شخصیت ها

شهید سید قطب «شاهد بیدار»

شهید سید قطب «شاهد بیدار» / (۱۹۰۶- ۱۹۶۶م)

در دنیای اسلام، شخصیت های بزرگی ندای آزادی و عدالت خواهی سر داده و مردم را به بازگشت به اسلام راستین و مبارزه با ستم دعوت کرده اند. یکی از این شخصیت های بزرگ، «سید قطب» است که فریاد اسلام خواهی و مبارزات او با استعمار کهنه انگلیس، شایسته مطالعه و درخور تأمل است. وی در طول نیم قرن زندگی و جهاد، خدمات فراوانی در راه اعتلای اسلام و تحقق حکومت اسلامی انجام داد. دشمنان اسلام که تا امروز زیرکانه تر از مسلمانان عمل کرده اند، رفتار سیدقطب و دوستانش را به طور کامل زیر نظر گرفته و سرانجام پس از مدت ها حبس و زندان، وی را شهید کرده اند. گرچه بدخواهان نگذاشتند او به هدف مهمش که ایجاد حکومت واحد اسلامی در سراسر جهان است برسد، فریاد رسای او اکنون پرده گوش ها را در کشورهای اسلامی به لرزه در آورده و چراغ فروزانی که او برافروخته، مشعل هدایت جوانان مؤمن و انقلابی سراسر عالم اسلام شده است.

 کتاب ها و مقالات نافذ او که بارها به زبان های گوناگون دنیا چاپ، و در سراسر جهان منتشر شده، همچون خورشید، روشنگر دل های مسلمانان وحدت گرا و جوانان انقلابی است. اکنون مرکز تحقیقات مجمع جهانی تقریب مذاهب که اصلی ترین وظیفه خود را گسترش ادبیات تحقیقی تقریب و شکل دادن به پژوهش های کاربردی و علمی پیرامون این مقوله می داند، معرفی طلایه داران تقریب و شناساندن اندیشه های پیشتاز و تجربه های به جای مانده از آنان را یکی از نخستین گام ها و پیش نیازها قرار داده است. در این مقاله، شرح حال «شهید سید قطب» یکی از اندیشه وران اصلاح گرا، از نظر می گذرد. امید است آشنایی با شرح حال این مرد بزرگ، راه را برای مبارزان و مصلحان مسلمان هموارتر سازد.

 تولد و زادگاه

سید قطب در سال۱۹۰۶ میلادی در روستای «موشه» از توابع استان اسیوط مصر که به روستای عبدالفتاح نیز معروف است، دیده به جهان گشود. روستای موشه یا موشا از نظر جغرافیایی در یکی از سرزمین های مرتفع مصر و کنار رود خروشان نیل واقع است. اکثر اهالی روستای موشه مسلمانند و اقلیتی پیرو دین مسیحیت در روستا زندگی می کنند.

 محیط خانواده

پدرش حاج قطب ابراهیم سر سلسله خاندان قطب بود که پس از وفات پدر ریاست این خاندان را برعهده گرفت. از خصوصیات بارز وی این بود که بسیار انفاق می کرد. بخشش وی به قدری بود که وقتی دارایی اش تمام شد، زمین های کشاورزی را یکی پس از دیگری فروخت تا این که مجبور شد منزل بزرگ و زیبایش را نیز بفروشد. از عادات هر ساله او این بود که روزهای عید سعید فطر، قربان، عاشورا، نیمه شعبان، سالروز معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ماه مبارک رمضان، همه اهالی روستا را برای تلاوت قرآن به مناسبت روزهای یادشده در منزل خود جمع می کرد و پس از مراسم دوره خوانی قرآن، بهترین طعام ها را به مهمانان می داد. از ویژگی های دیگر پدرش که سید قطب از آن یاد می کرد، تواضع او است.

 سید قطب در این باره می نویسد: 

کارگرانی برای پدرم کار می کردند. طبق رسم همیشگی او را «سیدی» خطاب می کردند؛ اما او بسیار ناراحت می شد و می گفت: کوچک ترها بگویند عمی الحاج و بزرگ ترها بگویند حاجی.(۱)

 حاج ابراهیم از نظر سیاسی عضو حزب اللوای مصر و منزلش مرکز امور سیاسی روستا بود. در جریان انقلاب ۱۹۱۹ میلادی در مصر، اجتماعات علنی و سری تشکیل داد و راه انقلاب را به مردم می آموخت. حاجی قطب ابراهیم دوبار ازدواج کرد که حاصل ازدواج اول یک دختر و حاصل ازدواج دوم سه دختر و دو پسر بود که همگی وقتی به سن رشد رسیدند، با دولت وقت درگیر شدند و همه آن ها طعم تلخ زندان را چشیدند. هنگامی که سید قطب به جرم اسلام خواهی، به زندان افتاد، خواهرش نفیسه و خواهرزاده هایش رفعت و عزمی نیز دستگیر و روانه زندان شده، مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. پس از مدتی نفیسه آزاد شد؛ ولی فرزندان نفیسه یعنی رفعت و عزمی در زندان ماندند. دولت از رفعت خواست ضد دایی اش سید قطب شهادت بدهد تا آزاد شود؛ ولی او نپذیرفت و زیر شکنجه های شدید مأموران زندان شهید شد؛ ولی عزمی پس از مدتی رهایی یافت (خالدی، ص۴۲).

 خواهران دیگر سید به نام های أمینه و حمیده و همچنین برادرش محمد قطب سرنوشتی شبیه آن ها داشتند. محمد قطب که در سال ۱۹۱۹ میلادی چشم به جهان گشود و به دلیل مبارزات سیاسی و دوران حبس، در پنجاه سالگی ازدواج کرد، هم اکنون در عربستان به سر می برد و به کار تحقیق و تألیف اشتغال دارد.(۲)

 مادر سید قطب، زنی پاکدامن و از خاندانی بلند مرتبه بود و قبل از ازدواج با حاج ابراهیم در قاهره زندگی می کرد. دو تن از برادرانش در دانشگاه الازهر مصر تدریس می کردند. از خصوصیات مادرش این بود که استماع قرآن را بسیار دوست می داشت و پسرش سیدقطب را به این نیت به مدرسه فرستاد تا قرآن بیاموزد و برای مادر تلاوت کند. مادر سید قطب در سال ۱۹۴۰ میلادی در روستای موشه درگذشت.

 دوران تحصیل

پس از گذراندن دوران کودکی، پدر و مادر سید قطب تصمیم گرفتند او را به مدرسه بفرستند؛ ولی او تمایلی به مدرسه رفتن نداشت؛ اما با تشویق پدر و مادر در سال ۱۹۱۲ میلادی به مدرسه رفت. بعضی اهالی روستا درباره مدارس دولتی حس بدی داشتند و آن را مخالف قرآن آموزی می دانستند.

 وقتی سید در سال دوم ابتدایی مشغول تحصیل بود، صاحب مکتبخانه که با حاجی ابراهیم رابطه دوستی داشت، از او خواهش کرد فرزندش را از مدرسه به مکتبخانه انتقال دهد تا قرآن حفظ کند و مسائل اسلامی را فرا گیرد. صبح روز بعد سید به توصیه پدر به مکتب رفت. سید تصمیم گرفت هم درس بخواند و هم قرآن حفظ کند و بنابراین تصمیم، در سال دوم ابتدایی حفظ قرآن را آغاز کرد و در سال چهارم ابتدایی یعنی در ده سالگی حافظ کل قرآن کریم شد. سید از همان کودکی اهل دقت بود و هر حرفی را بدون دلیل نمی پذیرفت. خود وی می گوید: روزی عالمی از دانشگاه الازهر قاهره برای تبلیغ به روستای ما آمد. شبی از شب ها که بر روی منبر سوره کهف را تفسیر می کرد، این آیه را خواند: ذلک ما کنا نبغ(کهف (۱۸)، ۶۴). من از پایین منبر پرسیدم: «یا شیخ! چرا حرف یاء در کلمه نبغ بدون جازم حذف شده است؟»(۳)

 وی به کتاب و کتابخوانی بسیار علاقه داشت؛ به طوری که بین مردم روستا به این صفت معروف شده بود. پس از مدتی با خرید کتاب هایی که هر هفته کتابفروش محله به نام عمو صالح، به روستا می آورد، کتابخانه شخصی کوچکی که دارای ۲۵ جلد بود، فراهم کرد و این کتابخانه کوچک، یگانه کتابخانه روستای موشه بود. وی کنار آموزش های قرآنی توانست پس از ۶سال در سال ۱۹۱۸ میلادی دوره ابتدایی کلاسیک را نیز با کامیابی به انجام برساند. پس از این دوره، وی در جلسات هفتگی پدرش پیرامون اوضاع اجتماعی و سیاسی مصر حضوری مستمر یافت و این در حالی بود که سیزده سال داشت (همان).

 سفر به قاهره و ادامه تحصیل

سید قطب به مدت دو سال به سبب اوضاع آشفته داخلی نتوانست تحصیلات خود را ادامه دهد؛ اما در سال ۱۹۲۰میلادی برای ادامه تحصیل به قاهره سفر کرد و در منزل دایی اش، احمد حسین عثمان سکونت گزید. حدود ۱۶سالگی وارد دانش سرای عبدالعزیز قاهره شد. او بعد از اتمام دوره دانش سرا و دریافت گواهینامه تدریس در مدارس ابتدایی به استخدام وزارت تعلیم و تربیت درآمد. زمانی که دانشجوی دانشگاه دارالعلوم بود، ریاست دانشگاه را دکتر طه حسین به عهده داشت. در سال سوم دوره دانشجویی، کنفرانسی به وسیله ریاست دانشگاه ترتیب داده شد تا سید در آن سخنرانی کند. او با مقاله ای تحت عنوان «مهمه الشاعر فی الحیاه، شعر الجیل الحاضر» همگان را به شگفتی واداشت.

 وی در زمان دانشجویی بسیار با نشاط و آگاه بود و با شجاعت از اوضاع علمی و فرهنگی دانشگاه انتقاد می کرد. با وجود این که هنوز جوان بود، از بحث با استادان در زمینه های علمی، اقتصادی، و اجتماعی هراسی نداشت. استادان دانشگاه نیز از تلاش و پشتکار سید، متعجب و در عین حال خوشحال بودند. به گفته استادش، محمدمهدی علام، جرأت و استقلال سید باعث شده تا محبوب دل ها و از مفاخر دارالعلوم باشد. سید در ۱۹۳۲ میلادی با مدرک لیسانس در رشته ادبیات عرب، از دانشکده دارالعلوم فارغ التحصیل شد و همان سال در تشکیل جماعتی به نام جماعت دارالعلوم مشارکت کرد. هدف این جمعیت که از بین فارغ التحصیلان دارالعلوم انتخاب می شدند، دفاع از ادب و لغت عربی بود. این جماعت پس از مدتی مجله ای به نام «دارالعلوم» منتشر می کرد. سیدقطب در سال ۱۹۳۳ میلادی به استخدام وزارت تعلیم و تربیت مصر درآمد و همان سال در مدرسه داوودیه مصر در جایگاه معلم ابتدایی به امر مقدس تدریس پرداخت. او سپس در مدارس دمیاط، بنی سویف و مدرسه ابتدایی حلوان به تدریس مشغول بود تا این که پس از شش سال تدریس در مدارس گوناگون، در تاریخ ۱۹۴۰ در جایگاه کارمند، به اداره مرکزی وزارت تعلیم و تربیت مصر انتقال یافت و به ترتیب در بخش های روابط عمومی، آمار، بازرس مدارس ابتدایی مشغول فعالیت شد. در سال ۱۹۴۵ میلادی دوباره به بخش روابط عمومی برگشت و تا سال ۱۹۴۸ میلادی در این قسمت مشغول به کار بود.

