دین راه و روش، جهان بینی و مجموعه ای از باورهاست که می کوشد توضیحی برای پرسش های بشر در طول زندگی مانند: از کجا آمدن، چگونه زیستن و به کجا رفتن… ارائه دهد. انحطاط و عقب ماندگی مسلمانان و کشورهای اسلامی در حوزه های علمی، اقتصادی و سیاسی و تحولات فکری و پیشرفت علوم و فنون در عصر جهانی شدن و دهکده جهانی، رقابت بی رحم سیاسی و اقتصادی، تسلط رسانه و در دورانی که بشر در منحط ترین درجه از لحاظ اخلاقی به سر می برد، دین به عنوان مسئله ای مطرح است و دین داران در چنین فضایی باید دینورزی کنند و راه ها و روش های دعوت به دین را – با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی های چنین عصر و دورانی پایه ریزی کنند.
اهم شاخصه های دینداری در جهان جدید:
۱• شناخت نیازها :
شکی نیست که شناخت جامعه هدف و شناخت نیازهای اساسی شاه راه موفقیت در هر کاری است. پاسخگویی دین نیز به موازات شناخت نیازهای جامعه هدف می تواند قوی و تاثیرگذار باشد. پیامبران در هر عصر و دورانی، معجزاتشان را برابر با چالش ها و مشکلات آن دوران ارائه داده اند. معجزه موسی(ع) در برابر سحر ساحران، معجزه بزرگ اصحاب کهف در برابر دیدگاه نفی معاد، معجزه عیسی(ع) در زمینه پزشکی و مداوای بیماران، معجزه جاوید پیامبر خاتم(ص) در برابر فصاحت و بلاغت عرب و اعلام تحدی قرآن در مقابل همه فصحا و بلغا در هر عصر و زمانی .
لذا بیرون کشیدن جوانب پاسخگویی دین در برابر نیازهای دوران؛ بسیار ارزشمند است. در جهان کنونی نیازهای اقتصادی، سیاسی و تشکیل جامعه ای اخلاقی که اساسا همه این موارد در بطن اسلام است، در قیاس خرد و کلان می تواند باعث موفقیت مسلمانان و پیروزی در شکوفایی استقبال به دین باشد. رویکرد مهاتیر محمد نخست وزیر سابق و فعلی مالزی به مسائل اقتصادی بر اساس دیدگاه اقتصادی دین به مسائل مالی و حضور موفق سیاسی راشد الغنوشی در ساختار سیاسی تونس و … نمونه هایی در جهت شناخت نیازها و حضور پر رنگ دین و دینداران در این حوزه ها، با توجه به غنای مفاهیم دینی در چنین حوزه هایی است.
وجود فاصله و حضور عالمان دینی، صاحب نظران و دلسوزان دین در بین درصد بسیار محدودی از افراد جامعه و فاصله گرفتن از دانش آموزان، دانشجویان، تشکل های مدنی و اقشار مختلف جامعه، موجب عدم شناخت نیازها و در نتیجه عدم پاسخگویی متناسب شده است. خطابه های کم رمق، عدم تاثیر گذاری بر جامعه و ناتوانی در معرفی چهره ی واقعی از دین و دین گریزی جوانان گواه این مدعاست .
۲• معرفی چهره واقعی از دین :
درک این واقعیت از دین، نیاز مبرم نسل امروز است؛ که قرآن، به عنوان برنامه و راه و روش مسلمانان، تنها تعدادی رهنمودها و راهکارهای تربیتی و تاثیرگذار بر روح و نفس نیست؛ بلکه برنامه کامل، شامل و بهم پیوسته- ای است که متضمن حرکت هدفمند و در نتیجه ضامن خوشبختی همه جانبه خواهد بود.
خطری که جامعه ما را تهدید می کند، پروردن شخصیت های کاریکاتوری است. شخصیت هایی که در برخی جنبه های زندگی موفق، اما به جنبه های دیگر بی توجـــه و بی تفاوت هستند. آموزه های دینــی را فرا گرفته اند، در راه شناساندن دین کوشیده اند، الگوی عبادی برای دیگران بوده اند؛ اما نسبت به پرورش و تقویت جسم و بدن خود بی توجه و بی میل بوده اند. از لحاظ روحی و روانی خسته و درمانده اند. فقر همه وجودشان را فراگرفته است.در تربیت فرزندانشان و تعامل صحیح با آنها – با توجه به نیازهای امروز- نا موفق بوده اند. خود را در قالب تعدادی از ایده ها و تفکرات محبوس کرده اند و نتوانسته اند به گونه ای شایسته و بایسته با جامعه تعامل برقرار کنند.
امروز و در عصر حاضر نیازمند شخصیت های جذابی هستیم که الگو و نمونه موفقیت و خوشبختی و نمادی حقیقی از این دین هستند. امروز مسلمانان ضمن رعایت حدود و نصوص باید از قالبهای بسته خارج شوند و به نحوی واقعی سعادت و خوشبختی را که دین اسلام ضامن تحقق آن شده است ، به جهانیان نشان دهند. چهره هایی ژولیده و خسته، جسمهایی ناسالم و بیمار، اشخاصی گوشه نشین و منزوی و انحصار گرایان فکری نمی توانند معرف خوشبختی دین به جامعه باشد. کونوا دعاۀ الناس بغیر السنتکـم
۳• تجدد و سنتگرایی :
مسلمانان با سنتگرایی و پایبندی بر اصول، ارزش ها واهداف از فروپاشی و نابودی و ذوب شدن در دیگر جوامع رهایی می یابند و نوگرایی در زمینه ی دانش ، صنعت، روش ها و ابزارها راه نجات مسلمانان از عقب افتادگی و زمینه ساز پیشرفت و ترقی است. فهم نادرست تعدادی در پیروی از سنت و بازگشت به مسیر سلف صالح امت اسلامی و محدود کردن این پیروی در ظاهر و عادات، موجب مشکلات عدیده ای برای مسلمانان شده است. آنان به جای پیروی کردن از سلف در اصولی همچون شوری، عزت، کرامت، عدالت، ازادی، برابری، دوری از افراط و تفریط و … بازگشت به آن دوران و زندگی کردن به شیوه آنان را به عنوان پیروی واقعی تشخیص داده اند.
تاکید اسلام از همان ابتدای نزول قرآن بر علم و قلم و روش و سنت پیامبر (ص) و بزرگان امت اسلامی در توجه ویژه برآموزش و فراگرفتن علوم و فنون دوران، مستلزم توجه به نوگرایی و تلاش بی وقفه مسلمانان، جهت پیشرفت در صنعت، تکنولوژی و علوم زمان است. در شرایطی که اروپاییان در نوعی توحش و زندگی ابتدایی قرار داشتند برای اولین بار در طول تاریخ بشر ی دانشگاه های نظامیه بغداد و جندی شاپور و طوس و بیمارستان های متعددی در بسیاری از شهرهای بزرگ اسلامی تاسیس شد.و دانشمندان مسلمان به ابتکارات واختراعات و کشف های علمی فراوانی در عرصه های علوم انسانی، فیزیک، شیمی، ریاضی و پزشکی دست یافتندو کتاب های متعددی را نگارش نمودند کتابهایی که تاکنون در بسیاری از دانشگاه های غرب مورد استفاده قرار می گیرد.
اگر امروز عالمان، حاکمان و اندیشمندان دینی از خواب غفلت بیدار شده و با توجه به گذشته و میراث کهن و غنای منابع مسلمانان ، رنسانی علمی، و فکری را رقم بزنند میتوانند مسلمانان را به عزت و کرامت خود بازگردانند و مسلمانان را از این وضعیت نابسمان نجات دهند.
امروز و در عصر حاضر نیازمند افراد متخصص، متعهدی هستیم که با تلاش بی وقفه خود جهت نجات جامعه اسلامی از عقب ماندگی همت گمارند. آنچه موجب ایجاد مشکل در بین مسلمانان شده است نگاه تک بعدی به دین و خلاصه کردن آن در علوم دینی است .
شیخ محمد غزالی می گوید : بعد از نماز جماعت عصر تعدادی جوان مسلمان نزد من آمدند و در رابطه با موضوعی فقهی از من سوال کردند . جواب سوالشان را که دادم با همدیگر به بگو مگو افتادند، از آنان خواستم که جریان را برایم تعریف کنند. یکی از دانشجویان گفت : دیشب تا پاسی از شب در این موضوع فقهی با هم به جدل پرداختیم و اکنون به دوستانمان ثابت شد که دیدگاه ما صحیح تر بوده است. شیخ می گوید از آنان پرسیدم دانشجوی کدام دانشگاه هستند : گفتند دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی هستیم . خیلی متاسف شدم . گفتم عزیزانم این رمز عقب ماندگی و بدبختی مسلمانان است . عزیزانم شما دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی به جای بحث و جدل چند ساعته در موضوعی فقهی – که برای من متخصص در این رشته – تنها چند ثانیه زمان نیاز دارد؛ بروید وبا تلاش بی وقفه درعلوم پزشکی متخصص شوید. علوم نوین پزشکی ،دارویی که من و شما مصرف میکنیم، تجهیزات پزشکی و… از غرب وارد میشود. اگر میخواهید به مسلمانان خدمت کنید بروید و شب بیداری هایتان را در اختراعات و اکتشافات پزشکی سپری کنید.
۴• فقه پویا :
فقه به عنوان جنبه عملی و قانونی دین، مستقیما با زندگی فرد مسلمان در ارتباط است. خداوند از جهانیان بی نیاز است و اگر امر و نهیی یا حلال و حرامی و یا قانونی را متوجه آنان گردانیده، فقط خیر و صلاح آنان در دنیا و آخرت را در بر دارد و شر و فساد را در حال و آینده از زندگی آنها دفع می کند. گذر زمان و تغییر احوالات و نیازها ، جهانی شدن اقتصاد،گردشگری و … نقش پر رنگ رسانه میطلبد که اجتهادات و برداشت ها در زمینه فقه بروز شود .
فقهی به دور از افراط ظاهرگرایان ، آنان که در توجه به الفاظ و کلمات و نصوص راه افراط را میپویند . و تفریط اهمال گرایان ، آنان که رویگردانی و بی توجهی به نصوص را مبنای کار خود قرار می دهند. فقهی که میان نصوص جزئی و مقاصد کلی ارتباط برقرار میکند و جزئیات را در پرتو کلیات میفهمد. فقهی پویا با در نظر گرفتن دوران مکی و مدنی، فقه اولویات، مقاصد شریعت و کلیات خمس. فقهی که راه گشا باشد و در راستای حل مشکلات مردم قرار گیرد، و بصورت سنجیده ومتوازن حلال بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی باشد و به بسیاری از سوالاتی که مسلمانان زیادی را متحیر ساخته است پاسخ دهد.
۵• میانه روی و پرهیز از افراط وتفریط:
اعتدال و میانه روی به عنوان روشی برای زندگی انسان ها ؛ مورد اهتمام دین اسلام میباشد. این اعتدال در تمام شئون زندگی پیامبر(ص) ؛ بزرگان و رهبران دین به خوبی نمایان است . اعتدال در عبادت؛ انفاق؛ خوردن و اشامیدن؛ زندگی فردی و خانوادگی؛ مسائل سیاسی و اقتصادی ؛ اعتقادات و … محل توصیه پروردگار و سنت رسول اکرم (ص) است.
حرکت در چار چوب حدود الهی متضمن خوشبختی و سعادت هر دو دنیا و هر نوع تجاوز و عدول از مرزها و حدود الهی بی نظمی و مشکلات را در زندگی بشر در زمینه های مختلف به دنبال خواهد داشت.
۶• سیستم پرورشی متناسب با جهان جدید :
نگاه متوازن به شئون دین و دنیا، آسانگیری و سبک کردن امور بر مردم ، تسامح در بین ادیان و گفتگو میان تمدنها، مهربانی و رحمت از ویژگی های سیستم پرورشی اسلام است.
همه ی برنامه های زمینی در مقوله ی تربیت، بر سر یک هدف مشابه به هم می رسند و آن هم عبارت است از تربیت و آماده کردن یک شهروند شایسته و قانونگرا است. ملت های مختلف تنها در تعیین آن شهروند و تعیین صفات آن؛ با هم اختلاف نظر دارند. اما اسلام خود را در این چهار چوب تنگ و کلیشه ای محصور و محدود نمی کند؛ بلکه برای تحقق و دستیابی به یک هدف بزرگ تر و فراگیرتر می کوشد و آن عبارت از تربیت انسان صالح است. انسان به طور مطلق و به معنی انسانی خود، شامل و کامل، انسان با همان جوهر و گوهر نهان در اعماق وجودش، انسان با توجه به انسانیت آن، نه شهروند بودن صرف، در یک نقطه و مکانی از زمین .
انسان هایی که در عصر جهانی شدن، عصر رقابت اقتصادی، عصرارتباطات و رسانه و عصری که اخلاقیات در منحط ترین درجات خود در طول تاریخ بشر قرار دارد بتوانند منبع خیر و عاملان نجات بشریت از وضعیت کنونی باشند.
۷• وحدت و یکپارچکی و تکثرگرایی:
اسلام در میان ادیان مختلف، به عنوان اجتماعی ترین دین مطرح است، بخش عمده ای از تعالیم آن ،و بلکه تمامی آن،جز در قالب جماعت و اجتماع قابلیت ظهور و اجرا نمی یابد و همین امر باعث شده است قدیمی ترین تا جدیدترین متون فقهی، اخلاقی، کلامی و … سهم مهمی از اموزه های خود را به وحدت و جماعتگرایی اختصاص دهند. متون مقدس اسلام، مملو از مفاهیمی است که با تصریح و تلویح، مسلمانان را به وحدت دعوت کرده و از از تفرقه و اختلاف برحذر داشته اند. چرا که انسجام و اتحاد اسلامی ضرورتی کارامد محسوب میشود که راه رسیدن به عزت و پایداری را به مسلمانان نشان می دهد. سیری گذرا در تاریخ اسلام نشان می دهد که هیچ عاملی به اندازه اتحاد و انسجام نتوانسته است، موجبات قدرت، شوکت و پیشرفت ملتها را رقم بزند. باز بودن فضای فکری و آزاد اندیشی در دین اسلام و وجود مذاهب، مکاتب،افکار، احزاب و گروههای مختلف اسلامی نیز نیازمند دقت و تامل تمام کسانی است که می خواهند در عصر حاضر دینداری کنند و وظیفه دعوت به دین را تقبل نمایند.
امروز جامعه اسلامی ابتدا نیازمند پذیرش پلورالیزم و تکثرگرایی درون دینی به معنی پایبندی به اصول و مبانی فکری خود و احترام به رای دیگران به عنوان قرائتی دیگر از دین و سپس روابط صحیح خارجی و تعاملات صحیح جهانی و پلورالیزم برون دین به معنی واقعی خود است.
