دعوت اسلامیفقه

دەلاقـەیـەک بە ڕووی نوێـگەری لە فیقهـی ئسیـلامــیدا ( دیمانه 2- 2 )

گفتگو با ابوبکر کاروانی

دیمانەیەکی ڕۆژنامەوانی لەگەڵ بەڕێز کاک ئەبووبەکر عەلی (کاروانی) پسپۆڕ و شارەزا لە زانستە ئیسلامییەکان.

به‌ڕێز كاك ئه‌بووبه‌كر عه‌لی (كاروانی) له‌دایكبووی ١٩٦٥ی زایینی له شاری شارباژێری پارێزگای سلێمانی له‌ هه‌رێمی كوردستان و دانیشتووی شاری سلێمانییه‌، نووسه‌ر و چالاكوانی سیاسی و بیرمه‌ندی ئایینی و ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی یه‌كگرتووی ئیسلامی كوردستان له‌ ڕابردوودا بووه‌، سێ ده‌وره‌ ئه‌ندامی ده‌فته‌ر سیاسی یه‌كگرتووی كوردستان و دوو ده‌وره‌ به‌ربژێری ئه‌میندارییه‌تی گشتی یه‌كگرتوو بووه‌. به‌ڕێز كاروانی ئه‌ندامی سه‌ندیكای نووسه‌رانی كوردستانه‌ و خاوه‌ن ده‌یان وتار و پڕۆژه‌ی توێژینه‌یی له‌ گۆڤاره‌ بڕواپێكراوه‌كانی كوردستانی عێڕاق و چه‌ند به‌رگ كتێبه‌ له‌ بواره‌كانی ئه‌ندیشه‌ی سیاسی و ناسیونالیسمی كوردی‌ كه به‌نێوبانگترین كتێبی: «ئیسلام و ناسیونالیسم»ه.

 پرسیاری٣: چۆن فیقهی ئیسلامی نوێ‌ بكرێتەوە، ئایا نوێكردنەوەی فیقهی ئیسلامی پێویستە؟

وه‌ڵام: سەرەتا پێش ئەوەی باس لە نوێبوونەوەی فیقهی ئیسلامی‌ و پێویستبوونی نوێبوونەوەی بكەین، دەبێت ئاماژەیەكی كورت بە چەمكی تازەكردنەوە یا خود تازەگەری (التجدید) لە بازنە فراوانەكەی جیهانبینی ئیسلامیدا بكەین. واتە دەبێت لانیكەم، تێگەیشتنی خۆمان دەربارەی تازەگەری ئایینی لە دیدی ئیسلامییەوە بخەینە ڕوو، ئەنجا تێگەیشتنمان بۆ تازەبوونەوەی فیقهی بخەینە ڕوو ‌و سەرنجەكانی ترمان دەربڕین. هەر وەک ڕوونە تازەگەری (تجدید) لە فەرهەنگی ئیسلامیدا چەمكێكی تازەداهاتووی ئەم سەر دەمە نییە ‌و لەژێر فشاری مۆدێڕنە‌ و شارستانێتی نوێدا سەری هەڵنەداوە. بەڵكوو ئەم هۆكارانە زیاتر تیشكیان خستۆتە سەری ‌و ئاماژەكانیان فراوانتر كردووە، ئەویش بە حوكمی گەورەیی تەحەدداكان‌ و ڕیشەییبوونی گۆڕانكارییەكان‌ و بە گوتەی (دكتۆر سروش) نەسخ بوونەوەی دنیای كۆن لە چەندین ڕووەوە. تازەگەری ئیسلامی ڕەوایەتی لە خودی دەقەوە وەردەگرێت، هەر وەك دەزانین فەرموودەیەكمان هەیە كە باس لەوە دەكات که هەموو سەری سەدەیەك خوا كەسێك دەنێرێت بۆ ئەوەی ئایین تازە بكاتەوە. هەر لەسەردەمی پێغەمبەریشەوە (د.خ) كە بە مەعازی فەرموو: ئەگەر شتێكت بینی وەڵام‌ و چارەسەری لە قوڕئان‌ و سوننەتدا نەبوو، ئیجتیهاد بكە. بە درێژایی مێژووی موسوڵمانان (ئیجتهاد) دانی پێدانراوە، سەروەتی گەورەی فیقهی ئیسلامیش بەرهەمی ئیجتیهادی زانایان‌ و ئەو مافەیە كە ئیسلام بە زانای موجتەهید‌ و بیرمەندی داهێنەری داوە ‌و هێندەش بە گرنگی گرتووە‌ و زانایانی بۆ هانداوە، كە هەڵەكردنیش لەو بوارەدا بە چاكە دابنێ‌ ‌و پاداشتی بۆ دیاری بكات.
بەڵام ئەگەر زانایان لانیكەم لە چاخی گەشانەوەی شارستانی‌ و تەمەددونی ئیسلامیدا لەسەر ئەوە كۆك بووبن‌ و جیاوازیان لە سنوورەكەیدا هەبووبێت، ئەوا دواتر دروشمی (لیس بإمكان أبدع مما كان) بەرز كرایەوە و ئەو مافە بە خود درا جاڕی داخستنی دەرگای ئیجتیهاد بدرێت… سەبارەت بە تازەگەریش، ئەگەر لەبەر بوونی دەق نەوترابێ‌، نكۆڵی لە ڕەوایەتی بكرێت، ئەوا بە كردەوە دژایەتی (مجددان) كراوە ‌و لەسەر ئەوەی كێ‌ شایستەی ئەو نازناوەیە‌ و كوت‌ومت ناوەڕۆكەكەوی چیە، ڕای جیاواز‌ و تەنانەت ناكۆک و دژ بەیەكیش هەبووە، هەندێ‌ جاریش وێنای (مجدد) و (مخرب) لە یەكتری نزیك كراونەوە!!
بە كورتی، بە بڕوای ئێمە، بەشی زۆری زانایان لە مێژوودا، (تجدید) بە (إحیا‌و) تێگەیشتوون! پێشەوا غەزالی كتێبەكەی خۆی ناونا: (تجدید إحیا‌و علوم الدین) ئەمەش تازەكردنەوەی ئایینی یەكسان دەكات بە تۆزلێتەكاندنی ‌و بوژاندنەوەی لە ژیانی باوەڕداران‌ و هۆشیاركردنەوەیان بەرامبەر ئەرک و وەزیفە ئایینییەكانیان ‌و دەستگرتن بە ئەحكام‌ و بەهاكانیەوە. بزاڤی ئیسلامی نوێش بە شێوەیەكی گشتی لەم چوارچێوەدا لە (تجدید) تێگەیشتووە، تێگەیشتنی ئەم بزاڤە بۆ تازەكردنەوە بە پلەی یەكەم، لە چوارچێوەی ڕێكار‌ و میكانیزم‌ و شێوازی كاركردندایە، نەك دووبارە خوێندنەوەی ئایین لە ڕوانگەی ئەو گۆڕانكارییە گەورە ‌و بنەڕەتییانەی بەسەر ژیان‌ و جیهاندا هاتوون. بەڵام گۆڕەپانەكە لەو زانا‌ و بیرمەندانەی كاریان لەسەر قوڵایی ئایین‌ و دووبارە بەستنەوەی بە سەردەم‌ و پرسیار‌ و چاوەڕوانییەكانیەوە كردووە چۆڵ نەبووە. لەوانەش زانا‌ و بیرمەند‌ و چاكسازیخوازەكانی سەدەی نۆزدەی جیهانی ئیسلامی، كە تازەكردنەوە بە دووبارە بیناكردنەوەی مەعریفەی دینی‌ و تێگەیشتن لە ئایین لێكداوەتەوە‌ و هەوڵیان داوە، ته‌کلیفی ژیانێكی موسوڵمانانە لە دنیای نوێ‌‌ و گۆڕاودا بكەن‌ و وێنایەكی نوێ‌ بۆ وەزیفە‌ و ڕۆڵی ئایین لە مێژووی هاوچەرخدا بخەنە ڕوو. بە تایبەتیش لە فەزای گشتیدا، لەگەڵ ئەوەی بە واتای (احیا‌و)یش كاریان لەسەر چەمكەكە كردووە.
ئێمەش (تجدید) بە پلەی یەكەم بە تازەكردنەوەی تێگەیشتنی موسوڵمانان لە ئایینەكەیان لە ڕوانگەی گۆڕانكارییەكان‌ و واقیعی ژیانیانەوە دەزانین‌ و دەبینین. بە گوێرەی ئەمەش، تازەكردنەوەی فیقهی ئیسلامیش، وەك كایەیەكی مەعریفەی ئیسلامی، هەمان ناوەڕۆكی بەسەردا دەچەسپێت، هەڵبەت ئەم بە ڕوونتر بەسەریدا دەچەسپێت. چونكە ئەگەر (ئایین) وەك مەنزوومە‌ و كۆیەكی عەقیدی‌ و پەرستش ‌و ئەخلاق‌ و حەرام‌ و حەڵاڵا بواری ئەوەی تێدا بێت، لانیكەم بەشێ‌ لە ئاماژە‌ و ناوەڕۆكی چەمكی تازەگەری (تجدید) بە بوژانەوەی هەستی ئایینداری موسوڵمانان لێك بدەینەوە، ئەم لێكدانەوە بۆ (فیقهـ) زۆر واتادار نایەتە پێش چاو.
كەواتە تازەگەری فیقهی باس لە نوێكردنەوەی تێگەیشتنی زانایان‌ و موسوڵمانانە بۆ (فیقه) ‌و وەزیفەكەی لەم سەردەمەدا. یاخود بە واتایەكی تر، بەرهەمهێنانی فیقهێكی نوێ‌‌ و پێداچوونەوە ‌و لە تەتەڵەدانی ئەو بەشە لە كەلەپووڕی فیقهی‌ و ئیجتیهاد‌ و تێگەیشتنی زانایانی پێشووە، كە لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆی ژیان‌ و جیهاندا ناسازگارە، پێ‌ لەسەرداگرتنی، جگە لەوەی (احراج)ی بۆ موسوڵمانان دروست دەكات‌ و دێنێتە پێشی، دوو بەرەنجامی خراپی تریشی لێ دەكەوێتەوە:
ٲ ــ پەراوێزكەوتن لە ژیان‌ و واقیعی موسوڵمانان بە حوكمی وەڵامگۆنەبوون بۆ پرسیار‌ و كێشەكانیان. ب ــ تۆمەتباركردنی فیقهی ئیسلامی بە دواكەوتوویی‌ و چەقبەستوویی. تازەكردنەوەكە جگە لەم ڕووە، واتە نوێكردنەوەی دەقی فیقهی لەڕێی تەرجیحدان‌ و ئیجتیهادی نوێوە، قسەكردنی نوێ‌ لەسەر ڕۆڵی فیقهـ لەم سەردەمە‌ و ئەندازەی بەشداریكردنی لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە‌ و ساختارەكەی دەگرێتەوە. بە حوكمی ئەوەی فیقهی ئیسلامی لە مێژوودا لەبەر هۆكارێك زیاد لە ڕادەی پێویست، قەوارە‌ و ڕۆڵی لەسەر حسابی كایەكانی تری مه‌عریفە‌ و تەمەددونی ئیسلامی، گەورە كراوە؛ لەم سەردەمەشدا، لەبەر ئەو گۆڕانكاریانەی بەسەر ژیان‌ و كۆمەڵگە‌ و جۆری ڕێكخستنی سیاسی‌ و دەوڵەتداری‌ و تێگەیشتنی موسوڵمانان بۆ ئایین‌ و ژیانی تاكەكەسی ‌و گشتیاندا هاتووە، ئاڵۆزبوونی كۆمەڵگە ئاسان نییە، هەمان ڕۆڵ و وەزیفەی جاران بگێڕێت‌ و بەدی بێنێت. ئەگەر قسەكانیشمان كورت بكەینەوە، دەبێ‌ بڵێین: تازەكردنەوەی فیقهی پێویستییەكی حاشاهەڵنەگر‌ و لەدواخستن نەهاتووی ئەمڕۆی ژیانی گەلانی موسوڵمانە، بە حوكمی ئەوەی بەشێ‌ لە فیقهـ هەر وەک وتمان وا دەكات فیقهـ بخاتە پەراوێزەوە‌ و بیخاتە ژێر پرسیارەوە، خۆ ئەگەر پێی لەسەر داگیرا‌ و تێكەڵ بە سیاسەت‌ و ستراتیژی هێز‌ و دەسەڵات بوو، توندوتیژی بەدوای خۆیدا دەهێنێت‌ و ڕۆڵێكی پێچەوانەی ئەخلاق سالاریش دەگێڕێت، چونكە كێشەی لەگەڵ ئەخلاقدا بۆ دروست دەبێت. كە ئەمە بابەتێكی دوور‌ و درێژە‌ و ناتوانین لێرەدا شیكردنەوەی تەواوی بۆ بكەین‌ و ڕەنگە لە وەڵامی هەندێ‌ پرسیار لە دواتردا ئاماژەیەكی كورتی پێ‌ بكەین. بەڵام ئێمە دەبێت لەنێوان نوێبوونەوەی قوڵ ‌و ڕووكەشدا جیاوازی دابنێین، چونكە هەموو هەوڵێكی نوێبوونەوە وەک یەک نییە، مەرج نییە فیقهیش لە نوێبوونەوەدا پێش ژیان بكەوێت، بەڵكوو ئەسڵ ‌و بنەڕەت وایە بزوتنەوەی ژیان‌ و مێژوو تەحەددای نوێبوونەوە بۆ فیقهـ ‌و بەگشتیش فیكری ئیسلامی دروست بكا.

فیقهی ئیسلامی وەک كایەیەكی مەعریفەی ئیسلامی، بە قەولی (سرووش)مەعریفەی پاشینە، واتە بۆ تازەبوونەوە سوود لە نوێبوونەوەی مەعریفەی مرۆڤایەتی لە كایەكانی تری ژیان وەردەگرێت. هەر بۆیە مەسەلەی نوێبوونەوەی فیقهی ئیسلامی پێش ئەوەی مەسەلەیەكی زانستی ‌و فیقهی بێت، مەسەلەیەكی ژیانییە. بوون‌ و ڕەوایەتی لە خودی ژیان‌ و بەرەوپێشچوونی شارستانییەتەوە وەردەگرێت . ژیانی نوێ‌، فیقهی نوێ‌ دەخوازێت، بۆ ئەوەی بەریەکكەوتن لە نێوانیاندا ڕوو نەدات. لەهەر شوێنێ‌ ئەم بەریەككەوتنە ڕوویدابێت، ڕەوتی گەشەكردنی فیقهـ ‌و بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگەش شێواوە‌ و دەشێوێت. كایە‌ و ئەركەكان بەشێوەیەكی ناسروشتی تێكەڵ بەیەك دەبن. گەر بشگەڕێینەوە بۆ مەسەلەی نوێبوونەوەی ڕووكەش‌ و ڕاستەقینە، دەبێت بڵێین: مەبەست لە نوێبوونەوەی ڕووكەش، دەركردنی هەندێ‌ فتوا ‌و ڕای پەرش‌ و بڵاوی فیقهییە لەسەر هەندێ‌ پرسی نوێ‌ ‌و ئیشكالیەتی سەردەم، بێ‌ ئەوەی دەست بۆ بونیادی فیقهـ ‌و سەرچاوەكانی بەرهەمهێنان‌ و دووبارە بیناكردنەوەی ببرێت. لە كاتێكدا نوێبوونەوەی ڕاستەقینە ئاماژەیە بە بوونی دیدێكی هەمەلایەنەی مەنهەجی‌ و بونیادی بۆ نوێبوونەوە. لە تازەكردنەوەی (أصولی فیقهـ)وە دەست پێ دەكات بۆ داهێنانی فەلسەفەی فیقهـ ‌و جیاكردنەوەی سەرچاوە لە دەقی (جز‌و)ی‌ و بەستنەوەی فیقهـ بە ئامانج ‌و بەها ‌و (كلیات)ەكانەوە.
(أصول فقە) گەرچی یەكێكە لە شانازییەكانی مێژووی شارستانییەتی ئیسلامی، بەڵام دەبێ ئاگامان لەوە بێت که بەرهەمی عەقڵكاری زانایانە ‌و چەسپاو‌ و پیرۆز نییە. ئامراز‌ و میتۆدی تێگەیشتن‌ و گەیشتنە بەڕاستی وەڵامەكان. ڕێباز‌ و دەستەبەرییەكە بۆ چۆنیەتی گەڕانەوە بۆ دەق ‌و دواندنی‌ و سوود لێوەرگرتنی‌ و بەرهەمهێنانی فیقهـ لەسەرچاوە پەسەندكراوەكانەوە. مادام مەسەلەكەش باس لە زانست‌ و عەقڵ ‌و مەعریفەی مرۆییە، كەواتە باس لە كۆن‌ و نوێیی ‌و ڕێژەییبوون‌ و مێژووییبوون‌ و پێویستی نوێبوونەوەیە، بەڵام لە سایەی بانگەشەی بێ‌ بەڵگەی داخستنی دەرگای ئیجتهاد‌ و باڵكێشانی لاساییكردنەوە. تەنانەت فیقهـ ‌و ڕا و فتوا ‌و ئیجتیهادی زانایانیش جۆرێ‌ لە نەگۆڕی‌ و چەسپاوی پێ بەخشرا! چ جای (أصول) كە لە (فیقهـ) ئاڵۆزترە‌ و عەقڵكاری زۆرتری تێدایە ‌و ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە گەشەكردنی زانست‌ و مەعریفەی مرۆیی‌ و فراژیبوونی شارستانییەتەوە.