 اعزام به امریکا

سیدقطب به همراه دوستانش(۴) در دانشگاه با فعالیت های سیاسی و اجتماعی بیشتر آشنا شد و با آشنایی پیشین که به وسیله دایی خود از حزب «وفد» داشت، به عضویت این حزب درآمد و مقالات خود را در نشریه این حزب منتشر کرد.

 بعد از انتشار مقالاتی در باره مشکلات مصر، دولتمردان مصر تصمیم گرفتند سید قطب را برای مأموریتی کاری به امریکا اعزام کنند. وزارت تعلیم و تربیت مصر سید را به بهانه تحقیق در شیوه تربیت در مدارس امریکا اعزام کرد؛ اما آن ها از این تصمیم گیری دو هدف را پی می گرفتند: ۱٫ سید قطب از جامعه علمی فرهنگی مصر دور شود تا دیگر نتواند اذهان عمومی را متوجه حرکت اسلامی کند؛ ۲٫ در مدت اقامت خود در امریکا تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار گیرد و به اصطلاح نظرش از غرب ستیزی، به غرب زدگی برگردد. وی در سال ۱۹۴۸میلادی سفرش را با کشتی از بندر اسکندریه به نیویورک آغاز کرد. پس از ورود به نیویورک به انجام مأموریت محوله پرداخت و هر روز به مدارس امریکا می رفت و از نحوه آموزش در آن جا اطلاعاتی کسب می کرد. او حدود دو سال در امریکا اقامت داشت و در این مدت از طریق جراید، رادیو و تلویزیون و با شمّ سیاسی بالایی که داشت، فهمید امریکا می خواهد از سلطه انگلیس بر دنیا بکاهد و خود، استعمار کشورهای عربی و اسلامی را ادامه دهد؛ بدین سبب تصمیم گرفت هنگام بازگشت به مصر با نوشتن مقاله، به مردم به ویژه نسل جوان آگاهی بخشد و طرح امریکا را آشکار سازد.

 بازگشت به مصر

سید قطب در سال ۱۹۵۰ میلادی به مصر بازگشت و در جایگاه دستیار دفتر وزیر تعلیم و معارف مصر، مشغول کار شد. سفر به امریکا نه تنها او را از اهداف و آرمان هایش دور نکرد، بلکه مصمم شد با استعمار بجنگد؛ اما چون نبرد فرهنگی را از درون حکومت مقدور ندید، در ۱۹۵۲ میلادی استعفانامه خود را تقدیم وزارت کرد و اعلام داشت دیگر حاضر به همکاری با آن ها نیست. تا دو سال استعفای او مورد قبول واقع نشد؛ ولی سرانجام در اوایل سال ۱۹۵۴ با استعفای وی موافقت شد (خالدی، ص۸۸).

 در سنگر مطبوعات

سید قطب از سنین جوانی در مطبوعات مصر مقاله می نوشت و به روزنامه نگاری علاقه وافری داشت. نخستین مقاله وی در ۱۶سالگی در مجله «صحیفه بلاغ» در سال ۱۹۲۲ میلادی چاپ شد. وی ابتدا با نشریات معروفی چون البلاغ، البلاغ الاسبوعی، الجهاد، الاهرام، و غیره همکاری می کرد و مرتب برای این نشریات مقاله می نوشت (همان، ص۹۸).

 سید قطب در چهل سالگی همزمان با آغاز تفکر در باره حرکت اسلامی و انقلابی با نشریاتی چون الکتاب المصری، الکتاب السوادی، الشؤون الاجتماعیه و غیره همکاری داشت. پس از چند سال در مجله «اللواء الجدید» نیز که شاخه جوانان حزب وطنی مصر آن را چاپ می کرد، مقاله نوشت؛ اما پس از اندک زمانی به علت انتقاد شدید سید از استعمار و اتهام همکاری دولت با آنان، تعطیل شد. وی پس از تعطیلی مجله اللواء الجدید، دست از مبارزه نکشید و در جایگاه سردبیر و نویسنده مجله «الدعوه» کار خود را ادامه داد. مقالات وی در این نشریه، دعوت از مردم برای انقلاب، تشکیل حکومت اسلامی و تغییر حاکمیت بود؛ اما این مجله را نیز پس از مدتی رژیم مصر تعطیل کرد. سید باز هم ناامید نشد و با همکاری یوسف شماته، نشریه ای به نام «العالم العربی» را منتشر ساخت. یوسف شماته در جایگاه مدیر مسؤول و سید قطب در مقام سردبیر مشغول فعالیت شدند (همان، ص۱۰۳).

 سید در نشریه العالم العربی بر خلاف همه نشریات مصری که تاریخ روز را به میلادی درج می کردند، بر اساس تاریخ هجری قمری می نوشت. وی همچنین در سال ۱۹۴۸میلادی با همکاری جمعیت اخوان المسلمین، مجله «الفکر الجدید» را تأسیس کرد و در این مجله نیز طرفداری از اصلاحات و تغییر حاکمیت موجود را جزو اهداف خود قرار داد. مقالات سید در این مجله از تندترین و در عین حال قوی ترین مقالات به شمار می رود.(۵) با ادامه موضع انقلابی در مقالات سید، این نشریه هم تعطیل شد.

 در سال ۱۹۵۴ جمعیت اخوان المسلمین مجله ای به نام «اخوان المسلمین» چاپ کرد و سید قطب را در جایگاه رئیس هیأت تحریریه آن برگزید. این هفته نامه روزهای پنجشنبه منتشر می شد و نخستین شماره آن در ۱۷ رمضان ۱۳۷۳ قمری به چاپ رسید. سید در این هفته نامه افکار اسلامی و انقلابی خود را بیش از گذشته منتشر کرد؛ از این رو پس از چاپ دوازده شماره در تاریخ ۶ ذی الحجه ۱۳۷۳ از انتشار آن جلوگیری شد و این واپسین فعالیت مطبوعاتی سید قطب به شمار می رفت؛ زیرا در همین سال دستگیر و روانه زندان شد.

