روش پنهان کاری در دعوت به سوی الله
اصل در دعوت مردم به سوی خداوند این است که آشکارا و روشن و بدون پرده انجام شود ؛ زیرا برای رساندن پیام و یادآوری مردم صراحت لازم است و به راستی که خداوند متعال رسولش را به تبلیغ هرآنچه از عقائد و قوانین و احکام به ایشان وحی می شود را مکلف کرده و او را از کم کاری به هر دلیلی در تبلیغ منع کرده است و می فرماید : { یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ } ۱
ای فرستاده (ی خدا، محمّد مصطفی!) هر آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است (به تمام و کمال و بدون هیچ گونه خوف و هراسی، به مردم) برسان (و آنان را بدان دعوت کن)، و اگر چنین نکنی، رسالت خدا را (به مردم) نرسانده‌ای (و ایشان را بدان فرا نخوانده‌ای.
خداوند رسولش را به آشکارا دعوت کردن مردم فراخوانده است و فرموده : { فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ } ۲
پس آشکارا بیان کن آنچه را که بدان فرمان داده می‌شوی .
✔ اما گاهی و به خاطر وجود مسایل و شرایطی حکمت این را اقتضا می کند که فرد پنهان کاری را در دعوت انجام دهد … . ۳
پنهان کاری و رازداری از مهمترین اسباب محافظت از دعوت و دعوتگران است و در اینجا به دلایل زیادی بر واجب بودن این امر در مواقع لازم اشاره می کنیم.
{ … وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّهٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ ۖ لِیُدْخِلَ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ ۚ لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا } ۴
اگر مردان و زنان مؤمنی را لگدمال نمی‌کردید که (در میان آنان هستند و) شما ایشان را نمی‌شناسید و از این راه عیب و عار و زیان و ضرری ناآگاهانه به شما نمی‌رسید (خداوند هرگز مانع این جنگ نمی‌شد دست شما را از ایشان کوتاه کرد) تا خدا هر که را بخواهد غرق رحمت خود سازد (و جامه‌ی ایمانِ به اسلام را به تن او کند). اگر (کافران و مؤمنان ضعیفی که در مکّه نهانی ایمان آورده‌اند) از یکدیگر جدا می‌بودند، کافران ایشان را (با غلبه‌ی شما بر آنان) به عذاب دردناکی گرفتار می‌کردیم.
ابن کثیر در مورد این مؤمنان گفته است : آنان افرادی در میان مشرکان بوده اند و از ترس جان و مال خویش ایمان خود را از آنان پنهان و مخفی می کردند . ۵
و همینطور این فرموده خداوند متعال رازداری و مراقبت را لازمه کار و راه بر می شمارد: { یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعًا } ۶
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! احتیاط نمائید و آمادگی خود را (برای مقابله‌ی با دشمنان) حفظ کنید، و (برابر تاکتیک زمان و مکان) دسته دسته یا همگی با هم (به سوی جنگ) بیرون روید.
یعنی : خودتان را در اختیار دشمن نگذارید و مواظب خودتان باشید ۷
یکی دیگر از دلایل مشروعیت پنهان کاری ، ضرورت مراقبت و رازداری مسلمانان در دوران اولیه دعوت اسلامی و در مکه بود .
البته این پنهان کاری با تغییر زمان و مکان تغییر می کرد و این ضرورت همچنان پابرجاست تا زمانی که اسلام قدرت خود را به دست آورد . ۸
در فتح مکه رسول خدا (ص) برعاملی که موجب غافلگیری قریش بود اعتماد کرد ، پس بسیار پنهانکاری کرد و بسیار بر این حریص بود که قصد حرکت او و یارانش بسوی مکه برکسی آشکار نشود؛ به طوری که این کار را بر نزدیک ترین اصحاب به خود از جمله ابوبکر صدیق (رض) افشا نکرد و آن را حتی بر محبوب ترین همسرش نیز مخفی گذاشت تا اینکه زمان اعلان آن رسید و این مخفی کاری در شهر مدینه باقی ماند تا همه ، تجهیزات خود را برای نبرد آماده کردند و علاوه بر این رسول الله (ص) جاسوسان و مخبران خود را برای بررسی و عدم رسیدن این خبر به مکه در سرتا سر مدینه و اطراف آن پخش کرد و خداوند متعال برای محافظت از آن حضرت و مؤمنان، پیامبرش را از حرکت ناشایست حاطب (رض) و نامه اش به اهل مکه آگاه کرد و در نتیجه توانستند از رسیدن نامه او به مکه جلوگیری نماید . (۹)
موارد به کار بردن پنهان کاری(رازداری)
۱ – در زمان چیره بودن باطل بر حق ؛ مانند پنهان کاری در بیعت عقبه دوم که مسلمانان انعقاد آن را از چشم کفار مخفی کردند (۱۰)
و مانند مؤمن آل فرعون که خداوند متعال می فرماید : ( وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ ) (۱۱)
مرد مؤمنی از خاندان فرعون که ایمان خود را پنهان می‌داشت گفت: آیا مردی را خواهید کشت بدان خاطر که می‌گوید: پروردگار من الله است .
دلیل کتمان ایمانش این بود که خاندان فرعون زمانی او را شایسته مشورت و نصیحت می دیدند که به موسی ایمان نیاورده و اگر ایمانش را به موسی آشکار می کرد قطعا با او مشورت نمی کردند و مورد آزار و اذیت آنان قرار می گرفت (۱۲)
۲ – هنگامی که مسئله ای پیش بیاد که پنهان کاری در آن بهتر و مفیدترباشد همانند آنچه که در جنگ احزاب رخ داد ، زمانی که نعیم ابن مسعود (رض) (۱۱) با پنهان کردن ایمان خودش توانست جریان جنگ را تغییر دهد و اتحاد میان بنی قریظه و قریش را بهم بزند ، در حقیقت پیامبر خدا (ص) او را برای استفاده از این موقعیت توجیه کرده بود و خطاب به او فرمود: تو یک نفربیش نیستی برو و تا می توانی شر آنان را از ما دور کن به راستی که جنگ چیزی نیست جز فریب و نیرنگ (۱۴) (۱۵)
فایده پنهان کاری در فتح مکه بر همه آشکار است؛ زیرا رازاداری باعث شد که قریش غافلگیر شده و بدون اینکه خونی ریخته شود سرتسلیم در مقابل فاتحان مسلمان فرود آورد!
۳- زمانی که اعلام و آشکار بیان کردن آن مسئله منجر به مفسده ای بزرگ شود، به گونه ای که علنی سازی باعث سست شدن اتحاد مسلمانان و ایجاد آشوب و اضطراب در جامعه شود.
پیامبر خدا (ص) به سعد ابن معاذ و سعد ابن عباده رضی الله عنهما دستور داد جریان شکستن پیمان توسط یکی از هم پیمانانش بنام بنی قریظه در جنگ احزاب را مخفی نگه دارند تا حقیقت خبر بیشتر آشکار شود و همچنین برای محافظت بر روحیه و معنویت مؤمنان .
قاعده رازداری و علنی سازی بر این اساس استوار است که پنهان کاری در کاری ضروری است که آشکار کردن آن منجر به ضرری شود اما آنچه آشکار کردنش هیچ ضرری نداشته باشد پنهان کاری در آن مورد درست نیست
برای موفقیت در رازداری لازم است به شرح زیر رفتار نمود:
۱- اتفاق نظر دعوتگران بر کتمان امری معین تا رسیدن وقت مناسب برای آشکار کردن آن .
و از مواردی که فرد را بر رازداری یاری می دهد درک حکمت و فلسفه پنهان کاری است در آن مورد مشخص و زمان آشکار کردن آن است ، زیرا مخالفت یکی از افراد و افشای اسرار جمع گاهی منجر به آزار و اذیت افراد جماعت می شود (۱۷)
شاید تفاوت موضع گیری حاطب (رض) و افشای خبر حرکت مسلمانان به سوی مکه و همچنین موضع گیری عباس (رض) و تاکید او بر اعلان قریش قبل از وارد شدن رسول خدا (ص) به مکه ، واضح و آشکار باشد ؛ برخی از اصحاب افشای راز حرکت مسلمانان به مکه توسط حاطب را خیانت به مسلمانان برشمرده و بدین وسیله وی را مستحق مجازات دانسته اند و تنها چیزی که باعث شد حاطب از این مجازات قطعی رهایی یابد حضور او در جنگ بدر بود!
اما حضرت عباس زمانی مسئله حرکت مسلمانان به سمت مکه را بر اهل مکه آشکار کرد که مصلحت بر آن بود تا قریش فرصت طلب امنیت بر جان و مال خود از رسول خدا را داشته باشد .
۲- اطاعت زیرمجموعه از فرمانده یا مسؤول ؛ هنگامی که دستور دهد پنهان کاری را مراعات نمایند ؛ حتی اگر برایشان قناعت کافی مبنی بر ضرورت این امر حاصل نشده باشد ؛ چرا که اتحاد سپاه مسلمانان در مقابل دشمن و اتفاق نظر دعوتگران در مقابل دشمن بهتر است از خوار کردن یکدیگر و مخالفت با یکدیگر.
صحابه نمونه ای زیبا برای اتحاد کلمه و فرمان برداریشان از رسول خدا هستند و امان ندادنشان به ابوسفیان برای تجدید عهد و پیمان صلح در حالی که هیچ کدامشان از جریان جنگ با مکه اطلاع نداشتند (۱۸)
۳- کتمان به طوری انجام بگیرد که در آن زیاده روی نشود؛ زیرا اصل در دعوت آشکار و واضح بیان کردن مطلب است و زیاده روی در پنهان کاری منجر به عدم اطمینان و ایجاد شک و شبهه در میان مسلمانان می شود؛ پس برای دعوتگران شایسته نیست که به خاطر ترس از مواجه شدن با برخی مسائل فقط پنهان کاری بکنند و یا با ادعای جرأت و جسارت در هر شرایطی همیشه واضح و آشکارا مسائل را بیان کنند؛ بلکه شایسته است که فرد دعوتگر در هر شرایطی همراه با مراعات جلب منفعت و دفع مفسده در دعوتش وضعیت مناسب را برای آن اتخاذ و به کار بگیرد تا نه فرصت های دعوت را از دست بدهد و نه از آذار و اذیت در این راه بترسد (۱۹)
دعوتگران اسلام کسانی هستند که در زمان ابتدای دعوت و ضعیف بودنش نمازشان را از مردم پنهان می کردند و در صحراهای مکه آن را می خواندند (۲۰) و آنها همان کسانی هستند که مکه را از وجود بت ها پاک کردند و نمازشان را در ملأ عام بعد از اذان بلال در مسجدالحرام اقامه کردند .
آثار روش پنهان کاری در دعوت اسلامی
۱- زمانی که طرحی ریخته می شود و پنهان کاری یکی از پایه های اساسی آن است به یاری خدا محافظت و اجرایی کردن این قسمت از اسباب منجر به پیروزی و اجرایی شدن آن طرح و برنامه است و طرح های رسول خدا (ص) در پنهان کاری و محروم کردن قریش از اطلاع پیدا کردن از جریان جنگ در فتح مکه از مهم ترین دلایل پیروزی بود بطوری که قریش را وادار به تسلیم شدن بدون جنگ و خونریزی کرد (۲۱)
۲- محافظت از جان دعوتگران؛ زیرا آنان رأس دعوت و ستون اصلی آن به شمار می روند و گاها برخی شرایط سخت آنها را وادار به پنهان کاری و مخفی کردن می کند تا خود را از دست یافتن قدرت های ظلم و ستم بر آن ها دور بکنند و در این شرایط خود را به خطر انداختن و آشکار کردن وضعیت دعوتگران در حقیقت کاری بی فایده و حرکتی غیر عاقلانه است (۲۲) و کاری است دور از حکمت و بر داعی واجب است آن را در دعوت خود رعایت بکند .
نویسنده : د . هند بنت مصطفی
مترجم : عامر رضاییان – کرمانشاه
———————————————————————-
[۱] سوره المائده ، آیه ۶۷٫
[۲] سوره الحجر ، آیه ۹۴٫
[۳] أصول الدعوه صفحه : ۴۴۸٫
[۴] سوره الفتح ، آیه ۲۵٫
[۵] تفسیر القرآن العظیم ۷/ ۳۲۵٫
[۶] سوره النساء ، آیه ۷۱٫
[۷] تفسیر أبی السعود ۲/ ۲۰۰٫
[۸] درسهای از احادیث ساحر و غلام و راهب: مؤلف : هشام صقر صغحه : ۷۱- ۷۲، انتشارات : التوزیع والنشر الإسلامیه القاهره، چاپ:۱، ۱۴۱۴هـ ۱۹۹۴م.
[۹] الرسول القائد صفحه : ۳۴۷٫ نگاه آثار التشریعیه فی فتح مکه صفحه : ۳۵- ۳۵۷، نگاه العبقریه العسکریه فی غزوات الرسول صلى الله علیه وسلم صفحه ۵۵۸- ۵۶۰٫
[۱۰] نگاه سیره النبی صلى الله علیه وسلم: ابن هشام ۲/ ۴۷٫
[۱۱] سوره غافر ، آیه ۲۸٫
[۱۲] تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان ۶/ ۵۲۲٫ نگاه ،أصول الدعوه صفحه ۴۵۶٫
[۱۳] او نعیم پسر مسعود پسر عامر پسر أنیف الأشجعی، با کنیه أبو سلمه، صحابی مشهور در یکی از شبهای جنگ خندق اسلام آورد ، و در میان احزاب اختلاف ایجاد کرد ، و در واقعه جنگ جمل کشته شد ، و گفته شده است که در زمان خلافت حضرت عثمان وفات کرده. الإصابه ۳/ ۵۶۸٫
[۱۴] سیره النبی صلى الله علیه وسلم : ابن هشام ۳/ ۲۴۷، وعیون الأثر ۲/ ۸۹، و امام بخاری در صحیح خود این فرموده رسول صلى الله علیه وسلم را روایت کرده است : الحرب خَدْعه، کتاب الجهاد والسیر باب الحرب خدعه ۴/ ۲۴٫
[۱۵] غلام الدعوه صفحه ۷۳٫
[۱۶] نگاه عیون الأثر ۲/ ۸۳٫ و همانطور آنچه که در سریه عبد الله بن جحش اتفاق افتاده ، زمانی که برای او نامه ای نوشتند و دستور دادند که نامه را باز نکند تا دو روز حرکت کند سپس آن را باز و اجرا بکند و هیچکدام از یارانش اورا وادار نکردند ، نگاه سیره النبی صلى الله علیه وسلم : ابن هشام ۲/ ۲۳۸٫
[۱۷] غلام الدعوه صفحه ۷۵٫
[۱۸] و شاید سیاق داستان در کتابهای سیره به این اشاره دارند که ابو سفیان بلا فاصله بعد از پیمان شکنی برای تجدید عهد به مدینه رفت و در آن هنگام رسول خدا صلى الله علیه وسلم نیت خود را برای جنگ اعلام نکرده بود.
[۱۹] غلام الدعوه صفحه ۷۶ – ۷۷٫
[۲۰] نگاه سیره النبی صلى الله علیه وسلم: ابن هشام ۱/ ۲۷۵٫
[۲۱] الرسول القائد صفحه ۳۴۸٫
[۲۲] غلام الدعوه صفحه ۷۱٫
