طاهره میرزایی – کارشناس رشته مدیریت
مهم‌ترین دغدغه معلمان مبتدی، از اداره کلاس یا به تعبیری مدیریت اداره کلاس درس ناشی می‌شود. برقراری نظم و کنترل کلاس و تدریس موفق، مجموعه نگرانی‌های این گونه معلمان است. بنابراین آگاهی از مفهوم مدیریت کلاس و راهبردهای آن، راهی برای رفع این نگرانی‌هاست.
به‌نظر اسکریونر مدیریت کلاس درس به مفهوم (ایجاد شرایط لازم برای تحقق یادگیری است.) براین اساس می‌توان نتیجه گرفت که مهارت‌های مدیریت کلاس درس سنگ بنای کل موفقیت در تدریس است.
مدیریت کلاس درس عبارت از رهبری کردن امور کلاس درس از طریق: تنظیم برنامه درسی: سازماندهی مراحل کار و منابع، سازماندهی محیط به منظور بالا بردن کار نظارت بر پیشرفت دانش‌آموزان و پیش‌بینی مسائل بالقوه است. (صفوی، ۱۳۷۲).
اهداف مدیریت کلاس
از نظر بیکرووستراپ (۸۵) (۲۰۰۰)، اهداف عمده مدیریت کلاس درس شامل موارد زیر است:
الف) برنامه‌ریزی درسی برپایه آمیزه‌ای از تنوع و هدف
ب) ارائه دستورالعمل‌های شفاف به دانش‌آموزان در مورد فعالیت‌های درسی
ج) هدایت و نظارت بریادگیری و فعالیت‌های دانش‌آموزان
د) به‌کار گیری ابزارهای آموزشی و منابع یادگیری و تدریس
هـ) حرکت منطقی از یک مرحله‌ی تدریس به مرحله‌ی دیگر
و) زمان‌بندی فعالیت‌های کلاس و ایجاد توازن در آنها
ز) شروع و خاتمه هدفمند درس
پس دیده می‌شود اصطلاح مدیریت کلاس با اصطلاح نظم و انضباط معادل نبوده و مدیریت کلاس را می‌توان مجموعه‌ای از برنامه‌ریزی‌ها و اقداماتی دانست که معلم برای اطمینان یافتن از اثر بخشی و کارایی یادگیری در کلاس انجام می‌دهد. معلمانی که در امر مدیریت کلاس موفق هستند نظم و انضباط را در جایگاه مناسب آن در کل صحنه آموزش قرار می‌دهند. با اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مدیریت کلاس، معلم نه تنها امیدوار است که میزان یادگیری دانش‌آموزان فزونی یابد، بلکه همچنین به آنان کمک می‌کند که متوجه رفتار خود باشند و آن‌را اصلاح نمایند. (صیامی، ۱۳۸۰)
عوامل موثر برمدیریت کلاس را در سه قسمت به شرح زیر طبقه‌بندی می‌نماییم.
الف: ویژگی‌های شخصیت معلم
ب: روش‌های تدریس معلم
ج: استفاده از فنون تدریس
الف) ویژگی‌های شخصیتی معلم
بدون شک شخصیت و یا ویژگی‌های شخصیتی معلم، یکی از عوامل بسیار مهم در نظم‌دهی کلاس می‌باشد. معلمی که ظاهر آن آراسته می‌باشد، مثبت نگر و خوش اخلاق است به توانایی‌هایی ذهنی، جسمی، عاطفی و تفاوت‌های فردی شاگردان آگاهی دارد، شرایط فیزیکی کلاس را از قبل آماده می‌سازد، مهارت ارزشیابی و پرسش کردن را می‌داند، دانش‌آموزان را دوست دارد و به کارش علاقه نشان می‌دهد، با ایمان، راستگو، صادق و خوش بیان و در کارش مسلط است، با معلمی که این ویژگی‌ها را ندارد، مسلماً بسیار متفاوت است بنابراین معلمین باید این صفات را در خود آشکار نمایند و در تمهیدات اشتغال به حرفه مقدس معلمی، این ویژگی‌ها را در خود متبلور سازند. معلم باید قادر به توصیف دقیق و تخصصی رفتارهایی که به آنها اشاره می‌کند، باشد و روشن نماید که چگونه دانش‌آموزان می‌توانند الگوی کاربرد رفتارهای مطلوب در کلاس باشند. (اورستون (۹۶)، ۱۹۹۵)
ویژگی‌های عمومی معلمان نیز در زمینه مدیریت مؤثر کلاس تأثیر زیادی دارد. صیامی (۱۳۷۹) به نقل از بروفی و پوتنام (۹۴) می‌گوید: هر معلم اثر بخش باید فردی بشاش، خوش اخلاق، عاطفی، برخوردار از سلامت روانی و انطباق پذیر باشد. به‌طور دقیق‌تر، معلمان مؤثر و کارا افرادی هستند که باید بتوانند در لحظه‌های بحرانی خونسردی خود را حفظ کنند و بدون اتخاذ موضعی تدافعی یا سلطه جویانه به حرف‌های دانش‌آموزان گوش بدهند و از برخوردهایی که در آنان مسأله برد و باخت مطرح است بپرهیزند و به‌جای پس روی، سرزنش، آزار و اذیت و دیگر واکنش‌های افراطی، موضع حل مسأله را برگزینند.
ب) روش‌های تدریس
یک معلم باید با توجه به شرایط کلاسی – امکانات و تجهیزات – توانایی‌هایی خود و شاگردان و محتوای کتابهای درسی یک روش مناسب انتخاب نماید و در صورتی که روش تدریس معلم مناسب نباشد باعث سردرگمی شاگردان، شلوغی کلاس و اتلاف وقت خواهد شد. بنابراین لازم است که یک معلم نسبت به الگوها، روش‌ها و راهبردهای فنون تدریس، آگا‌هی‌های لازم را داشته باشد تا به موقع و در جای مناسب از هر کدام از روش‌ها و فنون، با موقعیت بهره‌مند گردد.
یکی از دلایل استفاده نکردن از روش‌های فعال تدریس توسط معلمان محتوای کتابهای درسی است. تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره دبیرستان نشان می‌دهد که تنها ۳۷ درصد معیارهای روش‌های تدریس فعال و کتب درسی این دوره اعمال گردیده است. (پیریایی، ۱۳۸۳)
بنابراین ضرورت دارد که یک معلم در طراحی آموزشی تدابیری بیندیشد تا شاگردان را با مفاهیمی که ارائه شد آشنا کرده و امکان برهم زدن نظم کلاس را از دانش‌آموزان خاطی سلب نماید، همچنین ضروری است که محتوای کتابهای درسی با توجه به چگونگی آموزش و اعمال روش‌های تدریس فعال بازنگری گردد.
ج) فنون تدریس
تدریس به مجموعه اعمالی که معلم برای جلب توجه شاگردان به تدریس اثر بخش و کارآمدتر اجرا می‌نماید، گفته می شود. آشنایی و آگاهی نسبت به فنون تدریس و اعمال آنها در کلاس درس توسط معلم، باعث می‌شود، وی بدون استفاده از خشونت و تنبیه بدنی، کلاس را مدیریت نموده و نظم را حاکم سازد.
از جمله فنون تدریس می‌توان موارد زیر را بر‌شمرد:
۱- تدبیر منفی
تدبیر منفی یکی از تکنیک‌های خانواده درمانی است و معلم به منظور ساکت کردن کلاس یا جلب توجه دانش‌آموزان از آن استفاده می‌نماید. بدین صورت که وقتی کلاس شلوغ می‌شود معلم طنین شادی صدای خود را کم کرده و بغض صدایش را افزایش می‌دهد و با این روش به کلاس نظم می‌بخشد.
۲- کم و زیاد کردن تن صدا
به منظور جلب توجه شاگردان و وادار کردن آنها به گوش دادن، معلم باید با صدای یکنواخت صحبت نکند. نوسانات صدای خود را کم و زیاد کند تا دانش آموزان شنونده فعالی شوند.
۳- حرکت‌های معلم
بین حرکت‌های معلم و توجه شاگردان رابطه مستقیم وجود دارد.(شعبانی،۳۸۲)
هر چه حرکات هدفمند معلم و حرکت کردن به آخر کلاس و برگشتن و حرکات پایین کلاس معلم بیشتر باشد معلم بر کلاس مسلط‌تر خواهد بود و شاگردان هم بیشتر به او توجه خواهند کرد و در نتیجه یادگیری بهتر صورت می‌گیرد.
۴- تاکید روی بعضی از مفاهیم و کلمات
«نگاه کنید، دقت کنید» این کلمات خیلی مهمند و تکرار بعضی افعال و کلمات از جمله نکاتی است که به خاطر تاکید معلم، توجه شاگردان را جلب کند.
