تاریخشخصیت ها

 ۱۲۰۰سال بعد از وفات امام شافعی


زنده یاد امام شافعی هنوز در دل و جان مسلمانان جایی دارد.”

٭ نویسندە: الوکالات
اصل و نسبش به دودمان و خاندان پیامبر (صلی الله علیه و سلم) بر می گردد، تا جایی که گفته شده پسر عموی پیامبر (صلی الله علیه و سلم) و همان امام و پیشوای قریش می باشد که پیامبر (صلی الله علیه و سلم) راجع به ایشان فرمودند:
[عالم قریش یملأ الأرض علما]
عالم و دانایی فرهیخته، از قبیلەی قریش کە زمین را پر از علم خواهد کرد.)
ایشان به اتفاق نظر تاریخ پژوهان فقه و فقاهت در ماه رجب ، سال ۱۵۰هجری (برابر با اغسطس ۷۶۷) در شهر غزه که یکی از شهرهای فلسطین می باشد ،در خانوادەای فقیر و بی بضاعت دیده به جهان گشود و در آخرین روز ماه رجب سال ۲۰۴هجری برابر با (۲۰ینایر ۸۲۰میلادی) در قلب قاهره پایتخت مصر آرامیده است که هم اکنون آرامگاهش در حال ترمیم و بازسازی می باشد.

نام کامل ایشان، ابو عبدالله محمد بن ادریس شافعی، قریشی معروف به “امام شافعی” یکی از برجسته ترین و بارزترین امامان اهل سنت و جماعت در تاریخ اسلامی و همچنین صاحب مذهب شافعی در فقه اسلامی می باشد.
اهل سنت و جماعت در فقه اسلامی بر چهار مذهب (حنفی، مالکی،شافعی و حنبلی) اجماع نظر داشته و دارند و کلیەی این مذاهب در اصول و منابع فقهی متفق القول و در برخی از مسائل و فروع که منشاء پیدایش مذاهب هم بوده است اختلاف رأی، نظر و دیدگاه دارند.
امام شافعی سومین امام ـ از امامان چهارگانه ـ بعد از امام ابوحنیفه و امام مالک می باشد.  وی شاگرد امام مالک و استاد و راهنمای امام احمد بن حنبل بوده است.
همراه شدن نامش با” امام” و دادن  لقب ” قاضی الشریعه” به ایشان بدون اینکه بر مسند و منصب قضاوت بنشیند به خاطر جایگاه خاص ایشان و همچنین به علت تٲثیر گذاری او در اشاعه دین و ترویج فرهنگ و تمدن اسلامی می باشد.
امام احمد بن حنبل راجع به امام شافعی می گوید: ” او بسان خورشید برای دنیا و همانند عافیت و تندرستی است برای مردم “، همان طور که خورشید به زمین حرارت و به دنیا روشنی می بخشد، شافعی هم بسان خورشید؛ اذهان مردم را روشنی بخشید و با آراء و نظرات خود فقه اسلامی را متحول و پویا نمود.
یکی از اساتید دانشگاه الازهر در باره تاثیر امام شافعی بر فقه اسلامی می گوید: آنچه که امام شافعی در مورد تکامل و توسعەی فقه اسلامی ٳرائه نموده و بیان کرده است، بسیار نایاب و هر انسانی را به تأمل و تفکر وا می دارد.

رمضان عبدالرزاق استاد فقه مقارن در مرکز مطالعات پژوهش های اسلامی دانشگاه الازهر  درباره ی جایگاه امام شافعی می گوید:
امام شافعی بر گردن هر فرد مصری که فقه را فرا گرفته باشد، منت و حق بزرگی دارد؛ ایشان نظام مندی در فقه اسلامی را به مردم یاد داد، همچنانکه مسئلەی بسیار مهم، خطیر ومنحصر به فردی (هم در قول قدیم و هم در قول جدید ـ آنچه در عراق به نگارش در آورده و یا در مصر) در فقه اسلامی را مطرح و به مردم یاد آوری نمود و آن مراعات کردن واقعیت ها و حقایق موجود در درون جامعه می باشد.
او همچنین  متذکر نی شود:  که فقیه  قبل از سخن گفتن در باره هر امری و یا اظهار نظر در مورد هر مسئلەای باید علم به واقع داشته باشد و تمام زوایای قضیەی مورد بحث را بررسی کند و با واقعیت های موجود و پیش رو بدون افراط و تفریط، کنار آید و پیش رود.
رمضان عبدالرزاق در ادامه می افزاید: درست است که امام شافعی علم به واقعیت را برای مجتهد و فقیه لازم و ضروری بر می شمارد، اما نکته حائز اهمیت در مورد شافعی این است که؛ ایشان فن و مهارت نقد خویشتن، بازبینی و بازنگری، تصحیح و اصلاح آراء، منهج، داشته ها و برداشتهای انسان از متون را پایەریزی کرد. اهمیت این بازبینی و بازنگری در نظر امام شافعی تا جایی بود که ایشان در آخرین مرحله و دوران از حیات طیبه و پر خیر و برکت خود، در کنار امامت و خطابت در مسجد عمرو بن عاص در قاهره؛ همچنان به تنقیح و تصحیح آراء و نظرات خود مشغول بود. این مسئله و مهارت چیزی است که در این عصر و در این برهه از زمان با توجه به چالش ها و نیازمندی ها، به شدت نیازمند آن هستیم و باید آن را در وجود خویش نهادینه کنیم.
امام شافعی در مصر از جایگاه خاص و ویژەای برخوردار بوده است که برای اثبات این موضوع استناد به انتشار و ترویج مذهب امام شافعی در روستاها و شهرهای مصر و هم چنین تدریس مذهب ایشان در مدارس و دانشگاه الازهر کافی و بس است.
ناگفته نماند در مصر، احکام شرعی و احوال شخصی برگرفته از تمامی مذاهب می باشد، اما بیشتر اعتماد بر مذهب امام حنفی هست.

٭ مهاجرت

همان طور که اشاره شد، امام شافعی در غزه و در خانوادەای فقیر دیده به جهان گشود و در آنجا رشد نمود.  پدرش را در حالی که بیشتر از دو سال سن نداشت از دست داد.

مادرش او را با خود به مکه برد تا هیچ گاه نسب شریف و اصیل خود را از یاد نبرد و تباه و ضایع نگرداند. در مکه و در سن هفت سالگی قرآن را حفظ کرد سپس مشغول فراگیری علوم دینی در کنار بیت الله الحرام شد وعلوم دینی را یکی پس از دیگری آموخت و فرا گرفت تا جایی که گواهی و اجازه ی صدور فتوا را در حالی که کمتر از بیست سال عمر داشت، کسب کرد.

امام شافعی به دنبال فراگیری هر چه بیشتر علوم از مکه به مدینه مهاجرت کرد و در آنجا و قبل از مسافرت و مهاجرت بە یمن و عراق، گمشدەاش را نزد امام مالک بن انس یافت و در خدمت ایشان به فراگیری علوم مشغول شد و بهرەها برد.
امام شافعی در بغداد بە تعلم، تحصیل و فراگیری مذهب امام حنفی پرداخت تا بین مذهب مالکی (فقه حجاز ـ اهل حدیث ـ که متکی بر منقول است و بس) و مذهب حنفی( اصحاب رأی و قیاس که آمیزەای از منقول و معقول است ) پیوند صورت دهد و مقدمات تدوین سومین مذهب از مذاهب چهارگانەی اسلامی را پایه ریزی کند و این کار را بعد از مدتی اقامت در بغداد یایتخت آن روز دولت اسلامی و بازگشت مجدد به مکه انجام داد.
در میانەی اقامت مجدد در مکه، امام شافعی مقدمات و پایه های فقه شافعی را که آمیزەای از منقول (قرآن و سنت) و معقول (اجتهاد و قیاس در احکام و مسائلی که حکم آنها در قرآن و سنت یافت نمی شود) تدوین و پایەریزی کرد.

٭ آزمونی برای امام شافعی در بغداد

امام شافعی در دهەی سوم از عمر خود از آزمونی سخت و طاقت فرسا که نزدیک بود جانش را بگیرد، نجات پیدا کرد.
والی و حاکم آن روز نجران در یمن، امام شافعی را متهم کرده بود که با همدستی نه نفر دیگر از علوی ها، که آنها هم مثل عباسی ها از خاندان پیامبر (ص ) بودند و با عباسی ها بر سر مسئله ی خلافت نزاع و کشمکش داشتند؛ قصد قیام علیه خلیفەی وقت، هارون الرشید عباسی (۷۶۳/۸۰۹) را دارد و در بارەی شافعی گفته شده بود که ایشان با زبانش کاری را خواهد کرد که هیچ جنگجویی با شمشیرش نخواهد توانست آن را انجام دهد.
هارون الرشید همەی این افراد را فرا خواند و احضار نمود. ـ البته گفته شده که گردن هر نه نفر را از زیر لبه تیغ گذرانده ـ و تنها شافعی بوده که به خاطر استدلال و دفاعیات قوی و محکم و همچنین به خاطر الفت، اعتنا و اعتباری که خلیفه برای علم و دانش وی داشتە، نجات پیدا کرد. این اتفاق و حادثه تحول عظیمی در ایشان ایجاد کرد و باعث شد که شافعی تمام سعی و تلاش خود را بر فراگیری علم و دانش متمرکز نماید.

٭ فقه شافعی

امام شافعی در سال ۱۹۸هجری در حالی برای بار دوم از مکه به بغداد عزیمت نمود که حامل و حافظ بسیاری از قواعد کلی فقهی بود و در مدت اقامت یک ساله در بغداد، قبلەی آمال بسیاری از فقهاء و عالمان آن دوران گشت و در همین مدت کم و کوتاه نسخەی اول کتاب “الرساله” که خلاصه نظریات فقهی ایشان و همچنین در برگیرندەی قواعد و ضوابطی برای فقها و مجتهدانی است که می خواهند به بیان احکام شرعی چیزهای نوظهور در هر عصر و دورانی بپردازند، تألیف کرد.

٭ مسافرت به مصر

امام شافعی در سال ۱۹۹هجری اراده مسافرت به مصر کرد و تا پایان عمر مبارک خود در آنجا اقامت نمود.ایشان این مسافرت را در قالب شعری این چنین به تصویر می کشد:
“لقد اصبحت نفسی تتوق الی مصر
و من دونها قطع المهامه والقفر…
فوالله ما أدری ألفوز والغنی أساق إلیها أم أساق إلی القبر”
دلم هوای مصر کرده و در راە رسیدن بە آن، دشواریها و سرزمین های خشک و سوزان و بیابانهای زیادی را پشت سر گذاشته است…
به خدا سوگند، نمی دانم که آیا برای کامیابی و توانگری به سوی مصر رهسپارم و یا اینکه اجل نزدیک است و این چند سالی که به عاریت از خدا گرفته ام، رو به پایان.
امام شافعی در مصر به حکیمی بلیغ، دانا و عالمی خوش بیان، شاعری خوش قریحه و خوش ذوق معروف و مشهور بود و در آنجا خود را در مقابل اندیشه و ایدەای بسیار مهمی یافت و آن اینکه، هر کجا که پای منافع و مصالح مردم در میان باشد؛ فقه و شرع در آنجا با احتیاط کامل به نفع مردم پا در میانی می کند.
در مصر و در مسجد عمرو بن عاص ضمن اشتغال به افتا و حل مشکلات و اختلافات مردم، مشغول تعدیل و تغییر بعضی از آراء و نظریات فقهی خویش بود.
در همین رابطه امام احمد بن حنبل می گوید:
“خذوا عن استاذنا الشافعی ما کتبه فی مصر”
هر آنچه را که استاد ما شافعی، در مصر نوشته است بگیرید و بدان عمل نمائید.
[ به نظر امام احمد بن حنبل که شاگرد امام شافعی هم بوده است، آراء و نظریات فقهی امام شافعی که در مصر نوشته شده و یا تکامل و توسعه یافتەاند، از قابلیت و اعتبار بیشتری برخوردار هستند. ]

٭ تألیفات امام شافعی

امام شافعی دارای تالیفات زیاد و متنوعی در موضوعات اصول فقه واصول حدیث می باشد که به عنوان نمونه می توان به ” الرساله ” در اصول فقه اشاره کرد.
همچنین کتابی را تحت عنوان “جماع العلم” در دفاع از سنت نبوی تالیف نموده است.
تألیفاتی هم دربارەی نماز، زکات، حج، نکاح، طلاق و طهارت از ایشان به جا مانده است.
در کنار تٲلیفات ارزنده و با ارزشی که در موضوعات مختلف علوم شرعی و اسلامی دارد، دیوان شعری هم که در برگیرندەی حکمت و استغفار می باشد؛ از آن امام همام بر جا مانده است.
در اینجا به عنوان نمونه چند تا از برجستەترین اقوال ایشان بازگو می گردد:
” نعیب زماننا والعیب فینا
و ما لزماننا عیب سوانا”
روزگار خود را سرزنش خواهیم کرد در حالی که اشکال در ذات ماست و روزگار به غیر از ما اشکال و عیبی ندارد. در واقع مقصر ما هستیم، ولی تقصیر را به گردن زمان و روزگار انداخته ایم.
“تموت الأسد فی الغابات جوعا
و لحم الضأن تأکله الکلاب”
شیرها در جنگل ها و نیزارها به خاطر گرسنگی می میرند، در حالی که سگ ها گوشت گوسفندان را می خورند.
این بیت اشاره به نامهربانی ها دارد و بیان می کند که [ اگر ارزش ها عوض شوند، عوضی ها با ارزش می شوند. ]
” و عبد قد ینام علی حریر
و ذو نسب مفارشه التراب”
خیلی وقتا اتفاق می افتد که نا اهلان در ناز و نعمت به سر می برند و انسانهای شریف و با شخصیت سر بر بالین خاک می گذارند.

٭ مذهب شافعی

خاستگاه اولیەی مذهب امام شافعی مصر است. هر چند در دراز مدت جایگاه اصلی خود را در مصر از دست داد، اما در کنار مذهب مالک همچنان در بسیاری از روستاها و شهرهای مصر به حیات خود ادامه داده است و هم اکنون در دانشگاه الازهر تدریس می شود.
مذهب شافعی در بسیاری از کشورهای اسلامی پیرو دارد، هر چند در محاکم و دادگاه ها به رسمیت شناخته نمی شود.

٭آرامگاه امام شافعی

سلطان صلاح الدین ایوبی در سال ۱۲۱۱ میلادی به خاطر جایگاه و احترامی که برای امام شافعی قائل بود، بنائی را بر مزار ایشان بنا ۱نهاده است ؛ این بنا دارای بلند ترین گنبد آرامگاهی در مصر است.
بر قبر ایشان تابوتی چوبی قرار دارد که با دو خط کوفی و ایوبی آیاتی از قرآن، زندگی نامەی ایشان و هم چنین نام سازنده این تابوت که “عبید نجار” می باشد، درج شده است.
این آرامگاه با دیوارهای ۲/۷۵سانتی متری که بخش پایین آن از سنگ و قسمت بالائی از خشت و آجر ساخته شده، ۱۵متر طول و نزدیک به ۲۰ متر ارتفاع دارد و دارای ۳ محراب می باشد.
همزمان با امام شافعی، همسر سلطان صلاح الدین ایوبی و پسرش عزیز عثمان و هم چنین تعدادی از بزرگان و امامان شافعی مذهب در این آرامگاه آرامیدەاند.

والسلام  

٭ ترجمە و اضافات: صدرالدین رسولیان – نقده

از طريق
صدرالدین رسولیان
منبع
sozimihrab
نمایش بیشتر

صدرالدین رسولیان

@ استان آذربایجان غربی @ شهرستان نقده - نویسنده ، مترجم و فعال مدنی

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا