فایق رسولی
خداوند متعال می فرماید: «يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا» (تحریم:۸) اى كسانى كه ايمان آورده ايد به درگاه خدا توبه اى راستين كنيد
و از آنجا كه انسان غيرمعصوم و پاک از گناه نيست، حق تعالی در دومين ندا در سوره مبارکه ی تحریم، مؤمنان را به توبه فرا می خواند:
«ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه‌ای نصوح كنيد». توبه نصوح: توبه‌ی صادقانه است. به قولی، توبه نصوح: عبارت است از پشيمانی قلبی از گناهان گذشته، آمرزش‌خواهی به زبان، ترك ارتكاب گناه با اعضای بدن و عزم و تصميم بر اين امر كه ديگر هرگز در آينده به گناه باز نگردد؛ كه اين بی شك توبه خالصانه‌ای است. نسفی در تعريف توبه نصوح می گويد: «توبه نصوح توبه‌ای است كه پارگی های دينت را رفو و خلل ها را مرمت كند».
از امام علی(رضی الله عنه) سؤال شد كه توبه چيست؟ فرمود؛ شش چيز جامع آن است:
۱- پشيمانی از گناهان گذشته
۲- اعاده فرايض
۳- رد مظالم و حقوق
۴- حلاليت خواستن از خصم‌ها
۵ـ عزم نمودن بر عدم بازگشت به گناه در آينده
۶ـ اين‌كه نفست را در طاعت خدای عزوجل تمرين و پرورش دهی، چنان‌كه آن‌را در معصيت وی پرورش داده‌ای.
در حديث شريف به روايت عبدالله بن‌مسعود(رضی الله عنه) آمده است كه رسول اكرم(صلّی الله علیه و سلّم) فرمودند: «پشيمانی، توبه است». همچنين در حديث شريف آمده است: «اسلام آنچه را كه ما قبل آن است، محو می كند و توبه آنچه را كه ماقبل آن است، محو می کند».
عالمان می گویند: توبه از هر گناهی واجب است. اگر آن معصیت و گناه حق الله باشد، جهت قبولی توبه سه شرط لازم است:
نخست: بصورت قطعی از گناه دست بکشد.
دوم: از گناه خود بکلی پشیمان شود.
سوم: هرگز قصد بازگشت به گناهان را نداشته باشد.
اگر یکی از این شروط موجود نباشد، توبه ی انسان عاصی قبول نخواهد شد.
اما اگر انسان گناهانی را مرتکب شده باشد که مربوط به حق الناس باشند، غیر از این سه شرط مذکور، باید شرط چهارم را نیز به جا آورد، یعنی حق را به اشخاص و صاحبان آن برگرداند.
سئل عمر(رضی الله عنه) عن التوبة النصوح! فقال: هی أن یتوب ثم لا یعود إلی الذنب. یعنی: در مورد توبه ی نصوح از امام عمر(رضی الله عنه) سوال شد، فرمودند: توبه ی نصوح آن است که عاصی توبه کند و دیگر هیچ وقت مرتکب گناه نشود.
خداوند متعال همواره انسان را به بازگشت و توبه تشویق می کند، چون می داند پیوسته از مؤمن کوتاهی سر می‌زند: «وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ» یعنی: ای مؤمنان! همگی به‌سوی خدا برگردید، چرا که ایمان مؤمن او را فرا می‌خواند تا به‌سوی خدا برگردد. سپس رستگاری را منوط به توبه نمود و فرمود: «لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ» تا رستگار شوید. پس برای رسیدن به رستگاری، راهی جز توبه وجود ندارد و توبه یعنی اینکه آدمی از همۀ چیزهای ظاهری و باطنی که خداوند دوست ندارد، دست بکشد و این دلالت می‌نماید که هر مؤمنی نیازمند توبه می‌باشد. چون خداوند همۀ مؤمنان را خطاب نموده است و در اینجا تشویق شده است که توبه باید خالصانه برای خدا باشد. پس فرمود: «وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ» و به‌سوی خدا برگردید و توبه کنید. یعنی هدفتان از توبه، غیر از رضای خداوند، چیزی دیگر از قبیل سالم ماندن از آفت‌‌های دنیوی یا ریا و شهرت و امثال آن نباشد. (نور:۳۱)
ابوهریره رضی الله عنه از پیامبر(صلی الله علیه وسلم) نقل می‌کند: سمعت رسول الله یقول: «والله إنی لاستغفرالله و أتوب الیه فی الیوم أکثر من سبعین مرة» (صحیح بخاری:۶۳۰۷) یعنی: پیامبر(صلی الله علیه وسلم) می فرماید: به خدا سوگند روزانه بیش از هفتاد مرتبه از خداوند طلب توبه و استغفار می نمایم.
تواب یکی از صفات الله متعال، به معنای بسیار توبه پذیر می باشد و توبه ی انسان گنهکار را حتی در آخرین لحظات زندگی اش قبول می کند.
عن النبی صلی الله علیه وسلم: «إن الله عزوجل یقبل توبة العبد ما لم یغرغر» همانا الله متعال توبه بنده اش را تا وقتی که روح او به گلوگاهش می رسد، قبول می‌کند. رواه الترمذی
الله متعال در آیه ۲۲۲ سوره ی بقره، همچنان مومنین را به بازگشت و توبه تشویق می‌کند و می فرماید: «ان الله یحب التوابین» قطعاً پروردگار متعال توبه کنندگان را دوست دارد.
توابین: کسانی هستند که بسیار توبه می کنند و بسوی خداوند باز می گردند. برای توبه ای صادق لازم است انسان آرزوهای شیطانی را از درون و قلب خود براند و قلبش را پاکیزه نماید و آن را از آرامش پر کند، سپس با نور ایمان آن را مزین نماید، سکینت و آرامش ایمانی را بر آن حاکم کرده و پیوسته توبه و استغفار کند و از الله تعالی طلب حاجات داشته و در همه حال او را حاضر و ناظر بداند تا همواره بر راه مستقیم ثابت و استوار بماند، زیرا در توبه؛ توحید، توکل، اعتماد و تسلیم در برابر الله متعال وجود دارد.
توبه: در لغت به معنای رجوع و بازگشت است.
پس هر کس از ترس گناه و معصیت خویش توبه کند، او صاحب توبه است، کسی که برای کسب ثواب توبه می کند، او خود را خالص کرده است و کسی که بخاطر کسب ثواب و ترس از گناه توبه نکرده، بلکه فقط بخاطر امر و دستوری توبه می کند، او نیز صاحب توبه می باشد.
الله متعال آن ذات مبارك، بسیار توبه پذیر است و بنده اش را بر توبه غالب و برای او آسان می گرداند، در صورتی که خداوند متعال بر توبه ی انسان اراده نداشته باشد، انسان موفق به توبه نخواهد شد، پس ابتدای توبه از جانب خداوند و با اراده ی او و اتمام آن از جانب انسان، با سعی و غلبه بر هوا و هوس و دوری از کید شیطان است، هر وقت انسان دچار معصیت و گناهی شود، سپس بازگردد و توبه کند قلبش وسیع و استقامتش زیاد می گردد. خداوند متعال می فرمایند: «ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» (توبه:۱۱۸) یعنی: سپس خدا به آنان توفيق توبه داد، تا توبه كنند. یعنی: حق تعالی به رحمت خود برآنان، بازگشت به توبه را آسان کرده و در آينده با استقامت و استواری عمل نمايند و اگر از آنان كوتاهی و گناهی سر زد، از آن نادم گردند و با توبه، به‌سوی خدای سبحان بازگردند. همانا الله رئوف و رحيم است.
توبه اولین و آخرین راه عبودیت و بندگی الله متعال است و انسان تا توبه نکند و بسوی پروردگار خویش باز نگردد، حق بندگی را بجا نیاورده است.
با توبه انسان، خداوند متعال نیز بسیار خوشنود خواهد شد، پیامبر(صلی الله علیه وسلم) می فرمایند: «قال رَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَجُلٍ فِي أَرْضٍ دَوِّيَّةٍ مَهْلَكَةٍ، مَعَهُ رَاحِلَتُهُ عَلَيْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ، فَنَامَ، فَاسْتَيْقَظَ وَقَدْ ذَهَبَتْ، فَطَلَبَهَا حَتَّى أَدْرَكَهُ الْعَطَشُ، ثُمَّ قَالَ: أَرْجِعُ إِلَى مَكَانِيَ الَّذِي كُنْتُ فِيهِ، فَأَنَامُ حَتَّى أَمُوتَ. فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَى سَاعِدِهِ لِيَمُوتَ، فَاسْتَيْقَظَ وَعِنْدَهُ رَاحِلَتُهُ وَعَلَيْهَا زَادُهُ وَطَعَامُهُ وَشَرَابُهُ، فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَةِ الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ مِنْ هَذَا بِرَاحِلَتِهِ وَزَادِهِ».
الله متعال از توبه ی بنده مؤمنش بیشتر از آن مردی خوشحال می شود که با شترش در بیابانی خشک و هلاک کننده بسر می برد و آب و غذایش نیز بر شتر است. پس در آنجا می خوابد. اما هنگامی که بیدار می شود، متوجه می شود که شترش رفته است، آنگاه به جستجوی شترش می پردازد، تا جایی که بشدت تشنه می شود. سپس با خودش می گوید، به همان مکانی که بوده ام بر می گردم و می خوابم تا اینکه بمیرم، آنگاه در انتظار مرگ سرش را روی ساعدش می گذارد. بعد از آنکه ناگهان بیدار می شود و شترش را با توشه ی آب و غذایش می بیند، چقدر خوشحال می شود؟ الله متعال از توبه ی بنده ی مؤمنش، بیشتر از خوشحالی این شخص که شتر و توشه اش را دیده است، خوشحال می‌شود. (صحیح مسلم ۲۷۴۴)
آیا ما به توبه ای خالص نیاز نداریم؟ توبه و بازگشت از غیبت، از دروغگویی، از سخن چینی و بسیاری از گناهان دیگر؟
یتیمان و بیوه زنان را اهمال کرده ایم و توجه و مساعدتی به آنان نداریم، بسیاری از عبادات را رها کرده ایم، همه ی ما به خطاها و گناهان خود اعتراف می کنیم، پس بیایید از تمامی گناهان دست بکشیم و توبه ای خالصانه را سر لوحه ی خویش قرار دهیم.
از رحمت و مغفرت الهی ناامید نباشیم و بدانیم که همیشه درهای رحمت خداوند برروی بندگانش باز هستند. ابو موسی(رضی الله عنه) از پیامبر(صلی الله علیه وسلم) روایت می کنند: «قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: ان الله ـ عزوجل ـ یبسط یده باللیل لیتوب مسی ء النهار و یبسط یده بالنهار لیتوب مسی ء اللیل، حتی تطلع الشمس» (صحیح مسلم ۲۷۵۹) یعنی: پیامبر(صلی الله علیه وسلم) فرمودند: پروردگار متعال شبانه دستانش را باز می کند، تا کسانی را که در روز گناه کرده اند و شب توبه می کنند را مورد عفو قرار دهد و در روز نیز دستانش را باز می کند، تا کسانی را که در شب دچار گناه و معصیت شده اند و توبه می کنند را مورد بخشش قرار دهد و این وضع تا هنگامی که خورشید از مغرب طلوع می کند و از مشرق غروب می کند، ادامه می یابد.
ترجمه از کتاب لنبن منظموتنا الاخلاقیه با اندکی تصرف و اضافات
فایق رسولی سالاره
سوزی میحراب
ادامه دارد