۵- اشارات معلم
بعضی از ایماها و اشارات معلم، باعث دقت بیشتر شاگردان می‌شود: حرکات دست، چشم، ابرو، دهان، انگشتان و سر، مشتمل بر این حرکات است.
۶- مکث‌های به موقع و هدفمند
برخی معلمان در حین توضیح دادن یا سخنرانی با مکث‌های به موقع حواس شاگردان را به مفاهیم جلب می‌نمایند و سرو صدای دانش آموزان را کاهش می‌دهند و کلاس را اداره کنند.
۷- تشویق و تمجید دانش آموزان
یکی از فنونی که به عنوان ابزاری موثر در اختیار معلمان، تشویق و تمجید است؛ البته تمجید عملکرد شاگردان، با ارزش‌تر از تشویق آنان است زیرا تشویق شاگردان باعث به وجود آمدن آموزش و پرورش سود گرایانه می‌شود.
همچنین معلم می‌تواند با توجه به سن دانش آموزان از تقویت پته‌ای نیز بهره ببرد. یا از کارت‌های تلاش، امتیاز و کارت جایزه بدین منظور استفاده کند. استفاده فاصله‌ای و نسبی متناوب از این ابزار، اثر بخشی آن را ارتقا می‌بخشد.
۸- نگاه‌های معنی‌دار
گاهی نگاه‌های معنی‌دار معلم به دانش آموزی که به درس توجه ندارد یا سرو صدا می‌کند، باعث کاهش رفتار نا به جای او می‌شود. همچنین با عصبانیت نگاه کردن به دانش‌آموزانی که برای کلاس مزاحت ایجاد کرده‌اند؛ باعث می‌شود دانش آموز وادار شود به درس‌های معلم گوش دهد.
۹- ضربه‌زدن به میز و صندلی
گاهی معلم با ضربه زدن به میز یا تابلوی کلاس، توجه شاگردان به مطالب و مفاهیمی که ارائه می‌شود جلب می‌کند.
۱۰- تدوین قانون و مقررات کلاس
تدوین قوانین کلاسی و تشریح آن برای دانش آموزان و آگاهی دادن به آنها باعث ایجاد نگرش می‌گردد و در نهایت موجب عملکرد مثبت فردی و گروهی می‌شود. لذا معلمان باید در تدوین مقررات کلاس به خصوص در روزهای اول دقت کافی داشته باشند.
مهارت‌های مدیریت کلاس
مدیریت کلاس بر دو مهارت به هم پیوسته و اساسی استوار است:
۱- تصمیم‌گیری
۲- اقدام
تصمیم‌گیری یعنی، چه اقدامی را چگونه، چه وقت، و به وسیله چه کسی باید انجام داد.
اقدام یعنی، عملی که در کلاس درس تحقق می‌پذیرد. مانند تأکید بر نکته‌های تدریس، استفاده از تخته سیاه و…
از این رو، مهارت‌های اساسی و ضروری برای مدیریت کلاس درس، به منزله اتخاذ تصمیم مناسب و تبدیل آن به اقدامی موثر است.
مدیریت کلاس درس، زرهی نیست که معلمان از نخستین روز تدریس بر تن کنند و خود را در برابر مشکلات کلاس و چالش‌ها ایمن سازند، بلکه مهارتی است که هر روز با تجربه و تأمل و دقت معلم در کلاس کامل می‌شود و معلم را در امر تدریس کارآمدتر می‌سازد.
موانع و مشکلات مدیریت کلاس:
در مدیریت کلاس با شرایط اقلیمی، جغرافیایی و شرایط کمی و کیفی و استانداردهای متفاوت و ضوابط موجود و جو کلاس، موانع و مشکلات مدیریتی مختلفی در کلاس ایجاد می‌شود. البته ابتدا باید تعریف روشن از موانع و مشکلات مدیریت کلاس داشته باشیم. منظور ما از مشکلات مدیریتی هرگونه موقعیتی است که محیط یادگیری را مختلف می‌کند یا موجب حواس پرتی دانش آموزان و یا معلم می‌شود.
صیامی(۱۳۸۰) به نقل از کیندزواتر(۸۹) (۱۹۷۸) منشأ رفتارهایی که معلمان آنها را مشکلات مدیریتی تلقی می‌کنند را خود معلمان، مشکلات عاطفی دانش آموزان و رفتارهای غیر عمدی و ناپایدار دانش آموزان بیان می‌کند.
فرانسیس(۱۹۷۵) چهار منبع اصطکاک را با عنوان سرو صدا، وسایل، تحرک و پچ پچ توصیف کرده است. هیچ یک از این منابع به تنهایی برای اقتدار معلم مشکل مهمی محسوب نمی‌شود ولی چنانچه هر یک از آنها به شکلی نادرست اداره شود، می‌تواند از تحریکی جزیی به صورت برخوردی مهم ظاهر شود.(صباغیان، ۱۳۸۰)
مطالعات نشان می‌دهد که بیشتر زمان آموزشی در هر روز به صورت پیش‌بینی شده یا پیش‌بینی نشده از بین می‌رود و از دست دادن زمان به هر علتی که باشد تأثیر منفی بر پیشرفت علمی فراگیران می‌گذارد و شرایطی را برای مشکلات رفتاری دانش آموزان ایجاد می‌کند.(اورتسون‌و هاریس(۹۰)،۱۹۹۲)
وقفه‌های هنگام راهنمایی‌های معلم قبل و بعد از یک بخش آموزشی، دلیل بیشتر مشکلات مدیریتی کلاس و از دست دادن فرصت‌هاست. در طول کار روزانه اتفاق‌های پیش‌بینی نشده زیادی روی می‌دهند که این وقایع ممکن است به وسیله دانش آموزان، مربیان مدرسه و مشاهده?کنندگان آغاز شود.هر کلاسی دارای زنجیره‌ای از خصوصیت‌ها است که در مقایسه با کلاس‌های دیگر و با شخصیت و شیوه کار معلم فضای مربوط به خود را به وجود می‌آورد.
روش‌های مدیریت کلاس
انتخاب روش صحیح مدیریت کلاس درس و سازماندهی آن، از علائم موفقیت معلم به شمار می‌آید. انتخاب هر گونه شیوه مدیریتی، به سبک تدریس و هدف‌های معلم بستگی دارد. معلمان با به کارگیری روش مدیریت مناسب کلاس درس خود می‌توانند، در پرورش مهارت‌های اجتماعی، خلاقیت‌ها و توانایی‌های دانش‌آموزان نقش مهمی داشته باشند و مشکلات انضباطی کمتری در کلاس خود مشاهده کنند.اداره کردن چنین محیطی، نیازمند تصمیمات آنی و اقدامات سریع و مداوم است و به مهارت‌های خاص مدیریتی و گاهی تلفیق از چند روش مدیریتی نیاز دارد. در این جا سه روش مدیریت کلاس درس ارائه می‌شود.
۱٫ روش رفتارگرایانه: رویکرد رفتارگرایانه به این نکته تأکید دارد که معلم باید تصمیمی اتخاذ کند تا در کلاس درس او مشکلی به وجود نیاید. از آغاز سال تحصیلی، معلم موظف است قوانین و مقررات کلاس درس را وضع کند. دانش‌آموزان نیز موظف‌اند آن قوانین را اجرا کنند. فرایند تقویت از طریق پاداش دادن به رفتارهای مطلوب و پس گرفتن امتیاز در صورت بروز رفتارهای غیرمطلوب، در این روش مؤثر است. اقتدار معلم در این روش کاملاً محفوظ است و معلم در وضع و حفظ مقررات کلاس، از این اقتدار بهره می‌جوید.
۲٫ روش تعامل گرایانه: در این روش، مشکلات کلاس پیامد طبیعی حضور دانش‌آموزان تلقی می‌شود، غیرمنتظره به نظر نمی‌رسد و مانند فعالیت‌های حل مسئله در کلاس، مورد توجه قرار می‌گیرد و حل و فصل می‌شود.
۳٫ روش غیرمداخله‌جویانه: این روش حد وسط دو روش رفتارگرایانه و تعامل‌گرایانه است. مداخله معلم در حل مشکلات کلاس بسیار اندک است. هدف اصلی در این روش، ارتقای رشد فردی دانش‌آموزان و آزادی آنان است. معلمان در این روش با دانش‌آموزان خود رابطه مشاوره‌ای دارند و معلم در فعالیت‌های کلاس نقشی حمایتی از دانش‌آموز دارد. این روش حداقل اقتدار را برای معلم در نظر می‌گیرد و به جای آن، بیشتر به تقویت روابط میان معلم و دانش‌آموز تاکید دارد.
به طور کلی نمی‌توان گفت کدام روش کارآمدتر یا فاقد کارایی است. روشی برای معلم کارآمد است که بهترین نتیجه را در کلاس درس او داشته باشد. بنابر این معلم باید روش‌های متعدد را در کلاس خود بیازماید و کارآمدترین را انتخاب کند. البته به صراحت می‌توان گفت، شمار معلمانی که از نظر سبک یکی از روش‌های مدیریت رفتارگرایانه یا تعامل گرایانه یا غیرمداخله‌جو را اعمال می‌کنند، اندک است. بیشتر معلمان بدون این که از روش مدیریت کلاس درس خود آگاه باشند، ترکیبی از سه نوع مدیریت را مورد استفاده قرار می‌دهند. این معلمان روش مدیریت صحیح و علمی و استاندارد را در هر لحظه از زمان تدریس خود به کار می‌گیرند و کلاس درس آنها همیشه فعال و زنده و پر از نشاط و انگیزه یادگیری است.
نتیجه‌گیری
با توجه به این که آموزش و یادگیری بیشتر از طریق تعامل بین معلم و فراگیر در کلاس درس اتفاق می‌افتد، شایسته است عوامل موثر بر آن از طریق روش های علمی مورد بررسی قرار گیرد. در مدیریت اثربخش کلاس عوامل مختلفی از جمله وضعیت تربیتی، عوامل گوناگون فرهنگی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی دانش‌آموزان، تجارب قبلی معلم، مهارت‌های دانش‌آموزان کلاس و نیز هدف‌های یادگیری مورد توافق معلم و دانش‌آموز دخالت دارند.ویژگی‌های عمومی معلمان نیز در زمینه مدیریت موثر کلاس تاثیر زیادی دارد. صیامی (۱۳۷۹) به نقل از بروفی و پوتنام (۹۴) می‌گوید: هر معلم اثربخش باید فردی بشاش، خوش‌اخلاق، عاطفی، برخوردار از سلامت روانی و انطباق‌پذیر باشد. به طور دقیق‌تر، معلمان موثر و کارا افرادی هستند که باید بتوانند در لحظه‌های بحرانی خونسردی خود را حفظ کند و بدون اتخاذ موضعی تدافعی یا سلطه‌جویانه به حرف‌های دانش‌آموزان گوش بدهند و از برخوردهایی که در آن مساله برد و باخت مطرح است، بپرهیزند و به جای پس‌روی، سرزنش، آزار و اذیت و دیگر واکنش‌های افراطی، موضع حل مساله را برگزینند.کیندزواتر، (۱۹۷۸) یادآوری می‌کند که معلمان می‌توانند با بیان انتظارات خود در اولین روزهای آغاز سال تحصیلی یا در اولین جلسه کلاس درس، به بهترین شکلی با مشکلات عاطفی دانش‌آموزان روبرو شوند. البته معلم باید انتظارات خود را در قالب جملات مثبت و محبت‌آمیز بیان کند تا دانش‌آموزان دریابند که این انتظارات ماهیت تنبیهی ندارند بلکه بخشی از مقررات عادی یک کلاس هستند. هوارد(۹۲)، (۱۹۷۴) تاکید کرده است که معلمان هرگز نباید به منظور تقویت نظم و انضباط در کلاس به تهدید متوسل شوند. هم چنین او معتقد است که معلمان باید در جلو کلاس از جر و بحث کردن با دانش‌آموزان اجتناب کنند .(صیامی، ۱۳۸۰)
معلم موفق کسی است که کلاس درس را به گونه‌ای آماده سازد تا پاسخ‌گوی تمامی چالش‌ها در طول تدریس باشد. معلم باید توانایی‌های خود را بشناسد، روش تدریس خود را ارزیابی کند و اگر روش‌ها قدیمی و کهنه باشند روش پویا و زنده‌ای را پیش گیرد تا روحیه خلاقیت و نوآوری را در نهاد دانش‌آموزان شکوفا سازد. او باید روش‌های برخورد با مشکلات درس را بشناسد و راهبردی را اتخاذ کند که فرایند یاددهی ـ یادگیری را مختل نسازد و مشکلات جزیی کلاس او، به مشکلات کلی و وخیم تبدیل نشود. هم چنین باید رفتاری داشته باشد که دانش‌آموختگان کلاس درس او، مسائل آموزشی و مشکلات رفتاری خود را در محیطی آرام و سرشار از محبت و غیرتهدید آمیز حل کنند.
* منابع و مآخذ محفوظ است.