 سید قطب در طول حیات ۲۵ساله مطبوعاتی خود، ۴۵۵ مقاله و قصیده در مجلات و روزنامه های گوناگون مصر چاپ کرد (خالدی، ص۱۰۹). وی که نیمی از زندگی خود را با نشریات مختلف سپری کرد، در این مدت پی برد که رفتار و عملکرد بعضی از این مطبوعات مشکوک است و از چاپ مقالات وی خودداری می کنند و دریافت که بعضی از آن ها با بیگانگان در ارتباطند؛ به همین سبب مقاله ای تحت عنوان «الدوله تخفق الأدب» ضد این دسته از نشریات نگاشت و آن ها را رسوا کرد (همان، ص۱۱۱).

 استادان و افراد تأثیرگذار بر سید قطب

افراد متعددی بر سیدقطب تأثیر عقیدتی داشتند که این جا به اسامی دو تن از آن ها اشاره می کنیم:

 

  1. ابوالاعلی مودودی (م۱۹۷۹م): مودودی، یکی از متفکران بزرگ پاکستانی معتقد به ضرورت تشکیل جامعه اسلامی و مبارزه با استعمار بود. وی در سال ۱۹۴۱ میلادی در هندوستان، حزب «جماعت اسلامی» را تأسیس کرد که شباهت بسیاری به تشکیلات اخوان المسلمین مصر داشت (پیامبر و فرعون، ص۴۸). وی نویسنده کتاب های الاسلام الیوم، منهاج الانقلاب الاسلامی، الحکومه الاسلامیه، الاسلام و المدینه، تدوین الدستور الاسلامی و المصطلحات الاربعه فی القرآن است و سید قطب در زندان با افکار و آثار او آشنا شد (سیری در اندیشه های سیدقطب، ص۹).

 

از نظر ابوالاعلی مودودی، اسلام دین کاملی است و اگر کسی به بخشی از اسلام عمل کند و بخش دیگری را رها سازد، مرتکب ارتداد جزئی می شود. وی اسلام بدون حاکمیت را اسلام نمی داند. آثار ابوالاعلی تأثیر شگرفی بر فکر و ذهن سید قطب داشته است. هنگامی که سید دستگیر شد، در پاسخ این پرسش که آیا افکارت را از مودودی گرفته ای، پاسخ داد: فکر و نظر من همان اندیشه های ابوالاعلی مودودی است.

 

  1. عباس محمود عقاد: سید قطب پس از ورود به قاهره به واسطه دایی اش، احمد حسین عثمان با او آشنا شد و به دلیل مشترکاتی که سید با او داشت،(۶) تحت تأثیر افکار او قرار گرفت. سید مدتی در مدرسه عقادیه که زیر نظر عقاد اداره می شد، درس خواند و در این مدت با افکار و عقاید او آشنا شد؛ اما پس از مدتی آثار ادبی او را نقد کرد. زمانی که سید در سال ۱۹۵۱ میلادی به طور رسمی به اخوان المسلمین پیوست، عقاد که با اخوان المسلمین به شدت مخالف بود، از سید قطب انتقاد کرد و تحت مقاله ای با عنوان «اراده الغفله» به سید بی حرمتی کرد (خالدی، ص۱۴۶).

 

اندیشه ها و اعتقادات سید قطب

سید قطب در جایگاه مغز متفکر جمعیت اخوان المسلمین بین سال های ۱۹۵۲ تا ۱۹۶۴ میلادی مطرح بود و همواره مقابل کسانی که از این جنبش ضد استعماری انتقاد می کردند، می ایستاد. وی در باره «اخوان المسلمین» می گوید: خداوند اخوان المسلمین را زنده بدارد که مصر را زنده نمود و مفهوم جهاد را که از نظر مردم فقط شعار دادن و کف زدن بود، تغییر داد و مفهوم اصلی آن را که کار و فداکاری است، به آن بازگردانید و چگونگی نبرد را که منحصر به تبلیغات بود، به قربانی شدن و شهادت در راه خدا تبدیل کرد (سید قطب، ۱۳۷۰، ص۱۰۷).

 سیدقطب معتقد است هر گروه و دولتی که به یکی از کشورهای اسلامی حمله نظامی می کند، باید تحریم سیاسی و اقتصادی شود. وی می گوید: انگلستان و امریکا با همکاری روسیه در بیرون راندن ما مسلمانان از فلسطین شرکت نمودند. فرانسه در شمال افریقا بر ضد ما جنگید و در آزار و شکنجه ما شرکت کرد و هنوز هم دسته جمعی بر ضد ما و دین ما کوشش می کنند؛ به همین دلیل، هر گونه معاهده و هر گونه همکاری با این کشورها از نظر اسلام نامشروع است و البته مردم مسلمان حق ندارند که در عمل نامشروعی با دولت همکاری کنند؛ بلکه باید به هر وسیله ای که مقدور باشد دولت را از ارتکاب هر عمل حرامی بازدارند (همان، ص۱۰۰).

 سید قطب از تمام شرکت های اسلامی می خواهد روابط اقتصادی خود را با دشمنان اسلام قطع کنند و معتقد است که همکاری شرکت ها و مؤسسات تجاری با دشمنان اسلام نامشروع است (همان، ص۱۰۱). وی همانند دیگر متفکران متعهد جهان اسلام به شدت با فرهنگ غرب مخالفت، و از اندیشه و اخلاق غربی انتقاد می کرد و مقاله ای به نام «عود الی المشرق» از مجله العالم العربی در این زمینه چاپ کرد.

 سید قطب جامعه را به دو نوع جاهلی و اسلامی تقسیم می کند. او در این زمینه می گوید: امروز در جاهلیتی به سر می بریم که هنگام ظهور اسلام وجود داشت و بلکه تاریک تر از آن. تمامی آنچه در اطراف ما است، جاهلی است. وظیفه ما این است که اولاً تحولی در درون خود به وجود آوریم تا بر اساس آن بتوانیم جامعه را دگرگون کنیم. اسلام بیش از دو جامعه نمی شناسد. جامعه جاهلی و جامعه اسلامی. جامعه اسلامی جامعه ای است که در تمامی ابعاد عقیده و عبادت، شریعت و احکام، سلوک و اخلاق اسلامی در آن تحقق یافته است و جامعه جاهلی جامعه ای است که به اسلام عمل نمی کند.

 سیدقطب نخستین اندیشه ور جهان اسلام است که کلمه «اسلام امریکایی» را مطرح کرده بود. به اعتقاد او، این روزها امریکایی ها نیازمند اسلام هستند تا در خاورمیانه و کشورهای اسلامی با کمونیسم بجنگد(ما چه می گوییم، ص۹۱). وی معتقد است جامعه ای که مردمش مسلمانند اما احکام آن را رعایت نمی کنند، هرچند نماز بخوانند، روزه بگیرند و به حج بروند، به هیچ وجه جامعه اسلامی نبوده، در ردیف جامعه جاهلی قرار دارد؛ چنان که به اعتقاد او جامعه ای که خدا را قبول دارد، ولی به مردم اجازه نمی دهد دین را به جامعه سرایت دهند، بلکه فقط اجازه می دهد مردم خدا را در مساجد عبادت کنند، جامعه جاهلی است.

 سید قطب به جنبش یهود و صهیونیسم نیز به شدت بدگمان بود و آن را عامل انحطاط و عقب ماندگی جوامع اسلامی می دانست. وی هدف صهیونیسم را تضعیف عقیده اسلامی می داند و می گوید: نقشه های صهیونیسم و استعمار از لابه لای کتاب ها و برنامه ها و سخنرانی های سردمداران و نیز بازی های عمال آن ها بیانگر این حقیقت است که آن ها درصدد تضعیف عقیده اسلامی و محو اخلاق در جامعه اسلامی هستند و می خواهند اسلام را از این که مصدر و منبع قانونگذاری باشد، دور سازند. سید در کتاب معالم فی الطریق ضرورت جهاد ضد دشمن را اجتناب ناپذیر می داند و می گوید: برقراری حکومت خداوند بر روی زمین و محو حکومت بشری، گرفتن قدرت از دست بندگان غاصب و برگرداندن به خدا، اقتدار بر اساس قانون الاهی و از بین بردن قوانین ساخته بشر فقط از طریق موعظه و حرف صورت نخواهد گرفت. سید قطب، اسلام را یگانه دین رهایی بخش از مشکلات جوامع بشری می داند و معتقد است که هیچ نظامی غیر از نظام اسلام نمی تواند سعادت بشر را فراهم سازد(عدالت اجتماعی در اسلام، ص۲۳، ۲۷ و۱۳۰).

 سید در باره آزادی اندیشه معتقد است که آزادی یعنی رهایی از همه قیود، غیر از بندگی خدا (مسجدجامعی، ص۱۶۳). او آزادی را در عبد خدا بودن می داند و می گوید: کلمه «لا إله إلا الله» شاه فرد و اساس طرز فکر اسلامی است. هدف از این جمله، طریقه کاملی است برای یک زندگانی که بر پایه آزادی وجدان از هر گونه بندگی غیرخدایی پی ریزی شده است (همان، ص۵۲). بر پایه همین آزاداندیشی، وی از جمله عالمان اهل سنت است که از برخی خلفای صدر اسلام به ویژه از بنی امیه به شدت انتقاد می کند و احترام به خلفای صدر اسلام و صحابه را که از نظر اهل سنت واجب است، لازم نمی داند. وی در باره ابوسفیان می گوید: او کسی است که از روی میل اسلام نیاورد تا این که اسلام غلبه کرد. او از اسلام و مسلمین کینه داشت و شادی خود را هنگام شکست مسلمین ابراز کرد. [همچنین در باره یزید بن معاویه می گوید:] او اسلام را نمی شناخت. از قومیت خود دفاع می کرد. از نظر دوری روحش از حقیقت اسلام، شبیه ترین مردم به بنی امیه بود و از عثمان به دلیل این که در شب عروسی دخترش به دامادش حارث بن حکم دویست هزار درهم از بیت المال مسلمانان هدیه کرد، انتقاد می کند و می گوید: رفتار عثمان ناعادلانه بود. او به صورت غیر قانونی [از بیت المال] انفاق می کرد (مطاعن سید قطب، فی أصحاب رسول الله، ص۱۵۹)؛ چنان که تبعید ابوذر به وسیله عثمان، بی عدالتی دیگری بوده است (همان، ص۳۷۶).  

مبارزات سیاسی سیدقطب

مهم ترین دوران مبارزه سیدقطب به زمانی مربوط می شود که به جمعیت اخوان المسلمین پیوست. جمعیت اخوان المسلمین یکی از جمعیت های مبارز در سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰میلادی بود که در بیشتر کشورهای عربی فعالیت می کرد و مقر اصلی آن در مصر قرار داشت. این جمعیت را حسن البناء (م۱۳۶۸ق) در شهر اسماعیلیه مصر در ذی القعده سال ۱۳۴۷ پایه گذاشت و فعالیت خود را در مدرسه «التهذیب» با تعلیم قرآن، تجوید، حدیث، تفسیر و دیگر علوم اسلامی، آغاز کرد. حسن البناء در سال ۱۳۵۰قمری، رساله ای دربردارنده اهداف جمعیت اخوان المسلمین منتشر کرد و در جایگاه دبیرکل جمعیت برگزیده شد. هنگام جنگ اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸ میلادی جمعیت اخوان المسلمین به یاری ملت فلسطین شتافت و بسیاری از اعضای آن در این جنگ شرکت کردند. پس از این وقایع، از طرفی محبوبیت اخوان المسلمین بین مسلمانان به شدت افزایش یافت و از طرف دیگر، دربار مصر و استعمار پیر انگلیس از آنان عصبانی و ناراحت شدند؛ از این رو به فرمان ملک فاروق در سال ۱۳۶۸ قمری فرمان انحلال جمعیت صادر شد و به تلافی این فرمان، جمعیت اخوان المسلمین نخست وزیر مصر(نقراشی پاشا) را کشتند و حکومت وقت نیز به تلافی این اقدام، دبیر کل این جمعیت یعنی «حسن البناء» را در سال ۱۳۶۹ق ترور کرد (دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۲۷۱). ترور حسن البناء زمانی بود که سیدقطب در امریکا به سر می برد. او می دید که نشریات امریکایی به شدت از کشته شدن حسن البناء ابراز خوشحالی می کنند؛ بدین جهت همان جا تصمیم گرفت پس از بازگشت از امریکا در سال ۱۹۵۱ میلادی به طور رسمی به اخوان المسلمین بپیوندد. وی چنان به این گروه علاقه داشت که همیشه می گفت: من در سال ۱۹۵۱ میلادی متولد شدم (پیامبر و فرعون، ص۳۹). 

سیدقطب پس از عضویت در جمعیت اخوان المسلمین، ابتدا عضو مکتب ارشاد، سپس در جایگاه رئیس هیأت تحریریه نشریه اخوان المسلمین منصوب شد. مقالات تند و صریح او در این نشریه و روزنامه های دیگر، سبب شد تا وی در سال ۱۹۵۴ به همراه حسن الهضیبی(۷) دستگیر و به پانزده سال زندان محکوم شود. پس از صدور حکم، وی را به زندان قدیم «لیمان طره» که قدمتی پانصدساله دارد، منتقل کردند. وی در زندان به نوشتن کتاب ادامه داد و تفسیر نفیس فی ظلال القرآن را در زندان نگاشت. پس از پنج سال محکومیت، سید در زندان بیمار شد و بیم مرگ وی می رفت؛ از این رو مسؤولان اخوان المسلمین مصر با دبیر این جمعیت در عراق به نام أمجد زهاوی تماس گرفتند و به او توصیه کردند عبدالسلام عارف، رئیس جمهور وقت عراق را واسطه قرار دهد که جمال عبدالناصر را قانع کند تا سید از زندان آزاد شود. عبدالسلام عارف پیغام را فرستاد و به واسطه این پیغام، سیدقطب در سال ۱۹۶۴ میلادی از زندان آزاد شد.

 پس از آزادی از زندان بر سر ادامه کار جمعیت، اختلاف نظر حاصل شد. عبدالفتاح اسماعیل، عضو ارشد این جمعیت و همفکرانش بر این عقیده بودند که باید جهاد را ادامه داد؛ ولی بعضی از اعضا با این نظر موافق نبودند. سیدقطب که روحیه انقلابی و جهادی داشت، به عبدالفتاح اسماعیل پیوست و مطالبی در باره لزوم تغییر حاکمیت و برپایی نظام اسلامی نگاشت که بعدها با عنوان کتاب معالم فی الطریق چاپ شد. با ادامه فعالیت های سیدقطب و تأثیر افکار و آرای وی بر مردم به ویژه جوانان مصر و جهان عرب، در سال ۱۹۶۵ میلادی دوباره دستگیر و زندانی شد. گروه های کمونیستی مصر که به شدت با افکار سید مخالف بودند، آن جا شعار می دادند: جمال، ذبح کن. ذبح کن. در این دوره از زندان که حدود چهارماه طول کشید، سید را در زندان انفرادی حبس کردند و پیش چشم او خواهرزاده اش، رفعت را کشتند. محاکمه سیدقطب در جایگاه متهم ردیف اول به فرمان جمال عبدالناصر در دادگاه نظامی در تاریخ ۱۹۶۶/۴/۱۲ میلادی آغاز شد و به مدت ۳۶روز ادامه یافت و پس از اتمام محاکمه، آن ها منتظر صدور حکم بودند (الشهید سید قطب من المیلاد الی الاستشهاد، بخش اخوان المسلمین).

 شهادت سید قطب

چهارماه از زمان محاکمه گذشت و سرانجام قاضی مصر، فؤاد الدجوی احکام صادره را چنین اعلام کرد: سید قطب و محمد یوسف هواش و عبدالفتاح اسماعیل محکوم به اعدام و بقیه اعضای اخوان المسلمین از ۱۰ سال تا حبس ابد زندانی می شوند. سید در پاسخ دوستانش که پرسیدند حکم اعدام را چگونه یافتی؟ پاسخ داد: شکر خدا من پانزده سال است که آرزوی شهادت دارم (ما چه می گوییم، ص۲۲). بعضی از دوستانش از او خواستند که از اعمالش عذر بخواهد تا شاید از اعدامش صرف نظر کنند؛ اما وی در پاسخ گفت: من از عملی که برای خدا انجام دادم، عذر نمی خواهم. سرانجام روز اعدام فرا رسید و در تاریخ ۹ آگوست ۱۹۶۶ هنگام طلوع خورشید، سید قطب و دوستانش به سوی جوخه اعدام هدایت شدند. سید سربلند و با روی گشاده و خندان جمله ای به سربازان گفت که ترجمه شعر اقبال لاهوری است: «نشان مرد مؤمن با تو می گویم که چون مرگش رسد خندان بمیرد». روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

 آثار و تألیفات سید قطب

سیدقطب آثار ارزنده ای به جهان اسلام عرضه کرد و بسیاری از تألیفات او به زبان فارسی ترجمه شده است. آثاری که از او تاکنون به زبان فارسی ترجمه شده، چنین است:

 

  1. آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، بنیاد قرآن، ۱۳۶۷ش، ۱۹۰ص.

 

  1. آینده در قلمرو اسلام، ترجمه علی خامنه ای، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ۱۴۱ص.

 

  1. اسلام و صلح جهانی، ترجمه و توضیح هادی خسروشاهی و زین العابدین قربانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ش، ۲۴۸ص. (این کتاب ترجمه السلام العالمی و الاسلام است که با عنوان زیر بنای صلح جهانی نیز به وسیله همین ناشر چاپ شده است).

 

  1. ترجمه تفسیر فی ظلال القرآن، ترجمه علی خامنه ای و تصحیح حسن نیری، تهران، بی نا، ۱۳۶۲ش.

 

  1. ترجمه فارسی فی ظلال القرآن، ترجمه مصطفی خرم دل، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۸ش،۱۵جلد.

 

  1. چرا اعدامم کردند؟ ترجمه مصطفی اربابی، سراوان، کتابفروشی خالدبن ولید، ۱۳۶۹، ۸۶ص.

 

  1. دور نمای رستاخیز در ادیان پیشین و قرآن، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، مقدمه از جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات مرتضوی، ۱۳۶۳، ۴۹۶ص.

 

  1. عدالت اجتماعی در اسلام: مباحثی در زمینه های جامعه، اقتصاد، سیاست و حکومت، ترجمه و توضیحات سیدهادی خسروشاهی و محمدعلی گرامی، تهران، کلبه شروق، ۱۳۷۹، ۵۲۰ص.

 

  1. فاجعه تمدن و رسالت اسلام، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، مشعل دانشجو، ۱۳۷۶ش، ۲۵۵ص.

 

  1. فی ظلال القرآن، ترجمه محمدعلی عابدی، تهران، مرکز نشر انقلاب، ۱۳۶۲ش.

 

  1. ما چه می گوییم، ترجمه و تفصیل از هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ۱۱۰ص.

 

  1. نامه سید قطب به خواهرش آمنه، ترجمه جلال معروفیان، تهران، نشر احسان، ۱۳۸۱ش، ۴۵ص.

 

  1. نشانه های راه، ترجمه محمود محمودی، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۸، ۲۵۶ص.

 

  1. ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ترجمه محمد خامنه ای، تهران، کیهان، ۱۳۶۹، ۳۶۸ص.

 

همچنین کتاب های:

 

  1. امریکا از دیدگاه سید قطب، ترجمه مصطفی اربابی، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۰ش، ۲۶۵ص.

 

  1. سید قطب و اشعار او، تألیف عبدالله رسول نژاد، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۹ش، ۲۷۱ص.

 

  1. سیدقطب از ولادت تا شهادت، نوشته صلاح عبدالفتاح خالدی، ترجمه جلیل بهرامی نیا، تهران، نشر احسان، ۱۳۸۰ش، ۷۱۲ص.

 

  1. بررسی مقایسه ای مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری، شریعتی و سیدقطب، مؤلف علیرضا مرامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، ۱۹۷ص.

 

  1. متفکر نابغه اسلام، سیف الله رحیمی مزرعه شیخ، مشهد، مؤسسه انتشارات خاتم، ۱۳۷۷ش، ۸۲ص.

 

از جمله کتاب هایی هستند که در باره سید قطب نوشته شده و به زبان فارسی هستند.

 

سیدقطب افزون بر این آثار، کتاب های دیگری نیز نوشته که در زمان زندگی او چاپ شده اند که به برخی از آن ها اشاره می شود:

 

  1. الاسلام و مشکلات الحضاره، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۲ق، ۱۹۹ص.

 

  1. التصویر الفنی فی القرآن، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۲ق، ۲۰۸ص. (وی در این کتاب به بیان زیبایی های هنری و ادبی قرآن می پردازد. این اثر با نام آفرینش های هنری در قرآن به فارسی ترجمه شده است. سید قطب تتمه ای بر این کتاب با نام «مشاهد القیامه فی القرآن» نوشته که انتشارات دارالسعد در قاهره آن را جداگانه چاپ کرده است).

 

  1. هذا الدین، سید قطب، قم، ادب، ۱۳۷۱ش، ۹۶ص.

 

  1. خصائص التصور الاسلامی و مقوماته، سید قطب، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق، ۲۳۶ص.

 

  1. مهمه الشاعر فی الحیاه و شعر الجیل الحاضر، سید قطب، قاهره، بی نا، ۱۹۳۳م. (این کتاب همان نوشته ای است که سید در دانشکده دارالعلم در کنفرانسی قرائت کرد).

 

  1. الشاطئ المجهول، سید قطب، قاهره: بی نا، ۱۹۳۵م، ۲۰۸ص. (این کتاب، نخستین دیوان شعر سید قطب است که فقط یک بار چاپ شده و به سبب این که بعضی از قصاید این کتاب با حرکت اسلامی هماهنگ نبود، سید در مقدمه کتاب از بعضی قصاید انتقاد کرد و اجازه چاپ مجدد آن را نداد. این کتاب در کتابخانه کنگره امریکا و کتابخانه ملی لندن موجود است).

 

  1. نقد کتاب مستقبل الثقافه فی مصر، سید قطب، قاهره، ۱۹۳۹م. (این کتاب نقد کتاب مستقبل الثقافه، نوشته طه حسین است).

 

  1. الأطیاف الاربعه، سید قطب، قاهره، نشر جامعین، ۱۹۴۵م. (این کتاب مجموعه خاطرات برادران و خواهرانش حمیده، أمینه، محمد و خاطرات خود او است).

 

  1. طفل من القریه، سید قطب، قاهره، نشر جامعین، ۱۹۴۶م. (این کتاب شرح حال سید از کودکی تا سفر به قاهره است).

 

  1. المدینه المسحوره، سید قطب، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۴۶م. (در باره داستان عشق بین شهریار و شهرزاد است).

 

  1. العداله الاجتماعیه فی الاسلام، سید قطب، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۴م. (این کتاب با عنوان عدالت اجتماعی در اسلام به زبان فارسی ترجمه و تا کنون ۲۵ مرتبه تجدید چاپ شده است).

 

  1. معرکه الاسلام و الرأسمالیه، سید قطب، بیروت، (این کتاب توسط آیت الله سید محمد شیرازی به زبان فارسی ترجمه شده و به نام «اسلام و سرمایه داری» در تهران به چاپ رسیده است.)

 

  1. السلام العالمی و الاسلام، سید قطب، قاهره، دارالکتاب العربی، ۱۹۵۰م. (در این کتاب، مشکلات صلح جهانی بررسی شده است).

