زکات از محصولات کشاورزی

فتوایی درباره ی واجب بودن زکات در خرما و درختان مثمر و غلات اگر به حد نصاب رسیدند:

از طرف جمعی از مسلمانان چند سوالی درباره ی زکات در خرما و درختان مثمر و غلات برایم ارسال شده است، به امید خدا جوابشان را خواهیم داد.

جواب: الحمد لله رب العالمن والصلاه والسلام علی المبعوث رحمه للعالمین وعلی آله وصحبه اجمعین وبعد

اولاً؛ براساس دلایل واجب بودن زکات در درختان مثمر و نباتات که در قرآن و سنت اشاره شده است، لازم است که مالک آن، زکات را از محصول درختان -در صورت رسیدن به حد نصاب- پرداخت نماید. خداوند در قرآن می فرماید: «یاأیها الذین آمنوا أنفقوا من طیبات ما کسبتم ومما أخرجنا لکم من الارض» (البقره/۲۶۷)

 به نظر عموم عالمان، این آیه دلیل بر وجوب زکات است. قرآن پژوهان می گویند: این آیه دلیلی است بر وجوب زکات در همه ی چیزهایی که از زمین می رویند، اعم از نباتات و غلات و درختان مثمر و…
همچنین خداوند بزرگ می فرماید: «هوالذی أنشأ جنات معروشات و غیر معروشات والنخل والزرع مختلفا أکله والزیتون والرمان متشابها و غیر متشابه کلوا من ثمره إذاأثمر واتواحقه یوم حصاده» (سوره الانعام/۱۴۱)، منظور از (حق) در اینجا واجب بودن (۱۰٪ یا ۵٪) زکات است. به تفسیر طبری (۱۲/۱۵۶) مراجعه شود.

با استناد بر احادیث صحیح واجب است از همه ی نباتات و درختان مثمری که از زمین می رویند، اگر با آب باران، رودخانه ها و امثاله آبیاری شوند، به مقدار ۱۰٪ زکات پرداخت شود و در صورتی که با آب چاه یا آب های شورِ شیرین شده که در کشورهای خلیج مشاهده می‌شود آبیاری شود، مقدار ۵٪ زکات پرداخت شود. به صحیح البخاری کتاب الزکاه حدیث شماره ۱۴۸۳ و مسلم کتاب الزکاه حدیث شماره ۹۸۱ مراجعه شود.

ثانیاً؛ مقداری که واجب است از آن، زکات پرداخت شود (حد نصاب زکات).

چندین فرموده صحیح وجود دارند که بیان می کنند باید محصولات زکوی به حد بار پنج شتر برسند تا زکات به آنها تعلق بگیرد و کمتر از این در غلات و خرما و انگور و محصولات دیگر زکات وجود ندارد. بخاری در حدیث ۱۴۵۹، مسلم حدیث ۹۷۹، روایت کرده که بار هر شتر ۶۰ پیمانه است، بنابراین حد نصاب آنها ۳۰۰ پیمانه خواهد بود، عموم عالمان معاصر هم با معیارهای زمان حاضر ۶۴۷ کیلو را تعیین کرده اند.

خلاصه: هر کشاورزی که خرما، انگور و یا هر یک از محصولاتش به مقدار ۶۴۷ کیلو در سال برسد، در آن زکات واجب می‌شود و کشاورز  باید از آن زکات بپردازد.

ثالثاً؛ چه وقت و چگونه این مقدار تعیین می گردد؟
اکثریت عالمان معتقدند زکات خرما و انگور، قبل از رسیدن و چیدن آنها تعیین می گردد. برای دارنده ی خرما و انگور  نزد شافعی ها و حنبلی ها آن‌هم طبق فرموده ای که در این رابطه وجود دارد، ⅓ و ¼ تعیین می گردد و مقدار ⅓ هم برای مصرف خود و همسایه ها و بستگان تعیین می گردد.

ولی از نظر حنفی و مالکی، هیچ سهمی برای دارنده محصول در نظر گرفته نمی شود، بلکه هر آنچه بر روی درخت هست، از خرما و انگور و… مشمول زکات خواهد شد و برای زکات محاسبه خواهد شد، حتی آن مقدار که خود و خانواده آن را قبل از چیدن کل باغ، برای مصرف شخصی چیده باشند و یا سهمی از آن را به مهمانان و یا همسایه ها داده باشند، باز هم شامل و از آن زکات پرداخت خواهد شد و با این کار می خواهند حق و حقوق مستمندان ادا گردد. بنابراین مالک درخت خرما و انگور، باید خودشان یا کسانی دیگر، محصولات را قبل از مصرف تخمین زده و مقدار را با حداکثر در نظر بگیرند و اگر مقدار آن به ۶۴۷ کیلو رسید، لازم است مقدار ۱۰٪ زکات آن در صورتی که با آب آسمانی آبیاری شده باشد، پرداخت شود و در صورت آبیاری با آب چاه و شیرین شده مقدار ۵٪ پرداخت شود. ولی به قول شافعی و مالکی و زاهیری لازم است ⅓ یا ¼ برای مالک کنار گذاشته شود.

امام شافعی نظریه ی دیگری دارد و می گوید: بنا بر در نظر گرفتن تعداد افراد خانواده، یک و یا دو درخت خرما را برای مالک کنار خواهند گذاشت و مابقی مشمول زکات خواهد شد. ولی رأی و نظر من این است که نباید زکات از آن میوه هایی که قبل از خشک شدن و بدون زیاده روی چیده می شوند، پرداخت شود.

رابعاً؛ این زکات به چه کسی داده می‌شود؟ این زکات به مستمندان و هشت صنفی که تعیین شده اند، داده می‌شود و آن مقدار که به همسایگان و بستگان داده می‌شود، اگر آنها جزو این هشت صنف نباشند، زکات محسوب نمی‌شود.

خامساً؛ چگونه پرداخت می‌شود؟ اکثریت عالمان بر این باورند که زکات باید از خود خرما، انگور و غلات پرداخت شود، یعنی از محصول پرداخت شود. ولی تعدادی از عالمان از جمله حنفی ها می گویند: می توان از نرخ آن، زکات را پرداخت کرد، آن‌هم به این دلیل شاید شخص گیرنده زکات، بیشتر به نرخ زکات نیاز داشته باشد تا خود محصول. والله اعلم

وصلی الله علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم

نویسنده: پروفسور دکتر علی قرداغی دبیر کل اتحاد علمای جهان اسلام، نایب رئیس انجمن فتوا و تحقیق اروپا

مترجم: رحمان مام رش