نویسنده: عبده قاید الذریبی
ترجمه: خالد ایوبی‌نیا
بیگمان شریعت اسلام در راستای مصلحت انسان¬ها و جوامع بشری نازل شده است. ما را به انجام همه نیکی¬ها تشویق و از انجام هرگونه شر و بدی برحذر می‌دارد. از جمله آنچه که خداوند ما را به انجام آن تشویق نموده، استغفار است. آیات زیادی در خصوص تشویق و ترغیب به استغفار، و ستایش اهل آن نازل شده¬اند. از جمله خداوند می‌فرماید: «اسْتَغْفِرُوا اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»: و از خداوند آمرزش (گناهان و کجرویهای پیشین خود را) بخواهید (و بدانید که) بیگمان خداوند آمرزنده و مهربان است. [البقره: ۱۹۹]، و نیز می¬فرماید: ((وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ)): و اینکه از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید [هود: ۳]
((وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأَسْحَارِ)): و در سحرگاهان آمرزش خواهند. [آل عمران (۱۷)]، ((وَبِالأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ)): و در سحرگاهان درخواست آمرزش می‌کردند. [الذاریات (۱۸)]، ((وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللهُ)): و کسانی که چون دچار گناه (کبیره‌ای) شدند، یا (با انجام گناه صغیره‌ای) بر خویشتن ستم کردند، به یاد خدا می‌افتند (و وعده و وعید و عقاب و ثواب و جلالت و عظمت او را پیش چشم می‌دارند و پشیمان می‌گردند) و آمرزش گناهانشان را خواستار می‌شوند – و بجز خدا کیست که گناهان را بیامرزد؟ [آل عمران: ۱۳۵]، و در آیه¬ی دیگری می¬فرماید:: ((وَمَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللهَ یَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحِیماً)): هرکس که کار بدی بکند یا (با ارتکاب معاصی) بر خود ستم کند، سپس (دست دعا به سوی خدا بردارد و) از خدا آمرزش بطلبد، (از آنجا که درگاه توبه همیشه باز است) خدا را آمرزنده‌ی (گناهان خویش و) مهربان (در حق خود) خواهد یافت [النساء (۱۱۰)].
امام مسلم در صحیح خویش از ابوهریره – رضی الله عنه – روایت می‌کند که رسول خدا (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَّ) فرمود: «والذی نفسی بیده لو لم تذنبوا فتستغفروا لذهب الله بکم، ولجاء بقومٍ یذنبون فیستغفرون الله فیغفر الله لهم»: قسم به ذاتی که جانم در دست اوست، اگر گناه نمی¬کردید، خداوند شما را از بین برده، قومی را می¬آورد که گناه کنند و به دنبال آن از خداوند آمرزش طلبند و خداوند بر ایشان بیامرزد.
این حدیث، ما را به سهل انگاری در ارتکاب گناه تشویق نمی¬نماید که بعد از آن استغفار نماییم، بلکه بیان کننده حالت بنده بعد از توبه و استغفار برای گناه می‌باشد و اینکه هرگاه مرتکب گناهی شد، خداوند راه نجاتی برای او به وسیله توبه و استغفار قرار داده است. ابن عثیمن – رحمه الله – می‌گوید: این حدیث تشویق به آن است که هرگاه بنده مرتکب گناهی گردید، باید استغفار کند، پس هرگاه با نیّت صادقانه و قلبی لبریز از یقین، از خداوند طلب آمرزش نماید، بیگمان خداوند او را می‌بخشاید چنان که می‌فرماید: ((قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)) «[الزمر (۵۳)]: (از قول خدا به مردمان) بگو:ای بندگانم!ای آنان که در معاصی زیاده‌روی هم کرده‌اید! از لطف و مرحمت خدا مأیوس و ناامید نگردید. قطعاً خداوند همه‌ی گناهان را می‌آمرزد. چرا که او بسیار آمرزگار و بس مهربان است. [۱]
در این زمینه آیات و احادیث دیگری نیز هستند که ما را به استغفار تشویق می‌نمایند.
هر وقت بنده به سوی خداوند باز گردد و از او طلب آمرزش نماید و به سوی او تضرع و زاری نماید، بیگمان فایده¬ی آن به خود او بر می‌گردد و خداوند او را با کرامت‌های زیادی گرامی می‌دارد و فواید بزرگی به او می‌بخشد و بدین وسیله ثمرات زیادی را بر او می‌گستراند و از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
نخست: موافقت با دستورات کتاب و سنّت که ما را بر این امر تشویق می‌نماید؛ و هم چنین اقتدا و تأسی به پیامبران و فرستادگان خداوند؛ زیرا آنان بسیار توبه و استغفار می‌نمودند؛ و نیز سرمشق قرار دادن بندگان نیکوکاری که پیوسته استغفار می‌نمایند.
دوم: کالای نیک در دنیا، و خداوند به هر صاحب فضیلت و احسانی پاداش فضیلت و احسانش را در آخرت می‌دهد. چنان که خداوند – جلّ شأنه – می‌فرماید: ((وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ)) [هود (۳)].
«و اینکه از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند (به سبب استغفار صادقانه و توبه‌ی مخلصانه) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی (از مواهب زندگی این جهان) بهره‌مند می‌سازد، و (در آخرت برابر عدل و داد خود) به هر صاحب فضیلت و احسانی (پاداش) فضیلت و احسانش را می‌دهد.»
ابن کثیر – رحمه الله – در تفسیر این آیه می‌فرماید: یعنی شما را به طلب آمرزش خواستن برای گناهان گذشته و توبه کردن از ارتکاب دوباره¬ی آن و بازگشت به سوی خداوند در خصوص گناهان آینده امر می‌کند و اینکه بر این حالت استمرار داشته باشید (شما را تا دم مرگ به طرز نیکویی بهره‌مند می‌سازد) اشاره به زندگی د ر دنیا، (إلى أجل مسمى ویؤت کل ذی فضل فضله) اشاره به زندگی در آخرت است. [۲]
سوم: باریدن باران و افزایش قدرت و نیرو؛ خداوند از زبان حضرت هود چنین می¬فرماید که هود علیه السلام به قومش گفت: ((وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاء عَلَیْکُم مِّدْرَارًا وَیَزِدْکُمْ قُوَّهً إِلَى قُوَّتِکُمْ وَلاَ تَتَوَلَّوْاْ مُجْرِمِینَ)) [هود (۵۲)].
((ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش (گناهان و لغزش‌هایتان) را بطلبید و به سوی او برگردید تا آسمان را بر شما ریزنده و بارنده کند (و باران و برکات آن را بر شما پیاپی و فراوان گرداند) و نیروئی بر نیرویتان (و عزّت و شکوهی بر عزّت و شکوه‌تان) بیفزاید. (ای قوم من! از حق و حقیقتْ) بزهکارانه روی برنتابید.»
بغوی – رحمه الله – در تفسیر این آیه می‌گوید: یعنی باران پی در پی بر شما فرو می‌فرستد، یک بار بعد از بار دیگر و در وقت نیاز، (ویزدکم قوه إلى قوتکم) یعنی قدرت و نیرویی افزون بر قدرتی که دارید، به شما خواهد داد. و این بدان خاطر بود که خداوند – عز و جلّ – سه سال باران را از آنان قطع کرد و زنانشان را عقیم گردانید که کسی بچه دار نمی-شد. [۳]
پس استغفار همراه با ترک گناه سبب حاصلخیزی، رشد، فراوانی روزی و افزونی عزّت و مقاومت می‌شود.
ابن کثیر – رحمه الله – می‌گوید: کسی که دارای این صفت (= استغفار) باشد، خداوند روزی¬اش را آسان می‌گرداند، و قدرت و نیرویش را نگاه می‌دارد. به این خاطر است که فرمود: ((یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَاراً)) [نوح (۱۱)] [۴]
چهارم: پذیرفته شدن دعا: خداوند گفته¬ی حضرت صالح به قومش را برای ما حکایت می‌کند که وی خطاب به قومش گفت: ((اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُّجِیبٌ)) [هود (۶۱)]
«ای قوم من! خدا را بپرستید که معبودی جز او برای شما وجود ندارد (و کسی غیر او مستحقّ پرستیدن نمی‌باشد). او است که شما را از زمین آفریده است و آبادانی آن را به شما واگذار نموده است (و نیروی بهره‌وری و بهره‌برداری از آن را به شما عطاء و در شما پدید آورده است). پس، از او طلب آمرزش (گناهان خویش) را بنمائید و به سوی او برگردید (و با انجام عبادات و دوری از منکرات، مغفرت و مرحمت او را بخواهید و بدانید که اگر در این کار صادق باشید، خداوند شما را در می‌یابد و دعای شما را می‌پذیرد). بیگمان خداوند من (به بندگانش) نزدیک (است و استغفار و انگیزه‌ی استغفارشان را می‌داند) و پذیرنده (ی دعای کسانی) است (که او را مخلصانه به زاری می‌خوانند و به یاریش می‌طلبند).»
پس خداوند به کسانی که استغفار کرده و به سوی او باز می‌گردند وعده داده است که دعایشان را قبول کند. در تاریخ گواهان زیادی بر این امر وجود دارد.
پنجم: استغفار کنندگان مشمول رحمت و مودت خداوند هستند: پیامبر خدا حضرت شعیب – علیه السلام – خطاب به قومش می‌گفت: ((وَاسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ)) [هود (۹۰)].
از پروردگارتان آمرزش (گناهان خود را) بخواهید و بعد (از هر گناه و لغزشی که در زندگی مرتکب می‌شوید پشیمان شوید و) به سوی او برگردید. بیگمان پروردگار من بسیار مهربان (در حق بندگان پشیمان و) دوستدار (مؤمنان توبه‌کار) است.
طبری – رحمه الله – در تفسیر این آیه گفته است: (ثم توبوا إلیه) یعنی: به بندگی خداوند برگردید و در کنار امر و نهی خداوند قرار گیرید، (إن ربی رحیم) یعنی پروردگارم نسبت به کسی که توبه کند و به سوی او باز گردد مهربان است، مهرابان¬تر از آن است که بنده را بعد از توبه عذاب دهد و (ودود) یعنی دارای محبت است نسبت به کسی که به سوی او باز گردد و توبه کند که در نتیجه خداوند او را دوست می‌دارد.
ششم: استغفار سبب جلب نعمت و دفع عذاب است؛ خداوند بر زبان نوح علیه السلام چنین می‌فرماید: «(ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَارًا * فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا) [نوح (۹- ۱۲)]»
((گذشته از این، به گونه‌ی علنی و (جمعی)، و به صورت نهانی (و فردی، دعوت آسمانی را) بدیشان رسانده‌ام. و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید). خدا از آسمان بارانهای پر خیر و برکت را پیاپی می‌باراند. و با اعطاء دارایی و فرزندان، شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و باغهای سرسبز و فراوان بهره‌ی شما می‌سازد، و رودبارهای پر آب در اختیارتان می‌گذارد.
ابن کثیر – رحمه الله – می‌فرماید: یعنی هر وقت به سوی خدا توبه کردید و از او طلب بخشش نمودید و او را اطاعت و فرمانبرداری کردید، رزق و روزی¬تان فراوان می‌شود، خداوند شما را از برکات آسمان آب می‌دهد، برکات زمین و زراعت را برای شما می‌رویاند، شیر را در پوستان چهارپایانتان فراوان می‌کند و شما را با مال و فرزندان یاری می‌کند یعنی به شما اموال و اولاد فراوان خواهد داد و به شما باغ¬هایی خواهد داد که در آن انواع میوه¬ها است و رودخانه¬ها در زیر آن روان است. همه¬ی این نعمت‌ها به وسیله¬ی استغفار جلب می‌شوند. [۵]
هفتم: استغفار سبب دفع عذاب از صاحبش و جلوگیری از نزول مصیبت¬ها می¬شود: امام ترمذی در این خصوص در جامع خویش حدیثی را روایت کرده است هر چند که در تصحیح و تضعیف آن بین علما اختلاف نظر وجود دارد، حدیث به این صورت است: از ابو برده بن ابو موسی از پدرش روایت است که: رسول خدا (صَلَّی¬اللهُ¬عَلَیهِ¬وَسَلَّمَ) فرمود: ((أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَىَّ أَمَانَیْنِ لأمتی ((وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) (الأنفال: ۳۳)، إِذَا مَضَیْتُ تَرَکْتُ فِیهِمْ الاِسْتِغْفَارَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ)) یعنی خداوند برای امتم دو (چیز که مایه¬ی) امان (هستند) نازل کرده است؛ نخست: آیه ۳۳ سوره انفال : تا تو در میان آنان هستی خداوند ایشان را عذاب نمی‌کند، و همچنین خداوند ایشان را عذاب نمی‌دهد در حالی که آنان طلب بخشش و آمرزش نمایند. و نیز فرمود: «إِذَا مَضَیْتُ تَرَکْتُ فِیهِمُ الاِسْتِغْفَارَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ»: یعنی هرگاه من رفتم (= وفات کردم)، تا روز قیامت استغفار را در میان آنان باقی می¬گذارم.
اگر حدیث ضعیف هم باشد، آیه بهترین شاهد و گواه بر آن است. اگر گناهان فراوان و استغفار اندک یا معدوم باشد، بدون شک عذاب حاصل خواهد شد زیرا خداوند می¬فرماید: ((وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) بنا بر این استغفار سبب منع عذاب است.
هشتم: یکی دیگر از فواید استغفار این است که سبب هلاکت شیطان می¬شود: ابن قیم – رحمه الله – می¬گوید: شیطان گفته است: من انسان¬ها را با ارتکاب گناهان هلاک می¬نمایم و آنان مرا با استغفار و گفتن» لا اله إلاَّ الله «از پای در می¬آورند، پس هنگامی که این حالت را از آنان دیدم، آرزوهای طولانی را در میان آنان انتشار دادم؛ به این خاطر است که آنان گناه می¬کنند اما توبه نمی¬نمایند زیرا گمان می¬کنند که کار خوب انجام می¬دهند. [۶]
در حدیثی به روایت احمد که شعیب ارناؤوط آن را صحیح دانسته، روایت است که ابو سعید خدری – رضی الله عنه – گفت: از رسول خدا (صَلَّی ¬اللهُ ¬عَلَیهِ ¬وَسَلَّمَ) شنیدم که می‌فرمود: ((إن إبلیس قال لربه بعزتک وجلالک لا أبرح أغوی بنی آدم ما دامت الأرواح فیهم، فقال الله: فبعزتی وجلالی لا أبرح أغفر لهم ما استغفرونی)): شیطان به خداوند گفت: به عزت و جلالت قسم پیوسته بنی آدم را تا آنگاه که روح در بدنشان است، گمراه خواهم نمود. خداوند فرمود: به عزت و جلالم قسم پیوسته تا زمانی که استغفار کنند، آنان را خواهم بخشید.
نهم: به سبب استغفار مشکل¬های سخت و پیچیده حل می¬شود: ابن قیم – رحمه الله – در مورد استادش شیخ الاسلام ابن تیمیه می¬گوید: شیخ الاسلام ابن تیمیه – ر حمه الله – را دیدم که هر وقت مسائلی او را خسته می¬نمود و بر او فشار وارد می¬ساخت به سوی توبه، استغفار و استعانت از خداوند و پناه جستن، درخواست نشان دادن راه درست و طلب باز شدن خزاین رحمتش، متوجه می¬شد. کمتر این گونه بود که یاری خداوند به سویش نیاید و یا فتوحات الهی به او نزدیک نشود. [۷]
پس هر وقت مسائل و اموری تو را خسته کردند و حل آن برایت سخت و مشکل بود، به سوی استغفار برو. راست گفته است خداوند آنجا که می‌فرماید: ((یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إن تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً)) [الأنفال (۲۹)]»:ای مؤمنان! اگر از خدا (بترسید و از مخالفت فرمان او) بپرهیزید، خدا بینش ویژه‌ای به شما می‌دهد که در پرتو آن حق را از باطل می‌شناسید.
فرقان یعنی چیزی که بدان بین حق و باطل و سنت و بدعت فرق بگذاری.
دهم: استغفار سبب انشراح سینه است: زیرا در حدیثی به روایت امام مسلم از اغر مزنی روایت است که رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: «إِنَّهُ لَیُغَانُ عَلَى قَلْبِی، وَإِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللهَ، فِی الْیَوْمِ مِائَهَ مَرَّهٍ» [صحیح مسلم: ۲۷۰۲] همانا بر دلم از ذکر فتور و سستی پیدا می¬شود (در لحظه¬های گرفتاری) و من روزی صد بار استغفرالله می‌گویم.
و در حدیثی از ابن عباس رضی الله عنهما روایت است که گفت: رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: «مَن أکْثَرَ مِنَ الاسْتِغْفَارِ، جَعَلَ اللهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجًا، وَمِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجًا، وَرَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ» یعنی هر کس بسیار استغفار کند، خداوند – جل جلاله – برای او از هر نگرانی¬ای گشایشی و از هر تنگنایی راه بیرون رفتی پدید می‌آورد و او را از آنجا که گمانش را نمی¬کرد، روزی می¬بخشد».
مناوی – رحمه الله – گفته است: حکیم گفته است: (پیامبر صلى الله علیه وسلم) به کلمه اکثار به این امر اشاره کرده است که آدمی در هیچ ساعتی از گناه یا عیبی خالی نیست، و عذاب نیز دو نوع است؛ عذاب کوچک و عذاب بزرگ؛ عذاب کوچک عذاب گناهان و عیب¬هاست، پس هرگاه بنده در خصوص نفس خویش هوشیار باشد، هر وقت گناهی را مرتکب شود یا دچار خستگی و سستی شود، به دنبال آن استغفار می¬کند پس در نتیجه در عذاب آن گناه باقی نمی-ماند اما هرگاه از استغفار غفلت ورزید، گناهان او متراکم می¬گردند و در نتیجه ناراحتی¬ها، سختی¬ها، خستگی و… او را فرا می¬گیرند، و این است عذاب کوچک او. و در آخرت عذاب آتش برای او خواهد بود. اما هرگاه استغفار نماید از غم و غصه¬ها رها می¬شود و برای او از هر غم و غصه‌ای راه بیرون رفتی پیدا می¬شود و هر تنگنایی راه گشادی برایش فراهم می¬گردد و از جایی به او روزی داده می¬شود که گمان آن را نمی¬نمود. [۸]
پس به سبب استغفار قلب انسان صاف و پاکیزه می¬گردد چنان که در روایت ترمذی از ابوهریره رضی الله عنه آمده است که رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ کَانَتْ نُکْتَهٌ سَوْدَاءُ فی قَلْبِهِ، فَإِنْ تَابَ وَنَزَعَ وَاسْتَغْفَرَ صُقِلَ قَلْبُهُ، وَإِنْ زَادَ زَادَتْ حَتَّى یَعْلُوَ قَلْبَهُ ذَاکَ الرَّیْنُ الذی ذَکَرَ اللَّهُ -عَزَّ وَجَلَّ- فی الْقُرْآنِ: (کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ) [المطففین (۱۴)].» هرگاه مؤمنی مرتکب به گناهی شود نکته سیاهی بر قلب او می¬نشیند اگر توبه و استغفار نمود آن نکته سیاه از قلبش شسته خواهد شد، و اگر به گناه دیگری مرتکب گردید سیاهی افزوده می¬شود تا تمام قلب او را احاطه می¬کند و همین است منظور از ((ران)) که خداوند در آیه ۱۴ سوره مطففین ذکر کرده است که کسب آن‌ها بر دل‌هایشان ران (زنگ) می¬آورد».
[این روایت را امام ترمذی حسن صحیح دانسته و شیخ آلبانی هم آن را صحیح دانسته است.]
استغفار در از بین بردن غم و ناراحتی‌ها و برطرف کردن سختی¬ها دارای تأثیری شگفت انگیز است. ابن قیم – رحمه الله – این قضیه را روشن نموده و می‌فرماید: گناهان و نافرمانی¬ها سبب غم و ناراحتی، ترس و نگرانی، تنگ شدن سینه و بیماری¬های قلبی می‌شوند حتی زمانی که انجام دهندگان گناهان، نیازشان را از آن گرفتند و دل‌هایشان از آن سیر شد، به خاطر دفع تنگی و غم و نگرانی¬هایی که در سینه¬هایشان می‌بینند، مرتکب آن گناهان می‌شوند. پس اگر گناهان چنین تأثیری در دل‌ها دارند، برای آن دارویی جز توبه و استغفار وجود ندارد. [۹]
یازدهم: استغفار کننده خداوند – عز و جل – را عبادت می‌کند و به صفت غفّار او اقرار می‌نماید: او معنی این فرموده¬ی خداوند را احساس می‌کند که می‌فرماید: «وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى) [طـه (۸۲)]،»: من قطعاً (با غفران عظیمی که دارم) می‌آمرزم کسی را که (از کفر و گناه خود) برگردد و (به بهترین وجه) ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس راهیاب بشود. و هم چنین همه آیاتی را که خداوند در آن‌ها وعده داده، یا خبر داده یا خود را در آن به مغفرت، غفور و غفار بودن توصیف کرده، احساس و اقرار می‌نماید.
هم چنین حدیث ابوهریره را یادآور می¬شود که در صحیح بخاری وارد است که گفت: از رسول خدا (صَلَّی¬اللهُ¬عَلَیهِ¬وَسَلَّمَ) شنیدم که فرمود: «إن عبدا أصاب ذنبا، وربما قال أذنب ذنبا، فقال: رب أذنبت وربما قال: أصبت فاغفر لی، فقال ربه: أعلم عبدی أن له ربا یغفر الذنب ویأخذ به غفرت لعبدی؟…)) الحدیث..»
«یکی از بندگان، مرتکب گناهی شد و گفت: پروردگارا! مرتکب گناهی شدم. پس مرا مغفرت کن. پروردگارش می¬گوید: آیا بنده¬ام دانست که پروردگاری دارد که گناهان او را می¬بخشد و بخاطر آن‌ها مجازات می¬کند؟ بنده¬ام را بخشیدم.
آنگاه پس از مدتی، مرتکب گناهی دیگر شد و دوباره گفت: پروردگارا! مرتکب گناهی دیگر شدم. پس آن را مغفرت کن. خداوند می¬فرماید: آیا بنده¬ام دانست که پروردگاری دارد که گناهان را می¬بخشد و بخاطر آن‌ها مجازات می‌کند؟ پس بنده‌ام را بخشیدم.
دوازدهم: یکی دیگر از مهم¬ترین فواید و ثمرات استغفار – که به خاطر اهمیتش آن را در پایان ذکر کردیم – این است که استغفار داروی گناهان است؛ در شعب الایمان بیهقی از سلام بن مسکین روایت است که گفت: از قتاده شنیدم که می‌گفت: «این قرآن شما را به درد و درمان¬تان رهنمود می‌کند. اما درد، گناهانتان است و داروی آن استغفار است.
مردم مرتکب گناه و اشتباه می¬شوند ولی خداوند بعد از توبه و استغفار گناهان آنان را می¬بخشاید. در حدیثی قدسی به روایت امام مسلم امده است: «یَا عبادی إِنَّکُمْ تُخْطِئُونَ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَأَنَا أَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا فاستغفرونی أَغْفِرْ لَکُمْ»:ای بندگانم، شما قطعا شب و روز گناه می‌کنید و راه خطا می‌پوئید، و من همه گناهان را می‌بخشم، پس از من آمرزش بطلبید تا شما را بیامرزم.
و خداوند -عز وجل- می‌فرماید: (وَمَن یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِیمًا) [النساء (۱۱۰)]
«هرکس که کار بدی بکند یا (با ارتکاب معاصی) بر خود ستم کند، سپس (دست دعا به سوی خدا بردارد و) از خدا آمرزش بطلبد، (از آنجا که درگاه توبه همیشه باز است) خدا را آمرزنده‌ی (گناهان خویش و) مهربان (در حق خود) خواهد یافت.»
ابوداود در صحیح خود – که شیخ آلبانی نیز آن را صحیح دانسته است – از اسماء بن حکم فزاری روایت می¬کند که گفت: از علی رضی الله عنه شنیدم که می¬گفت: من هرگاه حدیثی را از رسول خدا – صلى الله علیه وسلم- می-شنیدم، خداوند به آنچه که می¬خواست از آن به من نفع می¬رساند، اما هرگاه یکی از اصحاب پیامبر حدیثی را برایم روایت می¬کرد او را قسم می¬دادم، پس هرگاه بر شنیدن آن از پیامبر قسم می¬خورد از او می¬پذیرفتم. [علیt] گفت: ابوبکر برایم روایت کرد و ابوبکر رضی الله عنه راست گفته است، برایم چنین روایت کرد که: از رسول خدا شنیدم که می¬فرمود: «مَا مِنْ عَبْدٍ یُذْنِبُ ذَنْبًا فَیُحْسِنُ الطُّهُورَ ثُمَّ یَقُومُ فَیُصَلِّى رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ إِلاَّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ» هر وقت بنده-ای گناهی را مرتکب شود، سپس برخیزد خوب وضو بگیرد، سپس دو رکعت نماز بخواند و به دنبال آن از خداوند طلب آمرزش نماید، خداوند او را خواهد بخشید. [سنن ابوداود ۱۵۲۱]
احمد در مسند خویش و ترمذی از ابوذر رضی الله عنه روایت کرده‌اند که پیامبرفرمود: خداوند فرموده است: ((یَا ابْنَ آدَمَ إِنَّکَ مَا دعوتنی ورجوتنی فإنی سَأَغْفِرُ لَکَ عَلَى مَا کَانَ فِیکَ وَلَوْ لقیتنی بِقُرَابِ -أی بما یقارب ملأها- الأَرْضِ خَطَایَا لَلَقِیتُکَ بِقُرَابِهَا مَغْفِرَهً وَلَو عَمِلْتَ مِنَ الْخَطَایَا حَتَّى تَبْلُغَ عَنَانَ السَّمَاءِ مَا لَمْ تُشْرِکْ بِی شَیْئاً ثُمَّ اسْتَغْفَرْتَنِی لَغَفَرْتُ لَکَ ثُمَّ لاَ أُبَالِى)):ای فرزند آدم تو تا لحظه¬ای که از من بخواهی و امید به من داشته باشی آنچه را که از تو سر زند می-آمرزم و باکی نداردم،ای فرزند آدم! اگر گناهانت به بلندی آسمان برسد و بعداً از من آمرزش طلبی، آن را برایت می-آمرزم.ای فرزند آدم! اگر تو به پُری زمین از گناه نزدم بیایی و در حالی با من روبرو شوی که به من شریک نیاورده باشی، به پُری زمین از آمرزش با تو روبرو می‌گردم.
سبحان من یعفو ونهفو دائما *** ولا یزل مهما هفا العبد عفا
یعطى الذی یخطئ ولا یمنعنه *** جلاله عن العطى لذی الخطى
پاک و منزه است خداوندی که می‌بخشاید و ما همیشه دچار اشتباهات می¬شویم *** و او پیوسته لغزشهای بنده را عفو می¬کند. به کسی که او را نافرمانی می¬کند، می¬بخشد و بخشش را از صاحب گناه قطع نمی¬کند.
پاک و منزه است پروردگاری که در شب دستش را باز می¬گذارد تا گناه¬کار روز توبه کند، و در روز دستش را باز می¬گذارد تا گناه¬کار شب توبه کند و این حالت تا زمانی که خورشید از مغرب طلوع نکرده است، ادامه خواهد داشت. پس ستایش و منت از آنِ اوست.
استغفار علاوه بر آنچه که گفته شد، فواید دیگری نیز دارد. خداوند همه¬ی ما را به توبه و استغفار رهنمود نماید و فواید و ثمرات استغفار را نصیبمان گرداند وصلى الله وسلم على نبینا محمد وعلى آله وصحبه أجمعین.
پاورقی‌ها
—————————————————–
[۱]. شرح ریاض الصالحین.
[۲]. تفسیر القرآن العظیم (۲/ ۴۳۶).
[۳]. معالم التنزیل (۱/ ۲۸۸).
[۴]. تفسیر ابن کثیر (۲/ ۴۵۰).
[۵] – تفسیر القرآن العظیم (۴/ ۴۲۶).
[۶] – مفتاح دار السعاده (۱/۱۵۸).
[۷]. إعلام الموقعین (۴/ ۱۷۲).
[۸]. فیض القدیر (۶/۸۲).
[۹]. زاد المعاد (۴/۲۰۸-۲۰۹).