 

  1. تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، بیروت، دار الشروق، ۱۴۱۵ق، ۶جلد. (سید در ادامه تألیف کتاب التصویر الفنی فی القرآن تصمیم گرفت تمام قرآن را با رویکردی جهادی تفسیر کند. نگارش این تفسیر چهار مرحله دارد. مرحله اول: سلسله مقالاتی با عنوان «فی ظلال» که در مجله «المسلمون» نوشته شد و تا سال ۱۹۵۲ میلادی ادامه یافت و سید توانست تا آیه ۱۰۳ از سوره بقره را تفسیر کند. مرحله دوم: زمانی بود که سید تصمیم گرفت تمام قرآن را به این صورت تفسیر کند و آن ها را به صورت کتاب مستقل در آورد که نخستین جزء آن را دار احیاء الکتب العربیه در قاهره چاپ کرد و تا سال ۱۹۵۴ میلادی، ۱۶ جزء از آن چاپ شد. مرحله سوم: مربوط به دوران حبس و زندان او می شود که توانست کل قرآن را تفسیر کند. مرحله چهارم: مربوط به تغییراتی است که سید در این تفسیر داده است. وی در زندان با خود اندیشید که چرا او را زندانی کرده اند و سرانجام علت آن را در حرکت انقلابی و جهادی خویش دید؛ از این رو تصمیم گرفت در همان زندان قرآن را با رویکردی جهادی تفسیر کند. در ابتدا سه جزء آخر قرآن و سپس ۱۰ جزء اول را با این رویکرد نوشت و انتشارات دار احیاء الکتب العربیه آن را چاپ کرد. پس از آزادی از زندان، جزء ۱۱ تا ۱۳ را هم دوباره با همین رویکرد نوشت، ولی بقیه را نتوانست بنویسد؛ زیرا در زندان حکم اعدام او صادر، و شهید شد. تفسیر فی ظلال القرآن تا کنون بارها تجدید چاپ، و به زبان های انگلیسی، فرانسه، ترکی، فارسی، اردو و اسپانیایی ترجمه شده است).

 

منابع و مآخذ

  1. آینده در قلمرو اسلام، ترجمه علی خامنه ای، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹ ش.

 

  1. ترجمه مصطفی اربابی، چرا اعدامم کردند؟، سراوان، کتابفروشی خالدبن ولید، ۱۳۶۹ ش.

 

  1. دائره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش، ج۷٫

 

  1. ربیع بن هادی عمیری، مطاعن سید قطب، فی أصحاب رسول الله، عربستان، ۱۹۹۷م.

 

  1. ژیل کوپل، پیامبر و فرعون.

 

  1. سید قطب، قاهره، طفل من القریه، نشر جامعین، ۱۹۴۶م.

 

  1. سید قطب، ما چه می گوییم، ترجمه و تفصیل از هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰ ش.

 

  1. سید قطب، ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، انتشارات اسلامی، بی تا.

 

  1. سیدهادی خسروشاهی، فصلنامه تاریخ فرهنگ معاصر، ش ۶٫

 

  1. صلاح عبدالفتاح خالدی، الشهید سید قطب من المیلاد الی الاستشهاد، دمشق، دارالفکر، ۱۹۹۹م، ص۴۲٫

 

  1. عدالت اجتماعی در اسلام: مباحثی در زمینه های جامعه، اقتصاد، سیاست و حکومت، ترجمه و توضیحات سیدهادی خسروشاهی و محمدعلی گرامی، تهران، کلبه شروق، ۱۳۷۹ ش.

 

  1. محمد مسجدجامعی، زمینه تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن.

 

 

  1. مطالب این قسمت و صفحات بعد عمدتا ترجمه و اقتباس از کتاب الطفل فی القریه، تألیف سید محمد قطب می باشد.

 

  1. در باره فوت محمد قطب تا کنون گزارشی نقل نشده است.

 

  1. این سؤال حاکی از دقت نظر سید در مسائل ادبی است؛ زیرا سؤال مذکور، پرسشی است که جواب قانونمندی برای آن وجود ندارد. یگانه پاسخ سؤال مذکور آن است که حرف یاء بر خلاف قیاس حذف شده است. (ترجمه و اقتباس از کتاب الطفل فی القریه، تألیف سید محمد قطب.)

 

  1. سید قطب در دانشگاه دارالعلوم دوستان و هم بحثانی داشت که مهم ترین آن ها اینانند: ۱٫ سعید اللبان: وی پس از اتمام تحصیلات و أخذ لیسانس، به ریاست دانشگاه دارالعلوم برگزیده و بعدها وزیر تربیت و تعلیم شد؛ ۲٫ محمد ابراهیم جبر: وی معلم و سپس مدیر مدرسه شد و از عزیزترین و مخلص ترین دوستان سیدقطب بوده است؛ ۳٫ فاید العمدوسی: ادیب، شاعر، نویسنده و مورخ مصری. وی سلسله کتاب هایی در باره تاریخ و أعلام مسلمانان نگاشته است؛ ۴٫ عبدالعزیز عتیق: وی ادیب، شاعر و نویسنده بود و دیوان عتیق که با مقدمه سیدقطب به چاپ رسیده از آثار او است.

 

  1. مقالاتی نظیر «تحروا یا عبید الامریکا و الروس و الانجلیز»، «یا شباب الوادی تأهبوا و استعدوا»، «فلنؤمن بأنفسنا» و «أفخاد و نهود» از جمله این مقالات هستند.

 

  1. نظیر این که هر دو مصری هستند؛ هر دو ادیب، شاعر و نقاد هستند؛ هر دو نویسنده هستند؛ هر دو تا پایان عمر ازدواج نکردند و سرانجام هر دو مدتی طولانی عضو حزب وفد بودند.

 

  1. دبیر کل جمعیت اخوان المسلمین بعد از حسن البناء.

 منبع : مجله اندیشه تقریب، شماره ۴ 

نمایش بیشتر

ســــۆزی میــــحڕاب

سایت ســــۆزی میــــحڕاب در آذرماه 1392 با همت جمعی از اهل قلم خوشنام و گمنام تاسیس شد ســــۆزی میــــحڕاب بدون جنجال و در اوج عملگرایی به ترویج مبانی میانه روی می پردازد ســــۆزی میــــحڕاب با هیچ جریان و هیچ احدی درگیری ندارد ســــۆزی میــــحڕاب رسالتی جز همزیستی و دگرپذیری ندارد

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا