اندیشهفقه

احکام مربوط به سفر جهت کسب علم و دانش

کسب دانش

مسافرت در راستای طلب علم به دوران قبل از اسلام برمی گردد، هر چند بسیاری از دانشمندان مشهور تمدن‌های گذشته برای جستجوی علم به سیر و سفر پرداخته اند، اما عالمان هیچ یک از ملل و تمدن ها به اندازه علمای تمدن و مکتب اسلام در این راستا به مسافرت و هجرت و دوری از وطن نپرداخته اند و اگر کسی تاریخ اسلام را ورق بزند، کمتر عالمی را می یابد که سفر علمی نداشته و در راستای کسب علم از وطن خود به سایر ممالک هجرت نکرده باشد. طالبان علم ابتدا از عالمان منطقه خودشان به‌ کسب علم پرداخته‌اند، ولی به آن اکتفا نکرده و برای ازدیاد و تکمیل معلموماتشان به سایر شهرها و کشورها سفر کرده تا از علوم آنها نیز دانش خود را آبیاری و روش‌ها و طرق دیگر کسب علم را بیاموزند.

در اسلام اولین کسانی که با هدف کسب علم سفر کرده اند، اصحاب و یاران رسول الله(صلی الله علیه و سلم) بودند که از شهر خود به نزد پیامبر می رفتند و گاهاً مدت مدیدی نزد ایشان ماندگار می شدند. بیشترین سفرهای علمی تاریخ اسلام در سال های نهم و دهم هجری انجام گرفته است، به صورتی که مردم گروه گروه نزد پیامبر(صلی الله علیه و سلم) می آمدند و ضمن اعلام مسلمانی خود به تحصیل علم نزد ایشان می پرداختند.

از جمله پیشگامان سفر علمی در سال نهم هجری، تعدادی از افراد طایفه های بنی لیث بن بکر بن عبد عنات بن کنانه بودند که به مدینه آمده و حدود ۲۰ روز ماندگار شدند تا اینکه حضرت رسول آنان را به برگشتن و تعلیم آموخته هایشان به خویشاوندان راهنمایی فرمود. یکی از آنان مالک بن الحو یرث(رض) بود که بخاری و مسلم روایت می کنند. مالک می گوید: ما عده ای جوان و هم سن و سال بودیم، بیست شب آنجا (در مدینه) ماندیم، سپس پیامبر احساس کرد که آرزوی دیدار خانوداه هایمان را داریم و پرسید که آیا چیزی برای اهل و عیال خود جا گذاشته اید تا در غیاب شما نیازمند نباشند؟ ما هم شرایط را خدمتشان شرح دادیم و ایشان با حالتی مهربانانه و دلسوزانه (بر اثر رقت قلبشان) فرمودند نزد آنها برگردید و به آن ها هم بیاموزید و آموخته هایتان را عملی کنید و مانند من نماز بخوانید و هنگام نماز یکی از شما اذان گفته و بزرگترینتان امامت انجام دهد.

پیامبر(ص) به مسافران علمی، اهمیت زیادی می دادند و به اصحاب توصیه می نمودند به کسانی که از سایر ممالک دیگر نزد آنها می آیند، توجه نمایند و آموزش دهند. اصحاب وصیت ها و سفارش های حضرت را به تابعین منتقل می‌نمودند. ترمذی و ابن ماجه به وصیت رسول(ص) که فرمودند: «به تأکید مردمانی از شما تبعیت می کنند و بسیار ی از اطراف کره ی زمین برای فهم دین نزد شما می آیند، سپس نیکی‌ها را به آنها توصیه کنید.» عمل کردند.

مسئله اول: حکم سفر برای مردان

مهم ترین احکامی که به سفر علمی تعلق می گیرند عبارتند از:

۱- حکم سفر برای کسب علم: مسافرت برای کسب علم گاهاً فرض کفایی و بعضاً منذوب و مستحب است.

حالت اول:
در صورتی است که علم مورد نیاز در منطقه خودش وجود نداشته باشد و مسلمانان به چنین علمی نیاز داشته باشند. حال هر نوع علمی از علوم دینی یا دنیایی باشد. قرطبی در تفسیرش ۸/۲۹۳-۲۹۵ در مورد آیه ۱۲۲ سوره ی توبه: «ماکان المؤمنون لیفروا کافه فلولا نفر من کل فرقه منهم طایفه لیتفقوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون» گفته است: اصل در مورد طلب علم وجوب و التزام است، زیرا برای ملزم شدن به طلب علم باید دلایلی وجود داشته باشد.

امام شاطبی در مقدمات موفقات آورده که برای کسانی فرض کفایه می باشد که برای امت به صورت کلی فرض کفایه بوده باشد و این افراد حق آنان را به عهده بگیرند.

حالت دوم:
مندوب بودن کسب علم. این حکم در حالتی است که علم مورد نظر در آن منطقه را عده ای در دست دارند، ولی افراد بیشتری از مسلمین خواهان یادگیری آن هستند، یا اینکه از علوم غیر ضروری بوده که در این صورت مسافرت برای کسب آن مستحب می باشد.

نکته؛ تا اینجا احکام مربوط به مردان بود.

مسئله دوم: مسافرت خانم ها برای کسب علم نیز چندین حالت دارد.

۱- خانمِ طالب باید محرمی به همراه داشته باشد که بتواند به این سو و آن سو برود، آنگاه همانند سفر مرد مشروع و جایز خواهد بود.

۲- بدون محرم؛ همچنان که در زمان ما امری عادی و مشهور است و هیچکس مانع آن نبوده و انکار علیه آن هویدا و آشکارا بوده و به صورت امری عادی درآمده است. در حالیکه به نظر فقها خانم ها نباید بدون همراهی همسر یا یکی از محارم به سفرهای غیر واجب مثل تطوع و دیدنی و تجارت و سیاحت و سایر مسافرت‌های غیر واجب بروند.

امام نوری در شرح نوری به مسلم ۹/۱۰۴ فرموده است: «علما اتفاق نظر دارند که نباید زن به غیر از سفر برای حج و عمره خارج شود، مگر همراه با محارم خودش. اما هجرت از دارالحرب استثناء شده که باید از آن خارج و به قلمرو اسلام برگردد، هر چند محرمی همراه نداشته باشد. تفاوت این امر در آن است که اقامت او در دارالکفر در صورتی که نتواند دیانتش را آشکار کند، حرام است و به علت نداشتن آزادی، نگران دین و وجودش باشد.

در مورد اینکه آیا زن باید فوراً و بدون تأخیر حج را انجام دهد و یا اینکه مضیقت زمانی نداشته باشد، بین علما اختلاف نظر وجود دارد. اگر مسافرت خانم در معیت فردی امانتدار و معتمد باشد، به صورتی که مطمئن باشد جان و آبرویش در امنیت است؛ جائز است به مسافرت برود. همچنان که در فتوای هیثئت دائمی (۱۲/۱۷۸) نیز آمده: «در هر زمان اقامت خانم با جماعتی مورد اطمینان از خانم‌ها باشد، مسافرت او برای تعلیم و تعلم و همچنین معالجات بیماری های زنانه جائز بوده و لیس اگر احتمال نگرانی وجود داشته باشد و همسر یا محارمی همراه نداشته باشد، جائز نیست حتی برای معالجه به پزشک مرد مراجعه کند، مگر ضرورتی در کار باشد آن هم بدون خلوت و با حضور افراد امین صورت گیرد. این حکم بنا بر دلایل و اهداف در راستای مقصد می باشد.

بنابراین احکام بر دو نوع اند:

۱- احکامی که خودشان مقصود آن هدف هستند.
۲- احکامی که بخاطر اهدافی دیگر مقرر شده اند.

