قرن هشتم
ابوالفدا مورخ ایوبی:
ملک مؤید اسماعیل ملقب به عماد الدین بن ملک افضل ایوبی تاریخ نگار و فاضل معروف که بیشتر به نام ابوالفدا شهرات یافته است. تولد وی سال ۶۷۲ هـ. ق دردمشق بوده است پس از اتمام تحصیل و براعت در فقه و ادبیات و تاریخ و جغرافی و حتی طب ملازمت عمش را اختیار کرد و در پاره ای جنگ های صلیبی شرکت جست و مدت ۱۲ سال هم ملازم ملک ناصر مصر بود و در سال ۷۱۰ حکومت حماء به وی واگذار شد و به ملک مؤید ملقب گردید و بالاخره در محرم ۷۳۲ در حماء سر بر بالین مرگ گذاشت.
از آثار و تألیفات معتبر او: المختصر فی تاریخ البشر در چهار جلد که با تاریخ ابوالفدا معروف است. این کتاب به زبان های اروپایی ترجمه شده و از کتب مهم تاریخ است، تقویم البلدان در علم جغرافی آن هم به زبان های اروپایی ترجمه شده است.کتاب الحاوی در فقه، کتاب الموازین، جامع المساتید در حدیث، الطریق الرشاد الی تعریف الممالک و البلاد در جغرافی و کتاب های دیگر.
- طبقات الشافعیه ج۶ ص ۸۴
- لغت نامه دهخدا ص۷۱۲
محمد علی شبانکاره:
محمد بن علی بن محمد از طائفه کرد شبانکاره فارس و از نویسندگان فصیح و نامدار قرن هشتم است که در فن شعر و شاعری نیز دست داشته و تمام عمر خود را در نویسندگی و شاعری گذرانیده است. شبانکاره کتابی را در تاریخ عالم به نام مجمع اأنساب تألیف کرده که بسیار منسجم و روان و در حسن انشاء کم نظیر است.
- تاریخچه ادبیات ایران ، سعید نفیسی
قرن نهم
شهادب الدین مولانا احمد گورانی:
احمد بن اسماعیل بن عثمان شهروزی گورانی متولد سال ۸۱۳ هـ . ق پس از اختتام مراحل تحصیلات و اخذ اجازه از هیأت مدرسین مبّرز، از جمله محدث بزرگ و نامی حافظ ابن حجر عسقلانی در شهر بروسای ترکیه به تدریس پرداخت و در اندک مدتی آوازه فضل و دانش او به سمع سلطان مرادخانی ثانی رسید. طولی نکشید که از طرف سلطان به عنوان معلم مخصوص محمد فاتح ولیعهد عثمانی تعیین گردید. پس از آن که محمد فاتح به فرمانراویی رسید، از مولانا احمد تقاضا کرد عهده دار مقام وزارت شود اما او قبول نکرد و به شغل تدریس و قضاوت پرداخت، مدتی هم متصدی و متولی موقوفات بود، ورع و تقوا و حقگویی مولانا احمد تا حدی بود که سلطان عثمانی یک وقت انجام امری را از او تقاضا کرد که چون با موازین شریعت اسلام مطابقت نداشت سخت بر آشفت و مخفیانه از کشور خارج و راهی مصر شد. فرمانروایی مصر مقدم او را گرامی شمرد. و از هر جهت وسایل آسایش و امکانات لازم را برایش فراهم ساخت، بعد از مدتی سلطان عثمانی نامه ای را مبنی بر اعتذار مملو از محبت و دل جویی به مولانا نوشت و او را دعوت کرد تا به بروسا برگردد. دعوت او را پذیرفت و تدریس و قضاوت را از سرگرفت و خلعت شیخ الاسلامی را دریافت . ملا احمد گورانی در علوم تفسیر و حدیث و اخبار و فقه یگانه عصر خود بود.
قسمتی از تألیفاتش از این قرار است: غایه الامالی فی تفسیر السبع المثانی، الکوثر الجاری علی ریاض البخاری، فرائدالدرر فی شرح لوامع الغرر، الدرر الوامع فی شرح جمع الجوامع و چندین کتاب ارزشمند دیگر. وفات ملا احمد گورانی در سال ۸۹۳ هـ.ق اتفاق افتاده است.
- الاعلام ج۱ ص ۹۴
- کشف الظنون ج۱ ص ۳۹۸
- تاریخ سلیمانیه ص۲۳۳
قرن دهم
محمد ماردینی:
بدرالدین محمد بن احمد معروف به ” سبط ماردینی ” دانشمند محاسب، ریاضی دان، منجم و دارای اطلاعات زیادی در فلکیات بوده است پدرش از اکراد ماردین است. بدرالدین از لحاظ هوش و استعداد و حافظه قوی کم نظیر بوده و تألیفات و آثار بسیار ارزشمندی در علوم هندسه ، ریاضی، هیأت، مقنطرات و جیوب قوس ها داشته که نسخه اصلی آن ها در کتاب خانه خدیو مصر موجود است و نیز دو کتاب دارد به نام تحفه الالباب فی علم الحساب و الجواهر فی تجدید الخطوط و الدوائر که در مصر به سال ۱۲۹۹ هـق به چاپ رسیده اند. همچنین تألیفات دیگری دارداز جمله جد اول رسم المنحرفات علی الجدار فی المیقات، تعلیق بر لامیه ابن الهائم در جبر و مقابله، شرح رحبیه در فرائض و کتاب حاوی المختصرات فی العمل بریع المقنظرات.
بدرالیدن در جامع الازهرا مصر مدرس رسمی و تعیین کننده اوقات شرع یبوده و به سال ۹۰۷ هـ. ق در قاهره روی در نقاب خاک کشید.
- الاعلام، ج۷ ص۲۸۲
- کشف الظنون ج۱ ص ۳۶۱
قرن یازدهم
ملا ابوبکر منصف:
علامه عالی منقبت و عارف بلند مرتبت ملا ابوبکر محمد حسن بن سید هدایه الله بن مولانا یوسف جان ابن سید حسن از نسل پیر خضر شاهویی فقیهی بوده است ادیب و نویسنده و شاعر، تولدش در ۹۰۹ هـ .ق و وفاتش در سال ۹۹۹ هـ.ق اتفاق افتاده است و در روستای چور ( ۲۴ کیلومتری شهر مریوان ) مدفون گردیده است. ملا ابوبکر تألیفات و آثار زیادی داشته است از جمله : کتاب الوضوح، شرحی است عربی بر کتاب المحرر امام رافعی در فقه مشتمل بر چهار جلد، طبقات الشافعیه و تراجم جمعی از فقها در بغداد به چاپ رسیده است. سراج الطریق و ریاض الخلود که هر دو را به زبان فارسی بسیار روان و شیرین نوشته است.
قرن دوازدهم
برهان الدین شارانی
شیخ ابوالعرفان برهان الدین ابراهیم بن حسین بن شهاب الدین شارانی از دانشمندان و محدثین بزرگ قرن یازدهم تا آغاز قرن دوازدهم هجری است. به سال ۱۰۲۵ در شاران از نواحی شهروز به دنیا آمده است و پس از پایان تحصیلات و اخذ اجازه نامه راهی مدینه منوره شده و در آن جا به تدریس و تألیف پرداخته است و تا آخر عمرش در دالهجره رسول الله (ص) متوطن و در سال ۱۱۰۱ هـ .ق متوفا گردیده و در همان جا مدفون شده است.
بعضی از تألیفات ارزشمند این دانشمند عبارتند از: مسالک السدد الی مسأله خلق افعال العباد، ضیاء المصباح فی شرح بهجه الارواح، النبراس لکشف الالتباسفی الاحساس، الامم لایقاظ الهمم، القول المبین فی مسئله التکوین، اتحاف الخلف بتحقیق مذهب السلف، بداء النعمه بتحقیق سبق الرحمه، و کتاب های دیگر.
- عجایب الاثار فی التراجم و الاخبار ج۱
- الاعلام ج۱ ص ۲۸
- ایضاع المکنون ج۱ ص۱۰
احمد خانی:
ادیسب و داستان سرای معروف کرد احمد خانی یکی از ستارگان تابناتک آسما ادب کردی است که علاوه بر زبان کردی به زبان های عربی، ترکی و فارسی نیز آشنا بوده و در مساجد و مدارس دینی تحصیلات خود را به پایان رسانده و با دانشمندان و ادبای عرب و ترک روابط ادبی و فرهنگی داشته است.
شاهکار احمد خانی داستان منظومی است کردی کرمانجی حماسی و شور انگیز که دهن به دهن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این داستان باستانی به نام مم و زین مخفف دو نام محمد و زینت است که دو دلداه بوده اند. مم از ناحیه بوتان، خانی در این منظومه ضمن نقل داستان و خدمت به زبان و ادب کردی از عقب ماندگی و بیچارگی ملت خود می نالد و از نظم و ستمگری دیگران نسبت به آنان فریاد بر می آورد و در نتیجه قوم خود را از تفرقه بر حذر می دارد و آنان را به اتحاد و یگانگی فرا می خواند.
منظومه خانی که به لهجه کرمانجی است، به لهجه سورانی و مکریانی و به زبان های فارسی ، فرانسه، روسی، آلمانی، عربی، ترکی و ارمنی ترجمه شده است و چندین بار در شهرهای برلن، پاریس، لینگراد، استامبول، دمشق و تهران به چاپ رسیده است، خانی گذشته از جنبه شاعری در بیشتر علوم اسلامی اطلاعات کافی داشته و تا آخر حیاتش تدریس کرده و بسیار متواضع و متقی و پارسا بوده است در سال ۱۰۶۱ در شهر ترکیه متولد و به سال ۱۱۱۹هـ .ق همان جا وفات یافته است.
- میژووی ئه دبی کورد، علاءالدین سجادی، بغداد ۱۳۷۱ هـ .ق
قرن سیزدهم
علامه ابن آدم:
محمد فرزند آدم فرزند عبدالله مشهور به ابن آدم در تاریخ ۱۱۶۰ هـ .ق در روستای رُست ناحیه باله ک کردستان عراق تولد یافت و پس از به پایان رساندن تحصیلات علوم عربیبرای فراگیری زبان فارسی راهی سابلاغ ( مهاباد) شد. بعد از مدتی به کردستان عراق برگشت و تا آخر عمر به تدریس و تألیف مشغول گردیده، ابن آدم سرآمد علما و فضلای عصر خود بوده و شاگردان بسیار برجسته ای را در حوزه تدریس خود پرورش کرده که یکی از آن ها مولانا خالد نقشبندی است.
قسمتی از تألیفات و آثار پربار این دانشمند عبارتند از : مشکاه المنقول در علم صرف و نحو و عروض و منطق، مرآه المعقول، مشتمل بر منطق، هندسه، حساب، هیأت، حکمت طبیعی، الهیات، کلام، میقات المعقول، مفتاح الغیب فی العمل بالربع المجیب، شرح رساله الحساب علامه عاملی، شرح اشکال التأسیس در هندسه، تذکره الاصحاب فی العمل بالأسطرلاب، مفتاح الننجیم فی شرح التقویم، تشریع السیارات فی الفلک، تعلیفات بر جغمینی قاضی زاده در فلکیات، شرح فرائض المنهوج در فقه، تحریر البلاغه، کتاب در علوم وضع و بیان و آداب، تعلیقات بر مطول علامه تفتازانی و دهها کتاب دیگر.
ابن آدم طبع شعر نیز داشته و تخلصش در شعر ” واجم ” بوده است. این دانشمند متبحر در سال ۱۲۵۲ هـ . ق دنیای فانی را وداع و به سوی جهان باقی شتافت.
- یادی مه ردان ص۷و۲۲
قرن چهاردهم:
ملاعبدالکریم مدرس
مدرس متبحر و مفتی مشهور مترجم و نویسنده و شاعر، علامه ملا عبدالکریم فرزند محمد فرزند فتاح از عشیره هوز قاضی مشهور به ملا کریم مدرس به سال ۱۳۲۲ هـ .ق در روستای تکیه خورمال کردستان عراق تولد یافت و در مناطق مختلف کردستان تحصیلات خود را به پایان رسانید و اجازه تدریس و افتاء را از نابغه زمان شیخ غمر قره داغی دریافت نمود پس از آن نزدیک به ۴۰ سال به ترتیب در حلبچه و بیاره و سلیمانیهو کرکوک با جدیت تمام به تبلیغ دین و ارشاد مسلمین و تعلیم متعلمین پرداخت و خدمات شایان علمی و دینی از خود نشان داد، آوازه فضل و دانشش به سمع همگان رسید و بالاخره پس از وفات دانشمند شهیر کرد شیخ محمد قزلجی که در بغدا مدرس و سرپرست مدرسه جامع امام عبدالقادر گیلانی ( قدس سره )بود. به بغداددعوت شد و تدریس و تولیت مدرسه مزبور و امامت و خطابت به او محول گردید و تا آخرین لحظات حیات پر برکتش در آن مدرسه باقی ماند و در این مدت شمار بسیاری از طلاب کشورهای جاوه و ترکیه و مراکش و الجزیره و خود عراق اعم از اکراد و اعراب در حوزه علمیه آن بزرگوار درجات علمی را کسب و به مقام والائی رسیدند. این دانشمند عالی قدر علاوه بر خدمات دینی ، خدمات بسیار ارزنده ای را به فرهنگ و زبان و ادب کردی کرده است.
تاریخ وفاتش : سال شمسی یک هزار و سیصد و هشتاد و چار
هشتم شهریور ش سوگ مغموم مدرس بر شمار
آن شادروان تألیفات و آثار بسیاری به زبان های کردی و عربی و فارسی به نظم و نثر به صورت ترجمه و تألیف د رشته های علوم مختلف از خود به جا گذاشته است. قسمتی از آن ها عبارتند از:
شه ریعه تی ئیسلام ترجمه منهاج امام نووید راحکام فقه ۴ جلد کردی، تفسیر نامی در ۹ جلدکردی، نورالاسلام عربی، رساله شمشیر کاری فارسی، بهار و گلزار نظم و نثر کردی، جواهر الفتاوه ۳ جلد عربی، شرح منظومه العقیده المرضیه سید عبدالرحیم مولوی کردی، کتاب بنه ماله کانی کوردستان، نور الاسلام عربی، شرح دیوان محوی کردی، شرح دیوان مولوی کردی، شرح دیوان ملا خدر ( نالی)، شرح دیوان فه قی قادر هه مه وه ندی کردی، الوسیله فی شرح فضیله مشتمل بر ۱۰۳۱ بیت تألیف سید عبدالرحیم مولوی، تفسیر مواهب الرحمان عربی، المواهب الحمیده فی حلّ الفریده، علما ثنا فی خدمه العلم والدین.
- بیوگرافی مرحوم علامه ملا عبدالکریم مدرس از کتاب خودش علما ثنا فی خدمه العلم والدین استخراج شده است.
- مهاباد_ ملا ابوبکر محمد کریمی ( نصیری) ۲۲/۸/۸۶
منابع:
- تاریخ طبری ج۲ ابوجعفر طبری
- الکامل فی التاریخ ج ۲ ابن اثیر
- فتوح الشام ج ۲ واقدی
- فتوح البلدان بلاذری
- تاریخ ادبیات ایران، جلا الدین همائی
- کوردستان و ئایینی ئیسلام، رؤف جویزی
- فتوح سواد العراق، ملا عبدالعزیز واعظی
- کوردستان له به رده م فتوحاتی ئیسلام دا، حسن محمود حمه کریم
- کردستان چگونه آزاد شد، صلاح الدین عباسی
- علما ثنا فی خدمه العلم والدین، ملا عبدالکریم مدرس
- تاریخ مشاهیر کورد ج۱، بابا مردوخ روحانی.
———————————————
منبع : خلاصه تاریخ کردستان / نویسنده: احمد قاضی
