مکاتب و مدارس حدیث در شهرهای مختلف قرن اول

ترجمه: ابوبکر مامشی

بعد از وفات پیامبر(ص) مطابق وعده ی الهی (آیه ی ۵۵ سوره ی نور) وَعَدَ اللَّـهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَىٰ لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا ۚ یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا ۚ وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَأُولَـٰئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند، وعده می‌دهد که آنان را قطعاً جایگزین (پیشینیان و وارث فرماندهی و حکومت ایشان در زمین خواهد کرد (تا آن را پس از ظلم ظالمان، در پرتو عدل و داد خود آبادان گردانند همان گونه که پیشینیان (دادگر و مؤمن ملّت های گذشته) را جایگزین (طاغیان و یاغیان ستمگر) قبل از خود (در ادوار و اعصار دور و دراز تاریخ) کرده است (و حکومت و قدرت را بدانان بخشیده است).

همچنین آئین اسلام نام ایشان را که برای آنان می‌پسندد، حتماً در زمین پابرجا و برقرار خواهد ساخت و نیز خوف و هراس آنان را به امنیّت و آرامش مبدّل می‌سازد، آن چنان که بدون دغدغه و دلهره از دیگران، تنها مرا می‌پرستند و چیزی را انبازم نمی‌گردانند.

بعد از این وعده‌ی راستین کسانی که کافر شوند، آنان کاملاً بیرون شوندگان از دائره‌ی ایمان و اسلام بشمارند و متمرّدان و مرتدّان حقیقی می‌باشند مملکت اسلامی بسیار توسعه یافت شام و عراق در سال ۱۷ ه.ق فتح گردید، مصر در سال بیستم هجری، بلاد فارس در سال ۲۱ه . ق و تا سال ۵۶ ه.ق به سمرقند رسیدند و سال ۹۳ ه ق اسپانیا را به دست گرفتند.

بر اثر این همه فتح و آزادسازی، اقوام و ملل مختلف به اسلام روی آورده و تشنه یادگیری دین و احکام اسلامی بودند، به همین سبب بر خلفای مسلمان واجب گشت تا افرادی چند از اصحاب رسول خدا(ص) را به آن دیار بفرستند و احکام دین را به مردم آموزش دهند و سرانجام بسیاری از اصحاب بعنوان معلم و مرشد به شهرها و دیار مختلف کوچ نموده و بعضی از آنها در همان دیار، به دیار باقی شتافتند.

در نتیجه در شهرهای مختلف بلاد فتح شده مکتب و مدرسه هایی جهت تعلیم مردم دایر شدند و مردم در آنجا قرآن و حدیث یاد می گرفتند و از دریای دانش اصحاب کسب فیض می کردند و هر آنچه از پیامبر(ص) یاد گرفته و حفظ کرده بودند اخذ نموده و به حافظه می سپردند، بدین ترتیب گروه ها و طبقاتی از تابعین در شهرهای مختلف پدید آمدند که حامیان و محافظان و راویان حدیث شدند.

در کمال بساطت و سادگی صحابه ی پیامبر(ص) که سینه اش از علم و دانش مالامال بود و با دل و جان حفظ کرده بود، در مساجد می نشستند و با تشکیل حلقه های شبانه روزی جلسات درس و وعظ و ارشاد راه انداخته و دانش آموختگان به دور حلقه ها نشسته و درس می آموختند و کلام خدا و سنت رسول خدا(ص) را حفظ می کردند.

شهرهایی که مکتب یا حلقه های درس در آن دایر بود

۱-مکتب حدیث در مدینه منوره

هجرت پیامبر(ص) و اصحاب به سوی مدینه باعث شد که تشریع اسلامی بیشتر در آنجا صورت گیرد و مرکز اصلی روایت حدیث شد، چون هیچ کدام از اصحاب دوست نداشتند جای دیگری بروند و از محضر پیامبر(ص) دور بمانند. بعد از وفات آن حضرت نیز مرکز خلافت و اقامت بزرگان اصحاب بود و هیچ کدام از اصحاب بدر حاضر نشدند که بعد از وفات پیامبر(ص) هم به مکه برگردند.

پس کسانی که در روایت حدیث سرآمد همه بودند در مدینه حضور داشتند، افرادی مانند: ابوبکر،عمر،علی بعدها به کوفه رفت، ابوهریره، ام المؤمنین عائشه عبدالله بن عمر ، ابوسعید الخدری  و زید بن ثابت که فهم و درک خوبی نسبت به آیات داشتند و تا سال ۴۵ ه ق که وفات یافت ریاست قضاوت ، فتوی و قرائت را در دست داشت.

گروه اول تابعین زیردست این افراد تعلیم یافتند و به تابعین مدینه شهرت دارند کسانی همچون: سعید بن المسیب ، عروه بن زبیر بن عوام، ابن شهاب زهری عبیدالله بن عبدالله بن عتبه بن مسعود، سالم بن عبدالله بن عمر، قاسم بن محمد بن ابوبکر و نافع مولی ابن عمر و غیره.

۲- مکتب حدیث در مکه ی مکرمه

پیامبر(ص) بعد از فتح مکه، معاذ بن جبل را به عنوان امیر مکه منصوب کرد، حلال و حرام را به او می آموخت و قرآن را یاد می داد ، او از جوانان مستعد و توانای مدینه بود و از آگاه ترین یاران پیامبر(ص) نسبت به حلال و حرام به حساب می آمد؛ تا جائی که کسانی مانند : عبدالله بن عباس و ابن عمر از او روایت کرده اند. بعد از او عبدالله بن عباس به عنوان بزرگ محدثین در مکه حضور داشت و شهرت علمی مکه به حضور او بر می گردد. علاوه بر این دو شخصیت ، افراد دیگری از اصحاب رسول اکرم(ص)  در مکه حضور داشته و مسئول تعلیم و تربیت بوده اند، مانند: عبدالله بن سائب مخزومی (قاری صحابه در مکه) ، عتاب ابن اسید (خلیفه رسول الله در مکه) خالد بن اسید ، حکم بن ابی العاص، عثمان بن طلحه و غیره .