(أصول) بە حوكمی زانستبوونی، كاریگەر بووە بە پێدراوە زانستی‌ و مەعریفی‌ و شارستانییەكانی قۆناغی تۆمار (تدوین)كردن‌ و گەشەكردنی، لەژێر كاریگەری لۆژیكی (صوری) یۆنانیدایە. كەواتە فەلسەفەی یۆنان‌ و مەعریفەی بەشەری ئەوكاتە لەگەڵ ئیزافەی موسوڵمانان خۆیان ‌و دووبارە تەوزیفكردنەوەی، ڕۆڵیان هەبووە لە تێگەیشتن لە دەق ‌و شەریعەت ‌و مەرامی خودا و بەرهەمهێنانی فیقهـ و فیكر ‌و كەلەپووڕی ئیسلامی.
لەوكاتەشەوە تاكوو ئێستا مەنهەجەكانی تێگەیشتن لە دەق ‌و خوێندنەوە و بەرهەمهێنانی مەعریفە‌ و هێرمۆنتیكا، گۆڕانی زۆریان بەسەردا هاتووە. توێژینەوەكان دەربارەی زمان پانتایی نەزانراوی زۆریان دۆزیوەتەوە ‌و پەردەیان لەسەر زۆر شت لاداوە. بۆیە ناكرێت سوود لەم پێشكەوتنە مرۆییانە وەرنەگیرێت‌ و هەمان ئاسۆ شارستانییەتە كۆنەكان، چوارچێوە بۆ خوێندنەوە‌ و جۆری لێهەڵێنجان ‌و (استنباگ)ی ئێمە دابنێن. كەواتە گۆڕانی قوڵ تەنها لە ڕێی نوێكردنەوەی مەنهەجیەتی تێگەیشتن لە دەق‌ و قوڕئان ‌و سوننەت‌ و (سیرە)وە بەدی دێت. دەبێت ناوەڕۆكی (أصول)یش بە گوێرەی ئەم لۆژیكە‌ و ڕۆچوونی زۆرتر بە (نص)دا‌ و دواندنی‌ و تێگەیشتن لەبەر ڕۆشنایی (حكم)‌ و (مقاصد) ‌و (كلیات)دا، نوێ‌ بكرێتەوە.
هەندێ‌ یاسای بنه‌ڕه‌تی (اصول)ی یاخود فیقهیش پێداچوونەوە ‌و دوبارە داڕشتنەوەیان دەوێت. لەوانەش (لا اجتهاد فی مورد النص) چونكە وەرگرتنی ئەم ڕێسایە بە ڕەهایی جۆرەها كێشەمان بۆ دروست دەكات، هێزگەلی توندڕەوی داعش ‌و هاوشێوەكانیان تێگەیشتنی خۆیان بەر مەبنای ئەم ڕێسایە ‌و تێزی هەمەلایەنە‌ و شمولیەی ئیسلامی دادەڕێژن. بەوەش هەوڵی سڕینەوەی مێژوو و جیاوازی كات‌ و شوێن دەدەن، بە كردەوەش نكۆڵی لە بوونی (علە) ‌و (حكمە) و (مقصد) لە حوكمی شەرعیدا دەكەن‌ و كارەسات دەخوڵقێنن.
پێناسەكردنی (دەق) چی (دەقە) یەكجار گرینگە. بەتایبەتیش لە بواری فەرموودەدا كە كەڵكی خراپی لێوەرگیراوە‌ و بە گوتەی د. یوسف قەرزاوی لە كتێبەكەیدا دەربارەی سوننەت بە هۆی نەبوونی تیۆرێكی (چبگ) كە (بۆ دەق‌ و زاراوەی فەرموودە‌ و چۆنیەتی سوود لێوەرگرتنی) بێ‌ سەروبەره‌یی ‌و ناڕێكی‌ و خراپ سوود لێوەرگرتنێكی زۆر دەبینرێت. هەڵبەت ئەم پرسە دوور‌ودرێژە‌ و لێرەدا تەنها ئاماژەی پێ دەكەین، ڕێسا (قاعدە)ی زێڕینیش لەم بوارەدا ئەوەیە كە دەڵێت: (ئیسلام بۆ هەموو كات ‌و شوێنێكە، بەڵام هەموو ئیسلام بۆ هەموو كات ‌و شوێنێك نییە) هەڵبەت جگە لە (ثوابت)ی عەقیدی‌ و عیبادی‌ و حەڵاڵ ‌و حەرام كە ئەویش بە لۆژیكی خۆی ئەم ڕێسایەی بە سەردا دەچەسپێت. بەڵام وەكوو بابی موعامەلات ‌و پانتاییە گشتییەكە نییە. چونكە جیاوازییەكە لەوێدا زۆرتر لەسەر بناغەی تاكەكەسییە، بۆ نموونە مرۆڤێ‌ موسوڵمانیشە ناتوانێ‌ زەكات بدات یاخود ڕۆژوو بگرێت‌ و بچێت بۆ حەج لەبەر نەبوونی مەرج‌ و پێویستی‌ و بوونی عوزر. ئەوەی توندڕەوی‌ و توندوتیژی دروست دەكا، ڕەچاونەكردنی ئەم ڕێسا زێڕینەیە. گرینگە لێرەشدا ئاماژەیەک بە مەسەلەی (مناگ الحكم) بكەین، كە زانایانی (اصول) و ڕوژاندوویانە‌ و ئاماژە بە بوونی زەمینیەیەكی فەرهەنگی‌ و ڕوحی‌ و ئەخلاقی‌ و دامەزراوەیی‌ و سیاسی‌ و مەعریفی‌ و ئابووری دەكات، بۆ نازڵكردنی دەق و لە خۆگرتن (استیعاب)كردنی. بەم جۆرەش، هۆی دابه‌زین نابێت بە باسێ‌ لە مێژوودا، بەڵكوو بە گوتەی مامۆستا ناسری سوبحانی پرۆسەیەكی بەردەوامە‌ و ئاماژەیە بە بوون‌ و نەبوونی بۆنە‌ و زەمینە‌ و پێویستی بۆ نازڵكردنی دەق‌ و كاراكرد‌ و كارپێكردنی. هەر لەم ڕوەوە، واتە لەگەڵ بوونی دەقیشدا، جۆرێكی تر لە ئیجتیهادمان هەیە، كە بە ئیجتهادی (مێلی) ناوزەد كراوە.

واتە نازڵكردن‌ و نەكردنی (دەق) بە قوڕئانیشەوە بەتایبەت لە بابی موعامەلاتدا، پەیوەستە بە ئەو بەرەنجامە چاوەڕوانكراوەی لێی دەكەوێتەوە.
بە گوێرەی ئەمەش دەقێ‌ هەرچەند (قطعی الثبوت) ‌و تەنانەت (قطعی الدلالە)ش بێت، ئەگەر زانرا ئاكام‌ و بەرئەنجامی نەخوازراو ‌و پێچەوانەی (مقصد)ی شارعی دەقەكەی لێ دەكەوێتەوە، نابێ كاری پێ‌ بكرێت . قاعیدەی (در‌و المفاسد أولی من جلب المصالح)یش هەر بەو جۆرەی سەرەوەیە ‌و دەبێت لە چوارچێوەی تێگەیشتنە باوە كۆنەكە دەربهێنرێت، كە زیاتر بۆ بەسەرخۆدا داخران‌ و خۆكەناردان ‌و كشانەوە لە ژیان‌ و بە (تجسس) سەیركردنی بەرامبەر بەكار هاتووە. ئەم ڕێسایە مەرج نییە هەموو جارێک و لە هەموو شوێنێكدا بەم جۆرە بەكار بێت، یا خود بە كارهێنانەكەی بە گوێرەی ناوەڕۆكی پیادەكردنە مێژووییەكەی بێت، كە وەک وتمان، خراوەتە خزمەت موحافیزه‌كارییەكی ناپێویست‌ و بەربەست دروستكردن لەبەردەم نوێبوونەوە‌ و كرایی‌ و گەشەكردندا. یەكێ‌ لەم بوارانەی لە بەرەنجامی خراپ بەكارهێنانی ئەم ڕێسایەش دوچاری زیان بووە، بواری پرس‌ و كێشە‌ و مافەكانی ئافرەتی موسوڵمانی سەردەمە. بەدەر لەوەی وتمان هەندێ‌ ئاماژەشمان پێ كرد، نوێكردنەوەی فیقهـ هەموو جاڕێ‌ یەكسان نییە بە بەرهەمهێنانی فیقهێكی نوێ‌‌ و وەڵامگۆ بەسەردەم‌ و پرسیار‌ و كێشە‌ و ئەركەكانی، بەڵكوو پەیوەستە بە هەندێ‌ خاڵی تریشەوە، لەوانەش:

١- گۆڕانی چاوەڕوانیمان لە (فیقهـ): بە بڕوای ئێمە، چاوەڕوانی مرۆڤی سەردەم‌ و باوەڕداری مۆدێڕن لە فیقهـ لە چاو موسوڵمانانی پێشوو پێش سەرهەڵدانی مۆدێڕنه‌ و شارستانییەتی نوێ‌، گۆڕانی بەسەردا هاتووە. ژیان‌ و ڕێكخستنی سیاسی‌ و دەوڵەتی نوێ‌، ئاتاجیان بە فیقهـ كەمتر بۆتەوە. فیقهـ لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە هاوچەرخەكاندا بەشدار دەبێت، بەڵام ناتوانێت لە بواری گشتیدا كۆنترۆڵكردنیانی هەبێت، دەبێ ئامادەبوونەكەی سازگاربێت لەگەڵ مەنزوومەی مافەكانی مرۆڤ ‌و هاوڵاتی‌ و لە بەرگی یاسادا بێت‌ و زۆر زەق نەبێت، چونكە زەقبوونەوەی فیقهـ لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵگەدا، دەوڵەت‌ و فەرمانڕەوایی دەكات بە دینی. بە دینیكردنی دەسەڵاتیش لەم سەردەمەدا، وەك ڕێسایەكی گشتی كۆمەڵگەیەكی ئایین لاوازی بە شوێندا دێت‌ و ڕۆڵی ئەخلاقیانەی دین لاواز دەكات.
گرنگە لەوە تێبگەین كە مرۆڤی سەردەم، ئەرک هەراسان ‌و مافخواز‌ و ژیان دۆستە، ڕوحی ماندووە ‌و شەپۆلی ژیان لەگەڵ جوانییەكانیدا شەكەتی كردووە. بۆیە زۆر بەرگەی ئه‌مر و نەهی فیقهی ناگرێت. زیاتر پێویستی بە پڕشنگدانەوەی ئیمان ‌و سكوونەت‌ و ئەخلاقی دینییە، بە واتایەكی تر، زیاتر پێویستی بە دینە نەك فیقهی دینی، لە كۆمەڵگە ئاڵۆزە پێشكەوتووەكانی خۆراوادا، تەنانەت خەڵكێكی زۆر واز لە دینیش دێنن‌ و لە بازنەی ئیمانی ڕووتدا دەگیرسێنەوە. كە دیارە ئەوە بەشێكی پەیوەستە بە سروشتی كێشمەكێش‌ و پەرەسەندنە مێژووییەكانی ئەو كۆمەڵگەیانە، جگە لە ڕەنگدانەوەكانی لۆژیكی سەرمایەداری‌ و كەڵەكەبوونی نیازی ساختە‌ و پێشكەوتنی بەردەوام‌ و هەستكردنی مرۆڤ بە جۆرێك لە ونبوونی مەعنەوی ‌و سەراسیمە و وجودی.

٢- خاڵی دووەمیش تەواوكەری خاڵی یەكەمە‌ و ئاماژەیە بە هەوڵدان بۆ ئەوەی فیقهـ بچێتەوە قەوارە سروشتییەكەی خۆی‌ و جۆرێ‌ لە هاوسەنگی (توازن) بۆ نێو كایە مەعریفییە ئیسلامییە جۆراوجۆرەكان بگەڕێتەوە. لە وێنەی (عیرفان) ‌و (ئەخلاقناسی). كە ڕەنگە بۆ موسوڵمانی سەردەم ئەولەویەتیان بەسەر فیقهـدا هەبێت.

٣- تێكەڵكردنی (فیقهـ) بە ژیان‌ و لەوێوە سەیركردنی ئەركەكانی ‌و چۆنیەتی سوود لێوەرگرتنی‌ و دیاریكردنی ئاستی پێویستپێبوونی. كە باس لە دابڕانی نێوان (فیقهـ) ‌و ژیانیش دەكەین، دەمانەوێت ئاماژە بە كێشەی نوێبوونەوەی فیقهـ ‌و درێژەكێشانی ئەو بەشە لە كەلەپووڕی فیقهی بكەین، كە بەرهەمی بارودۆخێكی مێژوویی جیاوازە‌ و لەگەڵ ئێستای واقیع‌ و ژیانی مرۆڤی موسوڵمان‌ و كۆمەڵگە موسوڵمانەكاندا سازگار نییە. ئەوەش وایكردووە جۆرێ‌ لە دابڕان لە نێوان نەوەنوێكان ‌و فیقهی ئیسلامیدا دروست بێت. بە حوكمی ئەوەی بەرجەستەی شێواز‌ و فۆرمێكی ژیانی بەسەرچوو دەكات‌ و ناتوانێ‌ وەڵامگۆ بێت بە پێویستییەكانی سەردەم.

٤- جیاكردنەوەی (فیقهـ) لە (مێژووی فیقهـ): ئێمە پێمان وایە ناوزەدكردنی كۆی بەرهەمی زانایانی موسوڵمان لە بواری فیقهـ ‌و كەلەپووڕی فیقهی بە فیقهی ئیسلامیناوزەدكردنێكی ورد‌ و مەنهەجی‌ و زانستی نییە. (ئیجتیهاد و ڕا ‌و فەتوا)ی زانایان لە مێژوودا، مێژووی فیقهـ پێكدەهێنن، نەك فیقهـ خۆی. لێرەشەوە دەبێت تێگەیشتنمان بۆ مێژووی فیقهی ئیسلامی نوێ بكەینەوە ‌و مانا‌ و ڕەهەندی نوێی پێ‌ ببەخشین.
واتە مێژووی فیقهـ تەنها ئاماژە نابێت بە چۆنیەتی سەرهەڵدانی (تدوین) ‌و مەزهەب‌ و فیقهییەكان‌ و گەشەكردنیان‌ و جیاوازی نێوانیان ‌و… هتد، بەڵكوو فیقهی بەرهەمهاتوو لە مێژووشدا دەكات بە بەشێ‌ لە مێژووەكەی. ئەوەش نەك هەر كارێكی ئاساییە بە حوكمی ئەوەی لە مێژوودا بەرهەم هاتووە ‌و بەرهەمی ئیجتیهاد ‌و ڕای زانایانی لە پێشینەمانە، بەڵكوو پێویستیشە. لەو ڕوانگەوە كە ڕا‌ و ئیجتیهادە مێژووییەكان لە چوارچێوە مێژووییەكەی خۆیاندا سەیر دەكرێن‌ و (الزام)یەتیان كەم دەبێتەوە‌ و وەكوو پێشینه‌ی قەزاتیان لێ دێت‌ و نابن بە ماڵ بەسەر فیقهی ئیسلامی‌ و تەنانەت خودی ئیسلام‌ و هێما بۆ دواكەوتوویی ئەم فیقهە‌ و كەم توانایی لە خۆگونجاندنی لەگەڵ گەشەكردنی ژیان‌ و شارستانییەت‌ و نوێبوونەوەی ژیانكردنی مرۆڤی موسوڵمانی سەردەم. لەم ڕووەشەوە گرنگە هەموو ئەو بابەتانەی مێژوو نەسخی كردوونەوە لە وێنەی كەنیزەک و كۆیلە و… هتد. لە فیقهدا لاببرێن ‌و تەنها وەک مێژووی فیقهی ئاگاداریان بین.

٥- بیناكردنەوە ‌و داڕشتنەوە‌ و گوزارشت لێدانەوەی فیقهـ بەر مەبنای جیاكردنەوە لە نێوان فیقهـ ‌و ئیسلامدا. ئەگەر جیاكردنەوە لەنێوان فیقهـ ‌و شەریعەتدا بەو جۆرەی بە كورتی ئاماژەمان پێ كرد، پێویست بێت، ئەوا جیاكردنەوە لە نێوان فیقهـ ‌و دینیشدا پێویستە. پێویستە بەجۆرێك سەیری فیقهـ نەكرێت که ئیسلام لەودا كورت بكرێتەوە. چونكە جۆرەها ڕەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر ئاستی خودی ئیسلام ‌و ژیان‌ و واقیعی موسوڵماناندا لێدەكەوێتەوە. پێویستە فیقهـ، وەک كایەیەكی دیاریكراوی مەعریفەی ئیسلامی بمێنێتەوە، نەک بەرگی كۆی ئیسلامی بەبەردا بكرێت. وەك بەداخەوە لە زۆر كات‌ و شوێندا وای لێهات.

٦- نوێكردنەوەی نموونە هێنانەوەكان ‌و فەزای هێمایی ‌و نەمادی فیقهی ئیسلامی، بۆ ئەوەی هەنگاوبەهەنگاو لەگەڵ گەشەكردنی شارستانێتیدا پێش بكەوێت. دەبێت ببێتە فیقهێكی شارستانی نوێ‌‌ و بۆ مرۆڤی خاوەن فەرهەنگ‌ و شارستانێتی نوێش بنووسرێتەوە. نموونەكانی هەڵقوڵاوی ژیانی سەردەم بن لە ڕووی فەزای بیركردنەوە‌ و نموونەهێنانەوە‌ و قیاسكردنەوە، كەش‌ و هەوای ژیانی دەشتەكی‌ و كشتوكاڵی سادە تێپەڕێنێت‌ و دەستوپەنجە لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی سەردەم‌ و پێویستییەكانی موسوڵمانێكی شارستانی نوێ‌ نەرم بكات. دەنا نەوە نوێكان تێی دەپەڕێنن‌ و توانای كێبەركێی فۆڕمە كێبەركێكەرەكانی ژیانكردن‌ و مەنزوومەكانی وەڵامدانەوەی نامێنێت.

٧- بە گوتەی هەندێ‌ زانا‌ و بیرمەندی نوێ‌ فیقهی مێژوویی بە پلەی یەكەم ئەرک (واجب)مەدارە، ئەمەش لە ڕووە سیاسییەكەیدا زەقترە. لەكاتێكدا دەبێت فیقهی ئیسلامی نوێ‌‌ و هاوچەرخ ماف (حقوق)مەدار بێت ‌و كێشەی لەگەڵ جەوهەری مافەكانی مرۆڤ‌ و هاوڵاتیدا نەبێت‌ و ڕەهەند‌ و (تأصیل) ‌و ئیزافە‌ و ڕیفۆڕمكردنی قوڵتریان پێ‌ ببەخشێت.

٨- دەرهێنانی باس‌ و خواسەكانی پەیوەست بە نیزامی سیاسی‌ و دەوڵەت لە بازنەی فیقهی ئیسلامی‌ و پەرەپێدانی لە چوارچێوەی فەلسەفەی سیاسی ئیسلامی، وەک كایەیەكی سەربەخۆی مەعریفە‌ و كار لەسەركردنی زانستی.

 پرسیاری۴: ئایا نوێكردنەوە لە فیقهدا ڕوو دەكاتە ناوەڕۆكی ئایین، وەک: سیستمی عقاید‌ و عیبادات‌ و ئەخلاق‌ و نەگۆڕەكان؟

وەڵام: بێگومان نەخێر، كێشەیەک كە ئەم پرسیارەش لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتووە، یەكسانكردنی فیقهی ئیسلامییە بە ئیسلام! كە هەر وەک پێشتر بە كورتی ڕوونمانكردەوە كارێكی نامەنهەجی‌ و هەڵەیە.
فیقهـ بوارێكی مەعریفی ‌و زانستی تایبەتە، ئەگەر دۆخێكی مێژوویی دیاریكراو قەوارەیەكی لە خۆی گەورەتری پێ‌ بەخشیبێت، سروشتە تایبەتی‌ و سنووردارەكەی ناگۆڕێ‌‌ و دواتر دەبێت ڕاستبكرێتەوە، ڕاستكردنەوەكەش پێش ئەوەی بڕیاری زانا‌ و شەرعناس‌ و بیرمەندەكان بێت، بەرهەمی بەرەوپێشچوونی ڕەوتی ژیان‌ و ئەو ئاڵوگۆڕانەیە بەسەر ژیانی تاكەكەسی‌ و كۆمەڵایەتیدا دێت. لە ڕوویەكی ترەوە ڕێگا بە خۆم دەدەم بڵێم فیقهـ بە پلەی یەكەم زانستێكی شكڵا تەوەر (محور)ە. قاڵببەندی ئەرک و مافەكان دەكات‌ و زۆر بەلای جەوهەری ئاییندا ناچێت، زانستی فیقهـ بە پێچەوانەی سیاقە قوڕئانییەكەی‌ و خستنەڕووی ئەحكام لە قوڕئاندا، كە كەمەربەندی ئیمانی‌ و ئەخلاقی لە پێش‌ و دواوەی هەیە، ئەمڕۆ نەهیەكی تا ڕادەیەک وشک و (تدوین)كراوە. بۆیە فیقهـ هەر لەسەر ئاستی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە هاوچەرخەكاندا كێشەی نییە، بەڵكوو لەسەر ئاستی بەڕێوەچوونی ژیانی تاكەكانیشدا كێشەی هەیە‌ و باوەڕدار ناچارە بە دوای قوتابخانە‌ و كایەی مەعریفی ‌و ڕوحی‌ و ئەخلاقی تری ئیسلامیدا بگەڕێت، بۆ ئەوەی جۆرێ لە تەڕ‌وپاراوی بە ئایینداریەكەی ببەخشێت‌ و هاوسەنگی دەروونیش بۆ خۆی بگێڕێتەوە.
لێرەشەوە دەڵێین (ثوابت)ەكانی ئیسلام چەسپاو ‌و (ثوابت)ەكانی فیقهـ نین، هەمەلایەنەبوون‌ و (شموولیە)ی فیقهیش، هاوچەشنی هەمەلایەنەبوونی ئیسلام نییە، بەڵكوو چەسپاو ‌و (ثوابت)‌ و خەسڵەت‌ و تایبەتمەندی خۆی هەیە. خودی فیقهـ وەک بەرهەمی كاراكردنی عەقڵی ئیسلامی بۆ تێگەیشتن لە دەق لە ڕوانگەی پرسیار‌ و كێشە‌ و چاوەڕوانییەكانی واقیع‌ و سەردەم، ئاماژەیە بە سەیرورە‌و گۆڕان. واتە ئەسڵ تیایدا گۆڕانە.
جگە لە بازنەی حەڵاڵ ‌و حەرام و ئەخلاق ‌و عیباداتەكان. جگە لەوە، هەر وەک دەزانین دەبێت هەر لەسەرەتاوە مەسەلەی ئیمان ‌و باسی عەقیدە لە بازنەی بایەخپێدانی فیقهی دەربكەین. چونكە ئەو بابەتە دەچێتە چوارچێوە‌ و قەڵەمڕەوی زانستێكی ترەوە كە زانستی كەلامە ئەحكامە ئەخلاقیەكانیش بە شێوەیەكی گشتی دەچنە بازنەی ئەخلاقناسی‌ و پاكژكردنەوە ته‌زكییه‌ی دەروونەوە. مەسەلە ڕوحییەكانیش وەک چوارچێوەی تایبەتمەندی دەبێت بە پلەی یەكەم لای ئەهلی تەسەوف ‌و قوتابخانەی عیرفانی ئیسلامی بۆیان بگەڕێین. هەر ئەمەشە وای كردووە، چەندەها فیقهـ و شارەزای بواری فیقهـ مورید ‌و سالكی قوتابخانەی عیرفانی ‌و تەسەوف بن ‌و لەم بوارەشدا بەدەر لە مامۆستا‌ و پێشەواكانیان لە بواری فیقهدا، شێخ‌ و پیر ‌و ڕابەری ڕوحیان هەبێت. خودی واقیعی كوردەواری ‌و مێژووی زانست‌ و زانایانی شەرعی پڕە لەم نموونانە. لەسەر ئاستی جیهانی ئیسلامی و گەلانی تری موسوڵمانیش مەسەلەكە هەمان شتە.
وەك ئاماژەشمان پێ كرد، فیقهـ لە مەسەلە دینییەكاندا كار لەسەر ناوەڕۆک ناكات، بەڵكوو كار لەسەر شكڵ و دیوی دەرەوە‌ و مامەڵەكردن لەگەڵ ڕواڵەت‌ و بەرچاودا دەكات. (الشرع یأخز بالڤاهر و الله یتولی السرائر). لەم مامەڵەكردنەشی لەگەڵ ڕواڵەت‌ و بەڵگە‌ و دیوی دەرەوەی ژیان‌ و مرۆڤدا، هەندێ‌ جار فیقهـ لە دین ‌و ئەخلاق جوێ‌ دەبێتەوە.
بۆ نموونە بەدەستهێنانی ماف لە ڕێی شایەتی درۆوە، لە ڕووی فیقهیەوە كێشەیەكی نیە، چونكە مەرجی سەلماندنی داوا‌و مافی تیایە. بەڵام گوناهێكی دینی ‌و ڕەزیلەتێكی ئەخلاقیە. لە بەر ئەوە نوێكردنەوە لە فیقهدا ڕووناكاتە ناوەڕۆكی هیچ كام لەو كایانەی لە پرسیارەكەدا ئاماژەیان پێكراوە، بەڵكوو ڕوودەكاتە بونیادی زیهنی‌ و زانستی‌ و مەنهەجی بەرهەمهێنانی فیقهی‌ و ئەو بوارانەی لە وەڵامەكانی پێشووتردا ئاماژەمان پێكرد. هەر وەک ئاماژەیە بەوەی حوكمی فیقهی پاڵپشتێكی فەلسەفی‌ و (مقاصد)ی هەبێت. (مقاصد) ڕۆڵێكی سەرچاوەیی ‌و بەرهەمهێنەری گەورەتر‌ و فراوانتری لە بواری بەرهەمهێنانی فیقهدا بگێڕێت. ئەگەر قسەیەک لەم بوارانەش بكەین كە لە پرسیارەكەدا هاتوون. دەبێت نوێكردنەوەی فیقهی لە خەمی ئەوەدا بێت، ئەحكامی فیقهی عیبادەتەكان لەسەر حسابی فەلسەفە‌ و ناوەڕۆكە ڕوحی‌ و ئەخلاقی‌ و مەبەستە باڵاكانیان نەبێت. واتە جۆرێ‌ لە هاوسەنگی لەنێوان جەوهەری عیبادەت‌ و چۆنیەتی ئەنجامدانی، كە ڕووە فیقهییەكەی پێك دەهێنێت، بێنێتە دی.
بۆ ئەوەی هەر وەک لە ئەسەرێكدا هاتووە، ئیسلام نەبێت بە ناو ‌و قوڕئان نەبێت بە ڕەسم‌ و ژیانی ڕوحی‌ و ئەخلاقی ‌و كۆمەڵایەتی موسوڵمانانیش لە چەند سرود و مەڕاسیمێكی شكڵی‌ و ڕواڵەتیدا كورت نەبێتەوە، بەڵكوو قوڵاییەكی ویژدانی‌ و وجودی هەبێت‌ و پارێزگاری لە ڕەهەندە ئاسمانییەكانی مرۆڤ‌ و پەیامە باڵاكەی لە ژیاندا بكات. لە بواری حەرام‌ و حەڵاڵیشدا چاكسازی لە سنوورداركردنی بازنەی حەرامەكاندا بێت. جگە لەو حەرامانەی لە قوڕئان‌ و دەقدا چەسپاون‌ و كۆدەنگی موسوڵمانانیان لەسەرە… فیقهـ دەبێت لەسەر بناغەی ڕێسای (الاصل فی الاشیا‌و الإباحە) بینا بكرێت. لە پەیوەندی بەم بابەتەشەوە كێشەی فیقهـ بە پلەی یەكەم لەسەر ناوەڕۆكی حەڵاڵ ‌و حەرامدا نییە، بەڵكوو بە گوێرەی پێویست كار لەسەر نەكردن‌ و ڕەنگدانەوەیەتی لە حوكمی فیقهیدا. وەسوەسە لەسەر دروستنەكردن بۆ باوەڕدار زیاد لە پێویست وردنەكردنەوە ‌و ئاڵۆزكردنی مەرج‌ و سنوورەكانە. بەو جۆرەی بۆ نموونە لە گرتنی ڕۆژوو هەندێ‌ لە ڕووكاری ژیانی تایبەتی‌ و گشتی‌ و ئافرەتی موسوڵماندا دەبینرێت، كە لەگەڵ ژیانی سەردەم‌ و گۆڕانی وێنای ئافرەت بۆ خۆی ‌و ڕۆڵی لە كۆمەڵگە‌ و ژیان ‌و پێوەرە نوێكانی ژیانكردن ناگونجێت. هەڵبەت ئەو پێوەرانەی كە دەچنە بازنەی موباحاتی ژیان‌ و بەرهەمی ڕووە ئەرێنییەكەی ژیان‌ و مرۆڤایەتین.
قسەیەكی تر كە لەم ڕوەوە بكرێت هەر وەكوو پێشتریش ئاماژەمان پێ كرد، بە نه‌گۆڕدانانی هەندێ‌ سزایە. لە وێنەی سزای هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ ‌و مەیخواردنەوە ‌و (حرابە) ‌و چەندەها سزا‌ و ئەرک و مافی تر، كە هێندەی عورف‌ و واقیعی مێژوویی‌ و ئەحكامی مەرحەله‌ی كاریگەر بووە بە سەریانەوە، ئاماژە نین بە نه‌گۆڕ بە مانا ئیسلامییە فراوانەكە.

 پرسیاری۵ : هەوڵی چاكسازی‌ و نوێكردنەوە لە فیقهی ئیسلامیدا ئەركی سەرشانی كێیە؟

وەڵام: بە بڕوای ئێمە زیاد لە كەس‌ و ناوەندێك دەتوانن ڕاستەوخۆ‌ و ناڕاستەوخۆ بەشداری لە چاكسازی‌ و نوێكردنەوەی فیقهی ئیسلامیدا بكەن. بێ‌ ئەوەی هەندێ‌ لەوان ئامانجیان ئەوە بێت، بەڵكوو ئاكام‌ و لێكەوتەی كار‌ و جموجۆڵەكانیانە.
ئەگەر قەناعەتمان بە پاشكۆبوونی مەعریفەی دینی بۆ مەعریفەی بەشەری هەبێت (كە لە ڕاستیدا هی یەكەمیش هەر بەشەرییە)، ئەوا هەموو نوێبوونەوە‌ و گەشەكردنێك لە بوارە مەعریفی‌ و زانستییە جۆراوجۆرەكانی مرۆڤایەتیدا، بە هەردوو كایەی زانستە سروشتی‌ و مرۆییەكان، ڕەنگدانەوەیان لەسەر نوێبوونەوەی فیقهـ دەبێت. بە حوكمی ئەوەی پرسیار‌ و كێشە‌ و تەحەددای نوێ‌ دەخەنە بەردەم‌ و دیدی زانا‌ و موجتەهیدیش بۆ ژیان‌ و گەردوون‌ و مرۆڤ فراوانتر دەكات‌ و گۆشەنیگای تێڕوانینی تازەی پێ‌ دەبەخشێت. كەواتە سەرجەم ژیانسازەكان، هەموو ئەوانەی لە ناوەندەكانی كار‌ و تێكۆشان‌ و پیشەكانیانەوە، كار لەسەر پێشكەوتنی زانست‌ و مرۆڤ‌ و كۆمەڵ و مرۆڤایەتی دەكەن، ناڕاستەوخۆ پشكیان لە نوێبوونەوەی فیقهدا هەیە، بە حوكمی ئەوەی نوێبوونەوەی فیقهی بەرهەمی نوێبوونەوەی ژیانە، چەقبەستوویی ‌و سكونەتیش ڕەنگدانەوەی مەنگی‌ و ڕاوەستاوی ژیانە. چەقبەستوویش ئاماژەیە بە پێشنەكەوتنی ژیان ‌و لە جێی خۆ نەجوڵان‌ و گەشەنەكردن‌ و نوێبوونەوەی فیقهە.
زانا‌ و شەرعزان‌ و ئوسوولی‌ و بیرمەندەكانیش ڕاستەوخۆ ڕۆڵیان لە نوێبوونەوەی فیقهدا دەبێت. بە حوكمی شارەزایی ‌و پسپۆڕی‌ و بوونی توانا‌ و كەرەسەی توێژینەوە‌ و پەرۆشی‌ و هەست بە لێپرسراوێتی دینی‌ و زانستی‌ و ئەخلاقیكردنیان. توێژەران ‌و ئەكادیمستەكان لەم ڕوەوە دەتوانن ئاسۆی نوێ‌ بە ڕووی فیقهی ئیسلامیدا بكەنەوە. كۆڕ‌ و ناوەندە زانستی‌ و فیقهییە ئیسلامییەكان‌ و زانكۆكان‌ و كۆلیژەكانی تایبەت بە خوێندنی فیقهـ و بنه‌ماكان ‌و زانستە ئیسلامییەكان، دەتوانن ڕۆڵی دەستنیشانكەریان لەم ڕوەوە هەبێت. دەوڵەتیش لە ڕێی نوێكردنەوەی شێوازەكانی ته‌دوین و چاكسازی سیاسی‌ و كرانەوە‌ و هاندانی توێژینەوە‌ و پشتیوانی لێكردنی ماددی ‌و مەعنەوی دەتوانێت ڕۆڵی بەرچاوی هەبێت. مەرجیش نییە لە هەموو وڵاتێكدا دەوڵەت‌ و ناوەندەكان‌ و تەنانەت ژیان سازانیش بە تەنیشت یەكەوە ‌و بەهاوكاری یەكتر ئەم كارە بكەن.
لەبەر جیاوازی ئاستی گەشەكردنی شارستانی ‌و زانستی‌ و سروشتی سیستمی سیاسی‌ و كلتووری زاڵ و پەرەسەندنی مێژوویی وڵاتە جیاوازەكان. لەگەڵ بایەخی گەورەی هەوڵە تاكەكەسییەكانیش لەم بوارەدا دەبێت بەشێكی گرنگی هەوڵەكان لەم ڕوەوە، دەستەجەمعی بن ‌و لەسەر ئاستی جیهانی ئیسلامی‌ و ناوەندە زانستییەكان هاوكاری‌ و هەماهەنگی‌ و یەكتر تەواوكردن هەبێت.

 پرسیاری ٦: مامۆستای هێژا؛ بە ڕای بەڕێزتان ئەو دەقانەی موفتی پشتیان پێ دەبەستێت‌ و دەیانكاتە پاڵپشت بۆ دەركردنی فتوا چین؟ یا خود مەترسیدارترین هەڵدێری كەسی فتوادەر لەچیدا دەبینن؟ ئایا كەش‌ و هەوای داسەپاو‌ و زەبری دەسەڵاتداران، شوێنەواری لەسەر ڕەوتی فتوادان دەبێت؟ ئایا دەستگرتن بە فتوای كۆنەوە كۆنەپەرستییە؟ چۆن ئەو بابەتە دەورووژێنن؟

وەڵام: بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە كە زیاد لە پرسیارێكی لەنێو خۆیدا هەڵگرتووە دەڵێین:

١ــ وەک بنەڕەت‌ و هێڵی گشتی ڕوونە، دەبێت موفتی پشت بە دەقی قوڕئان ‌و سوننەت بببەستێت. بەڵام بە بڕوای ئێمە كێشەكە لێرەدا كۆتایی پێنایەت، چونكە پاشخانی زانستی‌ و مەزهەبی فیقهی ‌و قوتابخانەی كەلامی‌ و هەندێ‌ جار ئینتیمای سیاسی‌ و نەتەوەییش كاردەكاتە سەر جۆری بەڵگەهێنانەوەكان. هەموو ئەمانە ئەگەر لە هێڵە گشتییەكەی سەرەتاش كە ئاماژەمان پێ كرد، جیاوازیان نەبێت، لە جۆری گەڕانەوە بۆ دەقەكان‌ و تەنانەت ڕادەی پەسەندی‌ و ناپەسەندی بەشێ‌ لە دەق بەتایبەتیش لە بواری فەرموودەدا كاریگەرییان هەیە. بە حوكمی ئەوەی قسەی جیاوازمان لەسەر ئاستی بەهێزی دەق هەیە، بۆ نموونە فەرموودەی (احاد) لەناو ئەویشدا بۆ نموونە (مرسل) و (لاواز ــ ضعیف) تا چەند پشتی پێ دەبەسترێت‌ و بە بەڵگە دادەنرێت‌ و ڕەوایەتی بە فتوا دەدا‌ و موفتی دەتوانێ‌ بۆی بگەڕێتەوە؟ بەڵام ئەمە تەنها بەشێ‌ لە كێشەكەیە. ڕەهەندێكی تری فراوانبوونی ناوەڕۆكی خودی دەقە بە جۆرێك فیقهـ و ڕا و ئیجتیهاد ‌و فتوای زانایانی پێشووش دەبن بە دەق یا خود وەک دەق مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت‌ و موفتی پشتیان پێ‌ دەبەسترێت.
ڕەنگە لە سایەی لاوازی توانا‌ و مەلەكەی ئیجتیهاد‌ و لاوازی ڕەوتی نوێكردنەوەی فیقهی‌ و نزمی ئاستی زانستی‌ و پێگەیشتوویی موفتی وابكات، كە دەقی فیقهی پێشوو، بۆ بەشێ‌ لە زانایان ڕۆڵی پلە یەك ببینێ‌!! بەتایبەتیش بۆ كەسانێ‌ كە توانای فتوادانیان لاوازە‌ و فتواكانیان هێندەی پەسەند (ترجیح)دانی ڕایەكی فیقهی پێشووترە بەسەر ڕایەكی تردا، وەڵامی سەربەخۆی موفتی نییە بە پرسیاری ئاراستەكراو. مەسەلەیەكی تر كە پێویستە هەر لەم چوارچێوەدا سەرنجی لێبدەین ئەوەیە كە موفتی لەم سەردەمەدا، مەرج نییە ڕاستەوخۆ بۆ دەق بگەڕێتەوە، بەڵكوو دەكرێت مامەڵە لەگەڵ دەقی بە ڕێساكراودا بكات لە وێنەی (ڕێسا فیقهییەكان) و ئامانجی بنەما ئوسولییەكان. بە واتایەكی تر، ئەگەر فتوا بە شێوەیەكی گشتی بە بەشێ‌ لە فیقهی ئیسلامی دابنرێت، ئەوا موفتی دەتوانێ‌ لە ڕێی گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكانی ئەحكامی شەرع لەوانەش (عورف) و (مصالح المرسلە) و (استحسان)، هەر وەها ڕەچاوكردنی (مقاصد)ی شەریعەت فتواكەی دابڕێژێت‌ و پاساوی بدات، دوای ئەوە بگەڕێتەوە بۆ (دەق) لە پێناوی زیاتر دڵنیایی دروستكردنی باوەڕدار لەمەڕ ئەو بەڵگانەی موفتی پشتی پێ بەستووە. دیارە ئەم بابەتە قسە زۆر هەڵدەگرێت‌ و لێرەدا حەزناكەین لەوە زیاتر لەسەری بڕۆین. ئەم قسەیەم لە سۆنگەی كەم توانایی بەشێ‌ لە موفتییەكانە لە مامەڵەكردنێكی زانستی لەگەڵ دەقی زۆر‌ و هەندێ‌ جار جیاواز‌ و قورسی لێدەرهێنانی ڕێسای گشتی‌ و دۆزینەوەی پێوەر (ڤابگە) ‌و ڕوحی شەریعەت.

٢- مەترسیدارترین هەڵوێستی موفتی لە كۆمەڵێ‌ خاڵ دا دەبینین، لەوانەش:
ٲ- لاوازی ئاستی زانستی
. ب- داخراوی فیكری‌ و تەنگنەزەری‌ و دابڕان لە واقیع‌ و تەوژمە فیكری‌ و قوتابخانە قانوونی ‌و پێدراوەكانی سەردەم‌ و ڕۆژگار.
ج- توندڕەوی ‌و دەمارگیری بۆ مەزهەب‌ و دەستە‌ و قوتابخانەیەكی فیقهی‌ و كەلامی دیاریكراو، كە وا لە موفتی دەكات لە گۆشەنیگایەكی تەنگەبەرەوە بڕوانێتە شتەكان‌ و هەموو دیمەنەكە نەبینێ‌‌ و حەز‌ و حوكمدانی پێشوەختە بخاتە نێو وەڵامدانەوە فیقهییەكانەوە.
د- ملكەچبوون بۆ خواست‌ و فشاری سیاسی ناڕەوا و چەماندنەوەی دەقی شەرعی بۆ ئەو مەبەستە ناڕەوایە.
ە- لاوازی كەسێتی مەعنەوی ‌و تەقوا‌ و ئامادەگی بۆ سازشكردن لە پێناو دەستكەوتی ماددی‌ و پلە‌وپایە ‌و لەڕوودابوون.
هەرچی پەیوەندی بە شوێنەواری ئەوەی ناوتان ناوە كەش‌ و هەوای داسەپاو‌ و زەبری دەسەڵاتداران بەسەر ڕەوتی فتواوە، بە دڵنیاییەوە لە مێژوو واقیعی مێژوویی‌ و ئێستاشدا كاریگەری هەبووە ‌و هەیە ‌و لە داهاتووشدا دەیبێت، بەڵام بەو واتایەی نا که سەرجەم زانا‌ و موفتییەكانی سایەی زەبری دەسەڵات‌ و ستەمكاری سیاسی بە گشتی ملكەچی ئەو واقیعە دەبن، یا خود شوێنەوارەكە بەسەر هەمووانەوە وەک یەكە‌ و یەكسانە. چونكە موفتی‌ و زانایان لە دۆخێكی لەو جۆرەدا دەبن بەچەند دەستەیەكەوە، لەوانەش:
ٲ- قسەكەرانی ڕەسمی بە ناوی دەوڵەت‌ و دەسەڵاتی باوەوە. ئەوە بە تەعبیری شیستەری نوێنەرایەتی، خوێندنەوەی فەرمی لە دین دەكەن.
ب- موفتی‌ و زانایانی ناڕازی‌ و ڕەخنەگر‌ و ئامادەی قوربانیدان.
ج- زانایانی بێدەنگ‌ و هەڵبژاردنی دۆخی سەر سەلامەتی ‌و خۆدوورگرتن لە هەموو فتوایەک كە ململانێ‌‌ و بە بەریەككەوتنی لەگەڵ دەسەڵاتدا لێ بكەوێتەوە.
بەڵام ئەو فتوایانەی كێشمەكێشی سیاسی بە دوای خۆیاندا دەهێنن‌ و زەبر‌ و زۆری دەسەڵاتدارانیش دەبێت بە ئامرازی بانگەشە‌ و سەپاندنی یا خود دژایەتیكردن‌ و ئازاردانی خاوەنەكەی، زیاتر لەو فتوایانەدا خۆیان دەبیننەوە، كە مۆركێكی سیاسیان هەیە. یا خود دژ بە ئایدۆلۆژیا‌ و ناسنامەی مەزهەبی‌ و هێڵی فیكری‌ و فیقهی یا خود سیاسی دەوڵەتن. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی دەسەڵات (دینی) بێت یا خود (سكیولار) كاریگەری بەسەر فتوادانەوە دەبێت. بەشێ‌ لە موفتییەكان لە سۆنگەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان یا خود ترس لە پێگەكانیان یان باوەڕبوونیان بە ناسنامەی دەوڵەت‌ و خوێندنەوە فەرمییەكەی بۆ دین، یا خود خۆبواردن لە چەوساندنەوە، یان دیدگای دینی‌ و فیقهی تایبەت بە خۆیان، بە ئەرێنی یاخود نەرێنی بە ژینگەی سیاسی‌ و جۆری سیستمی سیاسی كاریگەر دەبن. ئەوەش كار دەكاتە سەر جۆری فتواكانیان. كاریگەرییەكەش لە هەندێ‌ سیستمدا دەگاتە ئاستێكی بەرز، بۆ نموونە لە سعودیەدا بە حوكمی ئەوەی دەسەڵات لە ڕووی مێژووییەوە ‌و بەگوێرەی تیۆرییەكەی ئیبنی خه‌لدوون بەرهەمی هاوپەیمانییەكە لە نێوان بانگەوازێكی دینی وەهابییەت لەگەڵ دەسەڵاتێكی سیاسی، ئایین تاڕادەیەكی زۆر ڕۆڵی پاساودەر دەبینێت. بە جۆرێک ئێمە لە وتارێكدا بە (ئایینی پاشكۆ) ناوزەدمان كردووە. بۆ نموونە كاتێک دەسەڵات دەیەوێت دژی دیاردەیەک یاخود هێز‌ و ناوەندێ‌ بووەستێتەوە، دەق ‌و فتواكان بەو ئاقارەدا دادەڕێژرێن ‌و لێك دەدرێنەوە.

هەر كاتێ‌ دەربارەی هەمان مەسەلە ڕای گۆڕا، هەمان موفتی‌ و دامەزراوەی ئایینی لە بۆچوونە پێشووەكانی پاشگەز دەبێتەوە‌ و سەر لەنوێ‌ دەق‌ و فتواكان دەخرێنە خزمەت ئاراستە‌ و بۆچوونە نوێكانی دەسەڵاتدارانەوە. لە كۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا بە حوكمی دینیبوونی نیزام ئەم جەدەلیەتەی نێوان سیاسەت‌ و فتوا وەک ڕووێكی جەدەلیەتی نێوان دەوڵەت و دین بەهێزە.
هەتا سیستمی سیاسی‌ و دەسەڵاتدارانیش لەم سەردەمەدا نادیموكڕات بێت، شوێنەواری بە سەر فتوا ‌و بەگشتی ئایینەوە نەرێنی‌ و خراپ دەبێت، با دەسەڵاتە نادیموكڕاتەكە دینیش بێت، چونكە دینیبوونی دەسەڵات، تكا بۆ نادیموكڕاتبوون‌ و ستەمكاربوونی ناكات‌ و جۆرەها ڕەزیلەتی ئەخلاقی‌ و شێوانی كۆمەڵایەتی‌ و نەزۆكی مەعریفی بەرهەم دەهێنێت‌ و ئایین لە سایەیدا دوچاری لێكدانەوەی زۆرەملێیانە‌ و پیادەكردنی نادادپەروەرانە‌ و لایەنگرانە‌ و بەرژەوەندیخوازانەی نادروست دێت.
لەم شوێنەشدا گەڕانەوە بۆ بەشێ‌ لە ئەدەبیاتی ئیسڵاحخوازە گەورە موسوڵمانەكانی سەدەی نۆزدە لە وێنەی كتێبەكەی كەواكبی (گبائع الإستبداد) و (تنزیه المللە)ی ئایەتوڵێ‌ نائیبی خزمەتمان دەكەن. كە ئاماژەی بوێرانەیان بە ئاسەوارە خراپەكانی ئیستیبدادی دینی كردووە‌ و بە یەكێ‌ لە خراپترین فۆرم‌ و شێوازەكانی ستەمكاریان لە قەڵەم داوە . وەک ڕێسایەكی گشتیش تا موفتی بێلایەنتر ‌و فەزای گشتی ئازادتر ‌و بێ‌ فشارتر بێت لە حەقیقەتی دین‌ و ڕوحی شەریعەت‌ و ڕاستی نزیكتر دەبێتەوە.

٣- لە ڕاستیدا ناتوانین بە ڕەهایی بڵێین دەستگرتن بە فتوای كۆن، كۆنەپەرستی‌ و خراپە. چونكە ئەوەی پەیوەندی بە مەعریفە ‌و دین ‌و مرۆڤەوە هەیە، كۆن‌ و نوێیی پێوەرێكی یەكلاكەرەوە نییە، با پێوەرێكی گرنگیش بێت. ئەوەی لەم ڕووەوە ڕۆڵ دەبینێت‌ و گونجاوی ‌و نەگونجاوی فتوای دوێنێیە بۆ پرسیارەكانی ئێستا، نەک خودی كۆن و نوێیی. ڕاستە وەك ڕێسای گشتی مادەم فتوا ڕادەربڕینە دەربارەی مەسەلەیەک لە كات ‌و شوێن‌ و ساتەوەختێكی مێژوویی دیاریكراو لە فتوای دوێنێ‌ بۆ ئەمڕۆ نابێ‌ ‌و لە دەستگرتن بە بەشێ‌ لەوانیش دەبێتە ڕابردووپەرستی ‌و ئیحراجی دروستكردن بۆ باوەڕداران‌ و ستەمیشی لێ دەكەوێتەوە. بە حوكمی ئەوەی سەپاندنی فۆڕمێكی بەسەرچووی ژیانكردنە بەسەر دۆخێكی جیاواز ‌و مرۆڤ ‌و پرسیار‌ و كێشەی نوێ‌‌ و جیاوازدا. بەڵام ئەوە تەنها ڕێسایەكی گشتییە، دەنا هەندێ‌ فتوای پێشوومان هەیە که ئیسلامی تر ‌و كراوەتر ‌و وەڵامگۆترن لە هەندێ‌ فتوای نوێ‌. بە حوكمی توندڕەوبوون ‌و دیدگاداخراوی موفتی‌ و هۆكاری تری جۆراوجۆرەوە. بە كورتی ئەوەی لەم ڕوەوە تەحەكکوم دەكات، دووری‌ و نزیكی فتوایە لە ڕوحی دادپەروەری سەردەم ‌و بەرژەوەندی باوەڕداران‌ و ئیحڕاجی دروستنەكردن‌ و تێكنەدانی ژیانی موسوڵمانە بە واقیعی سەردەم ‌و توانای وەڵامگۆبوونەبۆ پرسیار‌ و چاوەڕوانییەكانی ئێستا.

دیمانه: عه‌بدوڵڵا عه‌لیپوور

از طريق
عبدالله علی پور
منبع
https://sozimihrab.org/
نمایش بیشتر

عبداللە علی پور

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - نقده @ شغل : دعوتگر دینی و فعال اجتماعی - مدیر کانال تلگرامی @sozimihrab

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا