عثمان طه کیست؟
استاد دکتر عثمان طە در سال ۱۹۳۴ میلادی در شهرک عفرین از توابع استان حلب سوریه متولد شد. عثمان طاها از کُردهای کشور سوریه است و بیش از ۳۰ سال است که در شهر مدینه اقامت دارد و به زبان فارسی نیز تاحدودی تسلط دارد. او دارای هفت فرزند است.
عثمان طاها مدرک لیسانس رشته «شریعت اسلامی» دارد و در زمینه زبان عربی، نقاشی و هنرهای اسلامی نیز دوره‌هایی را گذرانده و مطالعات زیادی نیز داشته‌است. او اجازه خطاطی را در سال ۱۹۷۳ میلادی از حامد الآمدی اهل کردستان ترکیه دریافت کرد؛که وی نیز این هنر را نزد خطاطان سرشناسی همچون محمدعلی مولوی و ابراهیم رفاعی در حلب و محمد بدوی دیرانی در دمشق شاگردی فراگرفته است ..
طاها نخستین بار در سال ۱۹۷۰ میلادی قرآنی را به خط خودش برای وزارت اوقاف و شئونات اسلامی سوریه نوشت. وی از سال ۱۹۸۸ میلادی که به عربستان سعودی مهاجرت کرد، در چاپخانه قرآن کریم ملک فهد، در مدینه مشغول به کار شد، قرآن دست خط وی، به دلیل ویژگی‌های زیادی که دارد، در حال حاضر پر تیراژترین قرآن موجود در جهان است.
استاد عثمان طه، حافظ و خطاط برجسته و شهیر معاصر سوری است که کتابت قرآن کریم توسط وی در دو دهه ی پیش باعث تحولی شگرف در زمینه رسم الخط و چاپ قرآن کریم در جهان اسلام گشت.
وی در دهه هفتاد میلادی کتابت قرآنی را به خط نسخ به پایان رسانی؛. نخستین چاپ این قرآن در قطع رحلی در سال ۱۴۰۰(هـ ق)از سوی دارالشامیه للمعارف با همکاری مؤسسه علوم قرآن و با تایید وهمکاری علمی چند کشور اسلامی در دمشق انتشار یافت. کتابت این قرآن طرح سنجیده و برنامه ریزی داشته است، به این معنی که هر صفحه آن پانزده سطر دارد وهر صفحه، با اول یک آیه آغاز شده و به آخر یک آیه ختم می‌گردد و هر جزء قرآن در بیست صفحه نوشته شده و با احتساب دو صفحه در اول و دو صفحه در آخر که برای تذهیب و تزیین‌های دیگر در نظر گرفته شده مجموعا در ۶۰۴ صفحه تدوین شده است.
عثمان طه این ویژگی ها که باعث نشر و رواج مصحف حافظ عثمان (۱۱۱۹م) گردیده بود را در مصحف خود جمع نمود (این ویژگی ها در کتابت‌های مصطفی نظیف و حامد الآمدی نیز دیده می‌شود) و علاوه بر این تمامی ذوق و هنر خود را در نوشتن قرآن به خط نسخ بکار برد و بدین ترتیب در طی یک دهه توانست مصحف رایج آن زمان جهان اسلام یعنی مصحف مصطفی نظیف را از دایره چاپ‌های مکرر خارج نماید.
قرآن مکتوب به خط عثمان طه که به نسخ بسیار شیرین و شیوه‌ای آمیخته به ثلث به نگارش در آمده و به تصدیق خبرگان فن از نظر خوشنویسی و استحکام دست و قلم و چشم‌نوازی و یک دستی، در میان قرآن‌های خوشنوشته قدیم و جدید نظیر ندارد، چنانکه انتظار می‌رفت به محض انتشار با استقبال وسیعی در سراسر جهان اسلام روبرو شد و به انواع شکل‌ها و قطع‌ها مخصوصا قطع وزیری تجدید چاپ شد.
عثمان طه مبنای کتابت خود را مصحف مصر یا طبع ملک فؤاد پادشاه مصر قرار داد. این قرآن معروف به امیری مصر است.
توضیحی مختصر پیرامون قرآن امیری مصر:
مصحفی که از لحاظ معروفیت بر تمام مصاحف چاپی برتری دارد همان مصحفی است که شروع کتابت آن در سال ۱۳۳۷ (هـ ق) ۹۳ سال قبل بازمی‌گردد که هیأتی از علمای الازهر مصر بر چاپ آن اشراف داشتند و به مصحف امیری مصر معروف است. (این هیات متشکل از شیخ محمد علی خلف الحسینی(شیخ المقاری مصر)، حنفی ناصر، مصطفی عنانی واحمد الاسکندری بود) . چاپ اول آن در سال ۱۳۴۲ برابر با ۱۹۳۲ میلادی (۸۸ سال قبل) منتشر شده است. این مصحف مطابق روایت حفص از عاصم نوشته شده و علامت‌های آن بر اساس کتاب « الطراز علی ضبط الخراز» تألیف التنسی است؛ ولی علامت‌های اهل مغرب و اندلس به علامت‌های خلیل بن احمد و پیروان او از اهل مشرق تبدیل شده است.
علمایی که بر این مصحف و ضبط و چاپ آن اشراف داشتند، در شناسنامه‌ای که به آخر آن ملحق کرده‌اند طریقه ضبط آن و دلالت علامت‌هایی را که به کار برده‌اند ذکر کرده‌اند؛ ملاحظه می‌شود که علامت سکون در این مصحف سر حرف خاء بدون نقطه است که گفته شده آن را از کلمه (خفیف) برداشته‌اند؛ و این همان روش خلیل و سیبویه و اصحاب آن‌هاست؛ و این همان روشی است که ابن بواب در مصحفی که در سال ۳۹۱ هجری نوشته، آن را به کار برده است.
این مصحف بر گرفته از روایت حفص بن سلیمان بن مغیره الاسدی الکوفی ازقرائت عاصم بن ابی النجود الکوفی التابعی عن ابی عبد الرحمن عبدالله ابن حبیب السلمی از عثمان بن عفان وعلی بن ابی طالب، و زیدبن ثابت، و ابی ابن کعب از پیامبر صلی‌الله علیه و ءاله وسلم می‌باشد. رسم الخط این مصحف اصطلاحی بر گرفته از مصاحف شش گانه عثمانی است.
رواج مصحف عثمان طه و شناخته شدن آن به عنوان قرآن برتر و رسمی در جهان اسلام از زمانی آغاز شد که علمای قرآن شناس عربستان این قرآن را به عنوان بهترین و صحیح‌ترین کتابت به رسمیت شناختند. و این کتابت را با اندکی تصحیح و چاپ نفیس جدید به صورت مصحف المدینه در تیراژ هرساله چندین میلیون منتشر کردند. در ایران نیز به در خواست سازمان تبلیغات اسلامی ناشر اصلی در دمشق، تیراژ وسیعی از همین قرآن را به قطع وزیری خاص جمهوری اسلامی ایران چاپ کرد و به ایران ارسال داشت، علاوه بر این ناشرها، نهادها و سازمان‌های مختلفی با اجازه و یا بی اجازه با سلیقه و یا بی سلیقه، اقدام به طبع افست آن کرده‌اند.
بزرگترین شگفتی این کتابت در همین نظم و صفحه‌بندی آیات است؛ به نحوی که این استاد سوری قرآن موفق شده طولانی‌ترین آیه قرآن کریم را در یک صفحه جای بدهد. ویژگی بعدی این کتابت اعراب‌گذاری دقیق و کامل است و تقریبا هیچ خطی از این لحاظ به کاملی عثمان طه نیست؛ گرچه همین اعراب‌گذاری گاهی خواندن قرآن را برای عموم مردم مشکل می‌کند
قرآن عثمان طه خیلی زود در تمام کشورهای اسلامی پخش و منتشر شد و تقریبا تمام خطوط و کتابت‌های دیگر را منسوخ کرد و الان با گذشت چهار دهه از عمر کتابت آن، هنوز رایج‌ترین کتابت قرآن به شمار می‌رود.
چرا خط عثمان طه انحصاری است؟
انحصار کتاب عثمان طه در کشورهای اسلامی باعث می‌شود این سوال را به وجود بیاورد که مزیت نسبی این خط و کتابت نسبت به سایر خطوط که اتفاقا قدمت بیشتری هم دارند درچیست؟ پاسخ سوال این جا است کە خط عثمان طه به شیوه نسخ عربی است و یک شیوه است؛ خط عثمان طه حدودا سابقه‌ای ۵۰ ساله دارد؛ اکثر ناشران ایرانی به شیوه قیاسی (املایی؛ یعنی همان طور که خوانده می‌شود، نوشته شود.) قرآن‌ها را چاپ می‌کردند و بعد به دلایل مختلف که بیشتر به خاطر اتحاد و اینکه در جهان اسلام بین شیعه و سنی یک کتابت واحد استفاده شود، بیشتر خط عثمان طه ترویج پیدا کرد.»
محاسن و مزایای قرآن به خط عثمان طه:
۱-برتری رسم المصحف(عثمان طه) بر رسم الاملاء:
تا به حال در کتابت قرآن دو گونه عمل می‌شده است: کتابت به صورت رسم المصحف و رسم الاملاء.عمل به رسم المصحف عملی پسندیده‌تراست زیرا که به امانتداری نزدیک‌تر است و قرآن همان‌گونه که نوشته شده است با رعایت امانت به نسل‌های بعد منتقل می‌شود تا این معجزه‌ی مکتوب جاوید بدون هیچ خدشه‌ای بتواند مزیت خود را برسایر کتب آسمانی آشکار نماید.
۲- کامل ترین اعراب گذاری بعد از ۱۴۰۰سال.
کشورهایی که در تهیه‌ی این رسم الخط با هم همکاری کرده‌اند افراد خبره‌ی خودرا با تمام امکانات تجهیز کرده‌اند تا کاری عظیم ارائه دهند، مشخص است که موفق بوده‌اند.بطور نمونه فتحه‌های ماقبل «الف» و کسره‌های ما قبل «یاء» وضمه‌های ماقبل «واو» نمایان‌گر این موفقیت است. اما ابعضی از کشورهای اسلامی چون دلایل این کار را ندانسته‌اند این حرکات را حذف کرده‌اند، با آنکه اعراب بیشتر، کلمات را محدودتر می‌کنند ودقیق‌تر خوانده می‌شوند.
۳ – دقیق‌ترین رعایت قواعد تجوید مانند: ادغام تام، ناقص، اظهار، اقلاب، اخفاء و رعایت استثناءها در این قرآن.
رعایت قواعد تجویددر کتابت: بحث ادغام، اظهار، اقلاب واخفاء که در زبان عربی بسیار مهم است مربوط به زبان عربی نیست بلکه در تمام زبان‌ها وجود دارد یا بهتر بگوئیم خداوند محل تکلم انسان‌ها را دارای هر زبانی که باشند چنین قرار داده است. در زبان‌های فارسی،لاتین،ترکی، انگلیسی و…نیز وجود دارد. ولی با تخصیص یک علامت اختصاری که در این رسم الخط بکار رفته و کارشناسی دقیقی روی این موارد انجام گرفته تغییر در شکل تنوین‌ها این مهم را عملی نموده است.
۴- بهترین علائم اختصاری برای حروف ناخوانا و اشباع هاء ضمیر بعد از ۱۴۰۰سال.
علائم اختصاری به کار برده شده در این قرآن کار آموزش را راحت‌تر کرده است.به مواردی می‌توان اشاره کرد.
الف) تشخیص همزه‌ی قطع و وصل: به این قسمت آیه توجه فرما‌ئید( الْیَوْمُ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی ) وقتی به ظاهر آیه توجه می‌کنیم اگر با ادبیات عرب آشنا نباشیم نمی‌توانیم همزه‌ی قطع را از وصل تشخیص دهیم ولی با این علامت اختصاری که یک صاد کوچک باشد همزه وصل تشخیص داده می‌شود.
ب) تشخیص حروف ناخوانا: یکی از مشکلاتی که همیشه در آموزش قرآن وجود داشته است تدریس حروف ناخواناست تنها قرآنی که بهترین علائم اختصاری را در مورد حروف ناخوانا ایجاد کرده است و با تک رنگ بودن می‌توان آن را تشخیص داد این قرآن می‌باشد که کار آموزش را ساده‌تر و دقیق‌تر کرده است.
ج) اشباع هاء ضمیر: در عربی چندین نوع «هاء» وجود دارد که عبارتند از: هاء ضمیر، سکت، ذاتی، تأنیث و… که تنها «هاء» ضمیرمذکر است که اشباع می‌شود و تشخیص «هاء» ضمیر از دیگر موارد برای غیر عرب و کسی که با ادبیات عرب آشنا نیست بسیار مشکل است به خصوص که کلماتی استثناء هستند و «هاء» ضمیر ندارند ولی اشباع می‌شوند. ویا بر عکس ممکن است ضمیر نباشد واستثنائا اشباع شود مانند هاء تانیث «هذه» که دو علامت اختصاری (وـ ی) بکار گرفته شده دراین کتابت کار را بسیار آسان کرده است.
۵- بهترین روش برای آموزش وفرگیری لحن عربی.
پیامبر بزرگوار فرمودند قرآن را بالحن عربی فرا گیرید این نوع اعراب گذاری به ما کمک می‌کند که به لحن عرب نزدیک شویم و در آموزش از همان ابتدا باید به لحن عرب تکیه کرد همانطور که کودکان لحن و لهجه‌های ترکی، یزدی وشمالی را از همان کودکی فرا می‌گیرند، مشکلی ندارند که لحن عربی را فرا گیرند پس می‌توان نتیجه گرفت از همان ابتدا می‌توان لحن عرب را آموزش داد.
۶- بکار گیری تجوید در رسم الخط
قواعدی مانند: ادغام، اظهار،اقلاب واخفاء مخصوص زبان عربی نیست بلکه انجام این قواعد بصورت ناخودآگاه در تمام زبان‌ها صورت می‌گیرد یعنی محل تکلم تمام انسان‌ها چنین وضعیتی دارد چون این قواعد در کلاس‌های تجوید بصورت کلاسیک تدریس می‌شود ما فکر می‌کنیم انسان باید اینطور تکلم کند در حالی که چنین نیست بلکه محل تکلم انسان‌ها فطرتا و ذاتا چنین است. و الا یک عرب وغیر عرب هم این قواعد را از بدو تولد انجام می‌دهد بدون آنکه در کلاس درسی حاضر شده باشد
۷- بکار گیری تجوید در رسم الخط
قواعدی مانند: ادغام، اظهار،اقلاب واخفاء مخصوص زبان عربی نیست بلکه انجام این قواعد بصورت ناخودآگاه در تمام زبان‌ها صورت می‌گیرد یعنی محل تکلم تمام انسان‌ها چنین وضعیتی دارد چون این قواعد در کلاس‌های تجوید بصورت کلاسیک تدریس می‌شود ما فکر می‌کنیم انسان باید اینطور تکلم کند در حالی که چنین نیست بلکه محل تکلم انسان‌ها فطرتا و ذاتا چنین است. و الا یک عرب وغیر عرب هم این قواعد را از بدو تولد انجام می‌دهد بدون آنکه در کلاس درسی حاضر شده باشد. برای آگاهی بیشتر به کلمات فارسی ذیل توجه فرمایید.
اظهار در فارسی: من اَحمد را آوردم، من اِنسانی زود باورم، من اُمیدوارم به زودی جهان اصلاح شود، من همراه خوبی خواهم بود، من عالم به مطلب هستم، من غافل به موضوع بودم، من حمید را راهنمایی کردم، من خریدار افکار زیبایم. که در این موارد نون کاملا اظهار می‌شود.
ادغام در فارسی: «من مسلمانم» که هنگام تکلم گفته می‌شود «مَمُّسلمانم»
اقلاب در فارسی: «شنبه – اَنبُر» که هنگام تکلم گفته می‌شود «شمبه- اَمبُر»
اخفاء در فارسی: «استنکاف – کنکاش – منکر»
خوانندگان عزیز باید بدانند که این کارقبلا نیزدر قرآن امیری مصرصورت گرفته و نگارش مذکور خدمتی بزرگ است که دانشگاه الازهر مصر نسبت به قرآن انجام داده است. زیراکتابت عثمان طه و یا احمد باری از روی قرآن امیری مصر بوده است..
در زبان انگلیسی نیز اگر آخر کلمه‌ای حرف N باشد واوّل کلمه بعد با حرف B شروع شود، خود به خود حرف N تبدیل به حرف M می‌شود ویا اگرحرفB بعدازحرفN قرارگیردحرفN تبدیل به حرفM می‌شودیعنی قلب صورت می‌گیرد. واگرآخر کلمه‌ای حرف N باشد و کلمه‌ی بعد با حرف K شروع شود خود به خود حرف N نزد حرف K اخفاء می‌شود. واگر حرف آخر کلمه‌ایN باشد و کلمه بعد با حرف R شروع شود ادغام صورت می‌گیرد. و سایر موارد تجویدی نیز چنین است.
لازم به ذکر است که آقای عثمان طه قرآن‌های دیگری طبق روایه ورش برای کشورهای مغرب شامل تونس، الجزایر، المغرب، موریتانی وسنگال و طبق روایه الدوری برای وسط آفریقا شامل سودان، سومالی و حبشه و طبق روایه قالون برای کشورهایی مانند لیبی، نیجریه، نیجر، موریتانی ومالی نیز نوشته است.
ناگفته نماند «احمد زرنگار» سرپرست معاونت نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم سازمان دارالقرآن، در باره دلایل رواج جهانی این رسم الخط می گوید : «بحث کتابت قرآن بحثی دنباله‌دار و مورد اختلاف بین دانشمندان است. خط عثمان طه به شیوه نسخ عربی است و یک شیوه هم بیشتر ندارد؛ در حالی که خطوط فارسی حتی در نسخ هم انواع مختلفی دارد که سابقه شان هم بیشتر از خط عثمان طه است. خط عثمان طه حدودا سابقه‌ای ۵۰ ساله دارد؛ اما عمر خط ما به قرن چهارم و حتی قبل‌تر برمی‌گردد که به اسم قیاسی معروف است. اکثر ناشران به شیوه قیاسی (املایی؛ یعنی همان طور که خوانده می‌شود، نوشته شود.) قرآن‌ها چاپ می‌کردند و بعد به دلایل مختلف که بیشتر به خاطر اتحاد و اینکه در جهان اسلام بین شیعه و سنی یک کتابت واحد استفاده شود، بیشتر خط عثمان طه ترویج پیدا کرد.»
استاد زرنگار در باره یکی از معایب اصلی خط عثمان طه می گوید : یکی از بزرگترین مشکلاتی که در برخورد با قرآن‌های عثمان طه به وجود می‌آید، دشواری تلاوت این کتابت است. زرنگار در این باره می‌گوید: «من خودم معلم قرآن هستم و بقیه معلم های قرآن هم اذعان دارند که برای دانش‌آموزان و حتی قشر دانشگاهی ما خواندن خط عثمان طه سخت است که یکی از دلایل آن هم الف‌های مقصوره‌ای است که در آن وجود دارد. (مثلا کتاب به صورت کتب نوشته می‌شود.) البته حدود هشت هزار کلمه در این کتابت، همخوانی املا نداشت که به ناچار این هشت هزار کلمه تغییر پیدا کرد و الان هم این روند دارد ادامه پیدا می‌کند.»
البته احمد زرنگار استاد دانشگاه معتقد است اگرچه خط عثمان طه بدخوانی‌هایی دارد؛ اما به لحاظ زیبایی کم رقیب است. «خط عثمان طه واقعا خط زیبایی است و به لحاظ زیبایی برتری‌هایی نسبت به بقیه خطوط دارد…
زرنگار با اشاره به اُنس وصف ناپذیر مسلمان جهان و ایران به رسم الخط عثمان طه و عدم شناخت از کتابت های ایرانی می گوید: مردم کتابت‌های ایرانی قرآن را نمی‌شناسند!
احمد زر نگار
وی راه‌حل این مشکل را آشنایی مردم با دیگر خطوط و در نهایت دادن حق انتخاب به آنها می‌داند و می گوید: «ما معتقدیم که باید این انحصار برداشته شود؛ اما همچنان قرآن های عثمان طه هم چاپ شوند. البته ما خیلی از قرآن‌های خود را با الگوبرداری از مدل و نظم کتابت عثمان طه چاپ کرده‌ایم. خط عثمان طه باید در کنار خطوط ایرانی به مردم عرضه شود و خود مردم خود تصمیم بگیرند که کدام خط را انتخاب کنند. الان در طول سال ها آنقدر این کتابت مطرح شده که مردم به اندازه‌ای که عثمان طه را می شناسند، خطوط استادان خط ایرانی مثل استادان نیریزی، حسن زاده، عبادی، اشرفی تبریزی، سالکی، صفامهدوی و غیره را نمی شناسند.»
تهیە وتدوین : محمد محمودی