آن حکمی که خودش هدف است، غالباً تغییر نمی کند؛ زیرا هدف تحقق خود آن است. پس ممانعت از سفر خانم ذاتاً ممنوع نیست، بلکه من باب حفظ وجود خودش است که رعایت احوال و صلاحیت اوست که غالباً قادر به دفاع از خودش نمی باشد. بنابراین اگر خانمی از اذیت و آزار جسمی و حیثیتی نگران بود، نباید تنها به سفر برود و همراهی همسرش، اطمینان بیشتری برای محافظت از او حاصل می کند. اما اگر علت منع سفر رفع شد، حکم به حالت مباح بودن بر می گردد که جایز می باشد و فتوای هیئت دائمی فتوا آن را استوار می کند.

مسئله سوم: نوع علمی که بخاطر آن مسافرت صورت می گیرد.

امام شاطبی علم را به سه نوع تقسیم نموده است:

۱- متن و اصل علم
۲- لطافت و چاشنی علم
۳- نه اصل و نه چاشنی آن

نوع اول که سفر در راه آن واجب می باشد، زیرا همچنان که امام شاطبی گفته است؛ علمی و یا قطعی و یا مربوط به قطعی می باشد و چنین علم‌هایی مربوط به مقاصدی هستند که صلاح دو گیتی با آن میسر می شود و آن هم ضروری یا نیاز و یا حُسن است.

نوع دوم مواردی هستند که نه قطعی و نه راجع به اصل و قطعی آن بوده، بلکه ظنی هستد و سفر برای طلب آنها مستحب است.

نوع سوم نه اصل و نه چاشنی بوده که سفر برای آن حرام بوده، زیرا امری باطل و غیر حق می باشد. مثل اینکه قرآن ظاهر و باطنی دارد و مسائل سفسطه و یا هر علمی که فایده‌ای نداشته باشد.

مسئله چهارم: اجازه والدین برای سفرهای علمی که فقها در اینکه اجازه والدین شرط صحت سفر علمی است یا نه، اختلاف نظر دارند. علمای حنفیه برای نوع سفر تفاوت قائل شده اند، به گونه ای که اگر سفری خطر جانی داشته باشد، در این صورت اجازه والدین واجب بوده و اگر خطر هلاکت جانی نداشته باشد، اذن آنها واجب نیست.

ولی علمای مالکی در بین انواع علومی که برای آنها سفر صورت گیرد، تفاوت قائل شده اند. شافعیه سفر برای طلب علوم ِ واجبه را جایز دانسته که توضیح و تفصیل آن در موضوع فقهی کویتیه (۲۹/۸۳-۸۴) آمده است که فقها خروج برای طلب علم را بدون رضایت والدین جائز دانسته و که در ادامه تفصیل آنها را یادآوری می کنیم.

حنفیه بسته به وجود خطر جانی و عدم آن تفاوت قائل شده اند که اگر چنین سفری جای نگرانی نباشد، همانند سفر تجاری به حساب می آید که آن هم بستگی به این دارد ضرری متوجه والدین شود یا نه. به این صورت که اگر رفتن به سفر موجب مشقت و اذیت والدین شده و آنها نیاز به تأمین مراقبت و مایحتاج از طرف مسافر داشته باشند و هزینه لازم برای آنها جای نگذاشته باشد، بدون اجازه آنها نباید به سفر برود. ولی اگر نگرانی متوجه آنها نشود و به وجود او نیاز نداشته باشند، می تواند بدون اذن آنها به سفر برود. همچنین اگر سفر خطر جانی داشته باشد، مانند رفتن به جهاد، بدون رضایت والدین یا یکی از آنها مباح نمی باشد و فرق نمی کند که ضرری متوجه آنها شود یا نه. ولی اگر کسی اولادی نزد خود داشته باشد و توانایی تحصیل و سرپرستی را همزمان داشته باشد، انجام هر دو امر فضیلت بیشتری دارد.

مالکیه معتقدند که والدین می توانند مانع سفر برای طلب علم شوند، به شرطی که سفر پرخطری را احساس کنند. دسوقی گفته فرض های کفایی مانند علمی که نیازی به آن نباشد، مثل سفر تجارتی اند که والدین در صورتیکه احساس خطر کنند، می توانند او را منع کنند، حالا این سفر چه بحری باشد یا بری. ولی اگر خطری احساس نکنند ممانعتی در کار نیست.

عدوی تصریح کرده که فرزند می تواند بدون اجازه والدین به سفر کسب علم کفایی برود، به شرطی که در محل زندگی خودش کسی را سراغ نداشته باشد که علم را نزد او فرا گیرد. شافعیه سفر برای فراگیری هر نوع علم فرض و واجب عینی را بدون اجازه والدین جائز دانسته، هرچند که وسعت زمانی و فرصت کافی داشته باشند. همچنین سفر برای کسب علوم و فرض کفایی را نیز جائز دانسته اند؛ مانند مدارج فتاوی بدون اجازه والدین که در این مورد در صورتی صحیح است که امنیت سفر فراهم باشد و خطر چندانی احساس نکنند و همچنین در محل اقامتشان کسی را نیابند که صلاحیت تکمیل هدف آنها را داشته باشد یا اینکه خواهان تحصیل بیشتر و استفاده از رهنمودهای استادش باشد. خروج برای کسب فرض کفای مشروط بر این است که توانایی کافی داشته باشد و اگر کسی را به عنوان جانشین نداشتند که نیازهای والدینش را تأمین کند، باید با اجازه و رضایت آنها برود. همچنین فرزندانش را هم باید قانع و راضی کند یا کسی را به سرپرستی آنها مقرر نماید.

در مذهب حنبلی ها هم مانند شافعیه تصریح شده که برای طلب علومی که واجب و جهت برپای دین ضروری هستند، مانند طهارت و نماز و روزه و… اطاعت والدین لازم نیست و می تواند خلاف درخواست آنها وطن را ترک کند و اقدام به طلب آن نماید. ولی در صورتی جایز می باشد که تحصیل علم مورد نظر در محل سکونتش ممکن نباشد.

مسئله پنجم: سفر مرد متأهل.

در مورد این که مرد متأهل می تواند بدون همراه همسرش برای کسب علم به مسافرت علمی برود یا نه، در بین فقها هیچ اختلافی نیست. ولی اگر شوهر بخواهد همسرش را با خودش ببرد، یعنی مرد طالب علم باشد و خانمش را هم ببرد اختلاف نظر وجود دارد:

حنفی ها می گویند اگر مقصد به اندازه مسافت قصر نماز یا کمتر باشد و در انتهای سفر ضرر ارازی برای خانم ایجاد شود، همراهی نکردن خانم نشوز به حساب نمی آید. ولی اگر مصلحت و منفعت خانم را هم در نظر بگیرد، خودداری زن از همراهی همسر، او را به ناشزه تبدیل می کند و نفقه او از عهده شوهر ساقط می شود، مشروط بر اینکه امنیت و نگرانی در بین نباشد. مانند اینکه افرادی از بستگانش یا شبیه آنان همراهش باشد.

خلاصه اینکه مسافرت‌های انسان برای تجارت و رفاه و امثال این ها غالبا مباح بوده، ولی آنچه جای بحث است سفر برای کسب دانش است که از محاسن بیشتری و هراس های زبانی و آدابی برخورداری است و برای برپایی دولت‌ها و دولتمندها لازم است؛ لذا بحث شرافت و کرامت دانش تمامی امکانات و دارایی‌ها را در راستای آن جذب و بذل می نماید. زیرا علم ماندگار و غیر آن ناپایدار است.

منبع: بیداری اسلام
نویسنده: مسعود صبری
ترجمه: عبدالله حسن زاده – بوکان
ویراستار: سوزی میحراب

نمایش بیشتر

عبدالله حسن زاده

@نویسنده و مترجم @ آذزبایجان غربی - بوکان @ شغل : مبلغ و دعوتگر

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا