عالمی نوگرا در عصر خودش.
انسان وقتی می تواند تغییر را درست کند، که درهمان واقعیتی که به دنیا آمده چیزی تازه وایده ای متفاوت ارائه دهد، تا آن شرایط نابکار تحمیل شده را بهم بزند و خارج از دایره تفکر و ایده ای مردمان دیگر فکر کند تا بتواند نکته های ضعیف وبی اثر جامعه ای که در آن زندگی می کند را درک کند و آنها را مورد کاوش قرار دهد.
این طرز فکر ممکن است برای کشورهای توسعه یافته چیزی سخت و ناممکن نباشد، یا برای اشخاص فرهنگی وعالم ممکن است خیلی آسان باشد،اما برای شخصی مثل (استاد محمد خال)که در جامعه عقب افتاده و دور از همه علم ها و توسعه نیافته و تماما عقب افتاده خیلی دشوار است همانگونه که خودش می گوید،؛در شرایطی متولد شده ام که در آن محیط هیچ نوع شادی ولبخندی روی لب ها نبود ….
او (استاد خال)در مرکزی دینی بسیار بسته متولد شده است ،که نظر دادن و تغییر دادن آن کاری بس دشوار و تقریبا ناممکن بود ؛ زیرا مردمانش رهرو پیشینیانشان بودند وسر پیچی از آن را گناهی نابخشودنی و بی وفایی نسبت به آنان می پنداشتند…اما با وجود همه این دشواری ها در میان تاریکی آن عصر و روزگار ،استاد (محمد خال )چراغ روشنگری را افروخت و بر خلاف دانش جویان همانندش خودش قدم بزرگی در راه تعالی علم نهاده و در میان آن همه تاریکی و بی سوادی آن روزگار که مصادف بود با جنگ جهانی اول و آثار آن همه خرابی که در اثر جنگ به بار آمده بود در بعضی کشورها وعلی الاخص کوردستان که در آن دیار مردمانش نمی توانستند قوت خودشان را به دست آورند برای زنده ماندن گام های موثری برداشت اما باوجود همه مصیبت ها ودرد سرهای فراوان استاد (محمد خال )تمام هم و فکرش خواندن ونوشتن و درست کردن کتابخانه و پژوهش درباره علم بود و صدها دست نوشته با ارزش را از خطر نابودی نجات داده وهزاران مجله و کتاب آن عصر را بدست آورد تا فکر وایده اش را با آنها روشن و روشن تر کند و در خط و مشی مجله های آن وقت دانشگاه ازهر مصر با مکتب تحول ساز جمال الدین افغانی و شیخ محمد عبده رحمها الله علیهم )می شود و یکی از طرفداران آن مدرسه همام و شاگرد آن مکتب اصلاح ودعوت می شود ودر آنجا بهره و تفکر دینیش را تقویت و برنامه ریزی می کند.
استاد خال در همان اوایل جوانیش دوست دار نوشتن وادب فرا گرفتن است، و همواره تلاش می کند برای هدفی که در نظر دارد، او شروع می کند به خواندن ونوشتن و در بسیاری از مجله ها و روزنامه های دوران خودش قلم فرسایی کرده و روزنامه نویسی توانا و بلیغ بوده و هر یک از آن نوشته ها نشان و دلیلی است بر روشن فکری و بلیغ بودن آن عالم فرزانه .
اوهمیشه در فکر پیش بردن بار علمی و اجتماعی و سیاسی ملتش بود و برای آن می نالید و برایش مهم بود که چطوری بتواند ملتش را از این بار گران و سخت رها کند؟ تا بشوند مردمانی پیشرفته ومتمدن و راه توسعه وآبادانی را در پیش بگیرند.
به همین جهت است که همه نوشته هایش را در کتابی بنام (فغان دل)جمع آوری می کند تا احساس وایده اش را ظاهر کند؛ فغان و ناله درونی تمام تابان و روشن و پر از محبت برای دین وآیین ملت و کشورش، درونی که آرامشش را در سرافرازی وپیشرفت ملتش می دید.
درون پراز امید وآرزو، مالامال از عشق و محبت ، این عالم فرزانه و روشنفکر را به سوی آن سوق می دهد که در صفحات اول فرهنگ پر از محبتش و در زیر عکسش بنویسد : من می میرم اما عکسم می ماند امیدوارم که عکسم شادی و سرافرازی ملتم را ببیند..
این عالم دلسوز و روشنفکر کورد آن قدر عشق داشت برای کشور و ملتش حتی دوست داشته اگر خودش وفات کند عکسش سر بلندی و کامیابی ملتش را ببیند!
واقعا استاد محمد خال برای ملتش دارای این همه عشق و محبت واقعی بود ؛ ولی آیا مردم وملتش بعد از وفات او و سرافراز شدنش تاچه اندازه به زحمات آن عالم ارج نهاده و نسبت به عشق ووفاداری آن محبوب فرزانه به ملتش قدردان و وفادار ظاهر می شود؟!
ملت کورد برای آن عالم وعارف وعاشق و خداشناس که بزرگ ترین خدمت به زبان و تاریخ و ادبیات ملتش کرده در آن شرایط تاریک چه کرده و چه خواهد کرد؟
آیا این ملت جفا دیده چه طوری پاداش این همه اخلاص این عالم فرزانه را خواهد داد؟
در کدام کوچه وخیابان ودانشگاه چراغی برایش می افروزد ودر مقابل این همه زحماتش چه یادبودی برگزار کرده و یا خواهند نمود ؟
استاد محمد خال از آن جمله علمای کوردی است که در طول تاریخ پراز زحمت مصیبت و پر فراز و نشیب وطنش همواره در صحنه بوده و علیه جور وستم ها می ایستاد و در مقابل هر تاریکی که برای ملتش پیش می آمد چراغی را می افروخت و در نیستی ، هستی را ایجاد می کرد و با وجود نبود دانشگاه و مدارس در کشورش چندین شاهکار و مدرسه بزرگ را به ملت و وطنش هدیه کرد و در آن محیط خفقان چراغ علم و روشنگری را برافروخت و هرگز نگذاشت از لحاظ تمدن و فرهنگی عقب بیفتد و برای نسل نو آسان کاری می نمود تا پس از او عرصه را خالی نگذاشته و خالی نگذارند تا این کار او زیر ساختی باشد برای آیندگانش که پس از او به دنیا می آیند…
از جمله زحمات این عالم ربانی می توان به موارد زیراشاره کرد:
در زمینه ادبیات و تاریخ ، آیین را برای آن ها روشن کرد همچو صبح درخشان.
استاد محمد خال از جمله علمای نابغه و روشنفکر دیارش بوده که در طول عمر پر برکتش همیشه خدمتگزار ادب وآیین و تاریخ و زبان شیرین کوردی بود .
چندین شاهکار پر از محتوا به کتابخانه های کوردی هدیه داد
استاد محمد خال درعصری زندگی به سر برده که کوردستان در شُرُف جنگ اول جهانی بود. در سال(۱۹۱۴=۱۲۸۲)که استاد خال سن مبارکش ۱۰سال بوده است جنگ جهانی اول آغاز می شود وآن جنگ ویرانگر نتیجه خیلی بدی برای کوردستان داشته واکثریت جنگ ها در سرزمین کوردستان به وقوع پیوسته بود. همان جنگ ویرانگر چندین بدبختی و بی خانمانی را نصیب مردم کوردستان کرد؛ از جمله گرانی، قحطی و به یغما بردن قوت وهستی مردم آن دیار و نابود کردن زیربناهای زندگی مردم و گرانی های بی امان و بیماری ها وبدبختی هایی که بر اثر جنگ خانمانسوز بر این دیار تحمیل شد ، در آن زمان عمر شیخ در شرف نوجوانی و رشد بود.
شرایط به گونه ای بود که اندک فرصتی وجود نداشت برای پیشرفت در آموزش و پرورش مردمان و دانشمند پروری در میان مردم دیارش؛ بلکه برعکس وضعیت موجود بازدارنده بود برای پیش برد اهداف وآرمان هایش در این کشور تقسیم شده و ستمدیده ؛ اما خوشبختانه همه این سختی ها و مشاکل نتوانست روشنفکری ونوگرایی این استاد نابغه محمد خال را از تلاش برای نیل به اهدافش بازدارد و آرمان هایش را به چالش بکشد و این وضعیت موجود نتوانست استاد را از بدست آوردن مایحتاج زندگیش باز دارد در حالی که آن زمان امرار معاش مثل دست کردن به دهان شیر بود!و زندگی خیلی به سختی می گذشت در آن زمان..
هرکدام از جنگ جهانی و آن تغییرات سیاسی واجتماعی و ویرانگری هایی که به همراه داشت همزمان بود با جنبش های آزادی خواهی و خودمختاری کوردستان به رهبری شیخ محمود حفید رحمه الله علیه در منطقه سلیمانیه یکی از شهرهای کوردستان و اعلام دولت کوردی و پیشرفت روشن فکری و روشنگری زبان شیرین کوردی در مدت حاکمیت دولت کوردی .
آغاز شدن جنگ دربند بازیان وآب باریک دراستان سلیمانیه در سال ۱۲۹۷=۱۹۱۹ علیه استعمارگران انگلیسی و تلاش برای تعیین سرنوشت و خودمختاری کوردستان از استعمارگران ظالم از طرف شیخ محمود حفید و جنبشش در آن عصر وزمانه .
در آن هنگام ماموستا محمد خال در اوایل جوانی بود ، او نقش بسزایی داشت در روشنفکری وروشنگری مردمان دیارش نزد عالم و روشنفکری مثل استاد خال؛آمدن انگلیسی ها به خاک کوردستان و آوردن چاپخانه و انتشار مجله (فهمیدن راستی) و شروع انتشار روزنامه ها گزینه خوب و بدرد بخوری بود تا استاد محمد خال در نویسندگی پیشرفت کند که این از آرزوهای بلند آن استاد فرزانه بود برای توسعه روشنگری در آن دیار. او توانست در راستای نویسندگی قدم بردارد که مایه خوشحالی او بود.
او درمسیر خواندن و تلاش برای پیدا کردن انتشارات عصر خویش توانست به مکتب تحول خواه جمال الدین افغانی و شیخ محمد عبده ،رشید رضا به اصلاح خواهان بپیوندد و در فکر شناخت بیشتر در دین و آیین باشد تا بتواند خدمت بیشتری ارائه دهد و او به طور کامل طرفدار راستین آن مدرسه شده بود و این امری است که خیلی آشکار وروشن در نوشته هایش نمایان می شود بخصوص در تفسیرش .
آشکار بودن اندیشه اصلاح طلبی اسلامی نزد استاد محمد خال در نوشته هایش به نحو چشمگیری نمایان است ، هرچند متاسفانه امروزه وقتی از تحول خواهان اسلامی بحث می شود و در این میان از دانشجویان جمال الدین افغانی و شیخ محمد عبده نیز سخن به میان می آید هیچ نام و نشانی از این دانشمند کورد زبان برده نمی شود، در حالی که او یکی از طرفداران سرسخت آنان بوده و دست کمی از شاگردان دیگر آن فرزانگان نداشته است!! که این تبعیض قائل شدن در بین شاگردان افغانی و عبده و عدم اعتنا به آن دانشمند دلسوز وغیور کوردزبان و مسلمان تحلیل و بحث مستقلی را می طلبد!به امید روزی که به آرمان های ماموستا خال اهمیت و عنایت بیشتری داده شود تا مردم بیشتر این عالم فرهیخته را بشناسد و حق زحمات و کوشش هایش را بدانند.
قبل از پرداختن بیشتر به معرفی شخصیت منحصر به فرد استاد خال جا دارد به ویژگی های مدرسه اصلاح طلبان فکر اسلامی بپردازیم که عبارتند از :
۱-یکی از ویژگی های برجسته مکتب شیخ محمد عبده عبارت است از مبارزه با تقلید و فکر راکد اسلامی که چند قرنی بود همه دروازه های اجتهاد ونوگرایی وروشنفکری را بسته بود و دانشمدان موجود حرف های عالمان قبل از خودشان تکرار می کردند و این از بزرگ ترین مصیبت های فکری در آیین اسلامی به وجود آورده بود و به همین دلایل از کاروان علم عقب افتاده بودند.
همراه با تغییرات عصر حاضر که برای دنیای اسلام پیش آمده بود عده ای از مردم گمان می کردند که آیین مقدس اسلامی نمی تواند حرفی برای گفتن داشته باشد و در مقابل تغییرات حاصل شده نمی تواند قد علم کند و در واقع دوران اسلامی به پایان رسیده است. این تغییر و تحول باعث شد که عالمانی مانند کواکبی،جمال الدین افغانی،محمد عبده،محمد رشید رضا و محمد مصطفی مراغی و محمد خال که خواستار تغییر بودند به خود آیند و تلاش های بی آمان و خستگی ناپذیری آغازکردند علیه نابسامانی های دین داران و دیوار ناهنجار تقلید را در آن هنگامه را فرو ریختند و به شیوه ای نوگرایانه و منظم در کوشش خود برای تفسیر قرآن و نصوص دینی همت گماشتند.
۲- دیگر خصوصیت تابناک این مکتب اهمیت دادن به جنبه های دینی وادبی واجتماعی است که به مکتب( اللون الادبی والاجتماعی)شهرت دارد، به جنبه های ادبی و تغییرات در اصول و فروع و جنبه های اجتماعی ونجات دادن جامعه مدنی از فتواهای قدیمی و تاریخ رفته اهمیت زیادی می دهد.
۳-عالمان و بانیان این فکربکر و نوین، به هیچ راه وروش فقهی سنتی و خاصی خود را وام دار نمی دانند و به آن دسته از کوته فکران چندان اهمیتی نمی دهند که همواره در اندیشه تقلید و دنباله روی اند و بیشتر به فکر وایده های نوین اجتماعی وآزادی های دینی اهمیت می دهند ؛ نه خود را مشغول می کنند به راه و مذهب خاصی ، از دیدگاه آنان همین فکرها وایده های نوین است که باعث پیشرفت و پیروزی شان در سرتاسر جهان اسلامی شده است..
به همین خاطر است که می بینیم در میان آحاد مردم و مذاهب مختلف اسلامی هر چند ایده های مختلف و گوناگونی هم دارند با عقلی باز وسینه ای فراخ این مکتب مبارک را مورد کاوش قرار می دهند و آن را قبول دارند و این سرآغازی است برای پایان دادن به تقلیدهای کور کورانه موجود.
۴-عقلانیت وآزادی بیان دیگر امتیاز و خواسته اصلی و برجسته این مکتب است.هنگامی که عده ای از عالم نماهای سنتی و تقلیدگرا ندا بر می دادند که باید عقل و ایده مسلمانان بسته شود و انسان های مسلمانان کورکورانه از نصوص دینی و اقوال عالمان سرمذه تقلید کنند؛ این عده دانشمند روشنفکر و نوگرا ندای آن را سر دادند که خداوند متعال جل جلاله احترام و ارزش زیادی برای فکر انسان ها قایل شده ، لذا شایسته نیست کسی کورکورانه از دیگری تقلید کند و بدین گونه هیچ ارزشی برای ایده و فکر خود قایل نباشد! بلکه لازم و ضروری است باری دیگر عقل انسان جایگاه شایسته خودش را در جوامع مسلمان بدست آورد و نه اینکه مسلمانان تقلید نکنند بلکه با چشمانی باز و بصیرت دنبال حقایق بروند..
۵-تلاش برای مرتبط نمودن علم و اندیشه های تازه ی علمی روز و معاصربا فکر اسلامی و جان تازه دمیدن به کالبد جامعه اسلامی ، تلاش برای پیشبرد اهداف والای اسلامی در فکر ، همچنین عمل کردن به آموزه های این آیین مقدس و تفهیم این نکته که اسلام نه اینکه با علم و پیشرفت و توسعه مشکلی ندارد ؛ بلکه نصوص آن همواره انسان ها را به علم آموزی فرا می خواند و در واقع اسلام وعلم مکمل یکدیگر هستند و انسان ها با دو بازوی قدرتمتد اسلام وعلم می توانند زندگی گهربار و والایی برای خود به ارمغان آورند و هرگز انسان نمی تواند بدون علم و فناوری زمین را به طور مطلوب آباد کند.
۶-اهمیت دادن به تکنولوژی های این عصر و زمانه از قبیل سیاسی، اجتماعی، علمی ، بحث های زنان، جوانان و بهره بردن از آن در ادبیات وگفتمان خودش .
آمیختن شیخ محمد خال با این فکر نوگرای اسلامی همراه با ادبیات ونوشته های این مکتب نقش بر جسته و قابل توجهی برای شیخ محمد خال به دنبال داشت این فکر به شیوه ای در اندیشه و فکر این دانشمند کورد نوگرا اثر کرده است که در تفسیر با ارزشش خیلی هویدا است .
او در تمام صفحات تفسیرش اشاره می کند به ایده های شیخ محمد عبده و محمد رشید رضا و همراهانش و خود را طرفدار همان فکر نوگرایی وتغییر خواهانه ی دینی و اجتماعی و سیاسی آنان می داند .
او خواستار اصلاحاتی ریشه ای است درهمه زمینه های زندگی بشری و خیلی مشتاق است برای اصلاح در زمینه آموزش و پرورش و توسعه دادن واهمیت دادن به این حوزه . او ندا می دهد برای اصلاح عالمان اسلامی و از آنها می خواهد که دست بردار سطحی نگری هایشان شوند ، که این سطحی نگری ها از از هر نوع عمق علمی دور است وعلیه فکرهای خرافی که بعضی از سودجویان به اصطلاح عالم به خورد مردم و جامعه می دهند به شدت مبارزه کنند و به مردم اثبات کنند که این خرافات با دین حنیف هم خوانی ندارد و لازم است علما خیلی با جرات و شجاعانه علیه این خرافات مبارزه کنند و راه های نفوذ این ایده های نا مبارک و غریبه را ببندند تا فکرهای نوین و با ارزش اسلامی را برای آحاد مردم روشن نمایند.
و……
هزاران رحمت بر روح پر فتوح استاد محمد خال
والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته.
ترجمه از کوردی به فارسی
محمد امین کرمی.
سرپل زهاب – روستای کوئیک حسن
منبع؛؛ اسلام پیک
