مێۆژوو نوقڵ پێشوازیان لە میوانا دەکرد. داوایان لێ دەکرد تەشریف بێننە ژورێ. هەر لەبەر دەرگا، لەو ماڵانەی کە نێوان ناخۆشێک هەبا دەچوونە ژووڕێ و چایەکیان دە خواردەوە. لەو ڕۆژەدا، ئەگەر ئافرەتێک ڕەدووکەوتبا، باوەخوێن دەکراوە؛ ئەگەر دڵئێشێک هەبا هەر لەو ڕۆژەی دا ـ بە حورمەتی ئەم ڕۆژە پیرۆز ـ بە نێوبژی مامۆستا و چوار ڕدێن‌سپی چارەسەر دەکرا. کەس قسەی وەبەر نەدێنان. تەنانەت ئەگەر قەتڵیش با، ئاشتەوانی دەکرا و ئاو بە ئاگر دەکرا. ئەمەکەشی هەوای ئەوکات بوو.
لەهەندەک ئاواییان دا کە من کاتی خۆی لە (سێوەدینی خوارێ)ی بۆکان مەلا بووم، عادەتیان وابوو، دوای نۆژی جێژن بە کۆمەڵ دەچوونە سەر قەبران و دوای فاتیحا جا دەگەڕانەوە ماڵ.
پرسیاری سێزدەهووم:
مامۆستا زۆر باسی چێشتی مجێور دەکەن، ئەڕێ چۆن بووە، کە دیارە مامۆستا هەژاریش بەسەرهاتی خۆی بە نێوی “چێشتی مجێور’ نوسیوە؟
وڵام:یەکی تر لە نرێتەکانی، ئەوکاتی ڕەمەزان، چێشتی مجێور بوو. کاتێ کە مەجومعە، کەوڵ و سەرشیلکە لە ڕۆژی جێژنێ دا دەهاتنە مزگەووتێ، هەموو جۆڕە چێشتەکی کوردەواری لەسەر بوو، کە ئێمە لێرەدا ئاماژە بە هەندەکیان؛ دەکەین: ۱ـ بەربەسێڵ ۲ـ ترخێنە ۳ـ شۆرباوکفتە ٤ـ شۆرباوبایجان ۵ـ شۆرباوهێلکە ۶ـ شۆرباوباقلە ۷ـ شۆرباوبایجان ٨ـ شۆرباو و پەنیر۹ـ شۆر باو ماش ۱۰ـ ماشێنە ۱۱ـ خۆریشت پڵاو ۱۲ـ خۆریشتی بە لەپە ۱۳ـ قەیسی و ڕۆن ۱۴ـ خورماو رۆن ۱۵ـ دۆڵمە ۱٦ـ دەسخۆری بە لەپە ۱۷ـ هێلکەو ڕۆن بە دۆشاویی ۱٨ـ سەنگەسیر ۱۹ـ قورمە کەشکی ۲۰ـ دۆکڵیوی کەشکی ۲۱ـ تاس کەباب ۲۲ـ کاردووپڵاو ۲۳ـ هەڵوا ۲٤ـ کودو ۲٥ـ ترشی بەکەلەمی ۲٦ـ سەروپێ ۲۷ـ تەندور پڵاو ۲٨ـ مزراویلکە ۲۹ـ هەریشتەوبرینج ۳۰ـ بۆرانی ۳۱ـ نیسکێنە ۳۲ـ ماشێنە ۳۳ـ بڕوێش. ۳٤ـ شیر برینج.۳٥ـ هێلکەو ڕۆن بە قەندی. ۳٦ـ نیسک پڵاو. ۳۷ـ هەریشتەپڵاو. ۳٨ـ ساوار. ۳۹ـ کوکی بە پنگەی ،و… .هتد. دوای ئەمە چێشتەکە دەخورا، کەس بڵاوی نەدەکرد، تا گەنجەکان کۆیان دەکردەنەوە. نانەکانیان لە سەر یەک دادەنا جاری وایە، چەند دەستەوارە دەبوو، کە لە لایەکیان دادەناو، چێشتەکانیش، هەموو دە دو سێ مەنجەڵیان دەکرد، چونکە چێشتەکان، یەک شل بوو، یەک تووند بوو، یەک شیرین، یەک تیژ، یەک سوێروو، یەک ترشوک، نەدەکرا هەموو لە یەک مەنجەڵ دابێ…ئەمە چێشتی مجێوری و جێژنانەی مجێوری بوو. لە دواییدا مجێور دەیبردنەوە ماڵێ لە گەڵ ماڵ و منداڵی ئەوەی دەخورا، دەخوراو ئەوەی دیکەشیان تاقەت دەکر. بەمەیان دەگووت، چێشتی مجێوری، کە مامۆستا هەژاریش نوسینەوەی ژیانانمەی خۆی ـ کە ژیانێکی پر لە ترشی، سوێری، شیرینی و تاڵی بووە، بەم نێوی ناوە. زۆر کەس هەبووە، لە ماڵێ ڕا دوسێ نانی لەسەر مەجومعەکە و کەوڵەکەی داناوە، تا کوو یارمەتێک بێ بۆ مجێوری، مجێوریش ئەم نانانەی هەڵدەخستن ڕەق هەڵدەهاتن و خرا نەدەبوون، بەشی چەند مانگی دەکرد، حەتا هەبووە، لە مجێوریان کڕیوەتەوە.
ئەمە گۆشە نیگایەک بوو لە سەردەمی چەند ساڵ لەمەو بەری ڕەمەزان لە کوردوستان دا.
مامۆستا لە کۆتاییدا ئەگەر ڕاسپاردەیەک، با بابەتێک هەیە کە باسی لێوە نەکرابێ؛ بیفەرموو؟
وڵام: دەست خۆشیتان پێ دەڵێم، جێی خۆیەتی بگوترێ، بۆ وڵامی هەندەک لەم پرسیارانە، پەلەم نەکردووە، لێکۆڵینەوەم لەسەر کردووە، بۆیە دەبێ لێرەوە، سپاسی ئەم بەڕێزانە بکەم کە بۆ نێوی هەندەک لەم کەسانەی کە کاتی خۆی سەڵایان کردووە، یارمەتیان داوم. بەڕێزان:مامۆستا ئەحمەد شەریعەت پەنا(مەهاباد)، کاک ڕەحمەتی ئیبڕاهیمان مامۆستای موسیقا(مەهاباد)، لێکۆڵەر و نوسەر کاک سەیید محەممەدی سەمەدی(مەهاباد)، مامۆستا مەلا محەممەد خزرنژاد (بۆکان). مامۆستا مەلا محموود مەعڕوفی(بۆکان). مامۆستا مەلا شەفیع سادقی(ورمێ). مامۆستا مەلا عەبدوڕڕەحیم نیریزی(کرمانشا). وە بۆ نێوی هەندەک چێشتی کوردەواری؛ لەدایکی خۆشەویستم، زێنەبی خزری و خوشکی بەڕێزم: سەیید زادە کافیە واژی، هاوسەری بەڕێزم: مەلیحە بابامیری. پڕ بەدڵ سپاسیان بکەم.
کۆتایی
وتوێژکار:محەممەدی محەممەدی/مەهاباد
۲/۲/۱٤۰۰
۱۰ ڕەمەزانی۱٤٤۲