شاگردان زیاد ابن عباس فارغ التحصیل شده و تابعین مشهور مکه عبارتند از : مجاهد بن جبر ، عکری ، مولی بن عباس ، عطار بن ابی رباح و غیره .

علاوه بر این ، کنگره ی بزرگ حج که هر سال تکرار می شود ، محل و مکانی برای گردهمایی علما و اندیشمندان تمام ممالک اسلامی بود که رواه حدیث ، علم و محفوظات خود را در آنجا ارائه داده و تکمیل و تنقیح احادیث در آن جا صورت گرفته است.

اما بخاطر اینکه کفاف نیاز مسلمانان نبوده است ، پس بسیاری از صحابه ی کرام بعنوان دعوتگران و معلمان دین مبین به مناطق دور و نزدیک کوچ کرده و در شهرهای مختلف اقامت گزیده اند. شهرهایی مثل: بصره ، کوفه ، مناطق شام و مصر.

۳- بصره و علم حدیث

بزرگ اصحاب در این شهر انس بن مالک بود و علاوه بر او عتبه بن غزوان و عمران بن حصصین ، ابوبرزه الاسلمی ، معقل بن یسار ، ابوبکره و عبدالرحمن بن سمره ، عبدالله بن الشخیر ، جاریه بن قدامه و غیره .

تابعین بصره که علم را از آنان دریافت کردند : ابوالطالیه رفیع بن مهران الریاحی حسن بصری (پانصد صحابه را ملاقات کرده است) محمد بن سیرین، ابوالشعثاء حابر بن زید، قتاده بن دعامه دوسی ، مطرف بن عبدالله ، ابوبرده بن موسی و غیره.

۴- دارالحدیث در شام

خلفای کرام خیلی زیاد به مناطق شام اهمیت می دادند؛ چون بعد از فتح آنجا بیشترین ساکنین مسلمان شدند ، پس بسیاری از بزرگان اصحاب را برای تعلیم و تربیت به آنجا فرستادند ، بزرگانی چون معاذ بن جبل که مقام والایی نزد اصحاب داشت ، پیامبر(ص) او را به یمن فرستاد و همچنان جانشین او(ص) در مکه بود و حلال و حرام را به مردم یاد می داد و در زمان خلافت امیرالمؤمنین عمر بن خطاب فرستاده ی خلیفه در شام بود . علاوه بر معاذ ، بزرگان دیگری در شام حضور داشتند؛ ابن سعد در طبقات از ابومسلم خولانی روایت کرده که می گوید: به مسجد حمص رفتم ، نزدیک به ۳۰ نفر ازبزرگان اصحاب در آنجا حضور داشتند و در بین آنها جوانی بود با چشمانی سرمه کشیده، ساکت و آرام که حرفی نمی زد، اما هنگامی که در مسئله ای اختلاف پیش می آمد ، همه به سویش نظر افکنده و از او سؤال می کردند ، از همراه خود پرسیدم که این فرد کیست؟ گفت: معاذ بن جبل است.

عباده بن صامت هم که افتخار جمع آوری قرآن را نیز داشت ، جزو افراد مشهوری است که به شام رفت.

ابودرداء انصاری هم به همراه معاذ بن جبل به شام رفت تا جوابگوی نیاز فقهی و فکری مردمان آن دیار باشند.

این سه نفر ستون اصلی حرکت علمی ، فقهی و نشر سنت محمدی در شام بودند. علاوه بر آنها عبدالرحمن بن غنمه ، شر حبیل بن حسنه ، فضل بن عباس هم بودند.

 از تابعین مشهور دیار شام: ابو ادریس خولانی ، قبیصه بن ذؤیب ، مکحول بن ابی مسلم و رجاء بن صیوه الکندی.

۵- مکتب حدیث در مصر

سرزمین مصر که فتح شد ، بیشتر ساکنانش در همان روزها وماه های اولیه ایمان آوردند و به مانند سایر نقاط فتح شده ، اصحاب جهت تفهیم و تعلیم ماندگار شدند که مشهورترین آنها عبدالله بن عمرو بن عاص است (احادیث را می نوشت به همین خاطر بیشتر از همه ی اصحاب ، احادیث را روایت کرده است).

علاوه بر عبدالله ، بقیه ی اصحاب عبارتند از : عقبه بن عامر ، خارجه بن حزافه ، عبدالله بن سعد بن ابی سرح ، محمیه بن جزء ، عبدالله بن الحارفی بن جزء ، ابوبصره الغفاری ، ابوسعدالخیر و معاذ بن انس البهمنی و …

اصحاب کرام ساکن در مصر نزدیک به ۱۴۰ نفر بوده اند.

راویان تابعی که نزد اصحاب تعلم یافته اند: مرشد بن عبدالله الیزنی ، یزید بن ابی حبیب و …

((نقل عین عبارت کتاب مقدمه ای بر سیر تاریخی تدوین علم حدیث))

تألیف: محمد تقی عثمانی ترجمه: عبدالحمید بزرگزاده صفحه ی ۱۳۶-۱۳۸