آداب تلاوت قرآن کریم(۲-۲)

 

خواندن قرآن در عوض پول و اجرت برای کسب و کار مکروه است. { سیوطی}

تدبر و اندیشیدن در معانی قرآن هنگام قرائت سنت است. «‏کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ» (ص۲۹). «یَا أَهْلَ الْقُرْآنِ، لَا تَوَسَّدُوا الْقُرْآنَ وَاتْلُوهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَأَفْشُوهُ، وَتَغَنَّوْهُ وَتَدَبَّرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ، وَلَا تَعْجَلُوا تِلَاوَتَهُ فَإِنَّ لَهُ ثَوَابًا» (شعب الایمان بیهقی۱۸۵۲) : ای اهل قرآن، قرآن را بالش نسازید و شب و روز آن را طوری تلاوت کنید که حق آن است و آن را پخش کنید و با صدای خوش خوانده و در معانی آن تدبر کنید تا رستگار شوید. برای دریافت مزدش در این دنیا عجله نکنید که در آخرت ثواب بزرگی دارد. با تدبر در قرآن ، الهی بودن این کلام معلوم می شود، به حقایق حیرت آور آن پی می بریم و با تدبر در جای جای قرآن ، حضور خدا را حس می کنیم. {کمال- قنادی }

تکرار و تردید چندین بار آیه اشکالی ندارد. مثلاً پیامبر (ص) یک شب را با تکرار این آیه به صبح رسانید: «‏إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُکَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» (مائده۱۱۸). { سیوطی} ‏

قطع کردن قرآن برای سخن گفتن با کسی مکروه است. {کمال}

در محل خلوت قرائت بکنید تا قرائت شما با کلام دیگران قطع نشود و مجبور به جواب دادن نشوید. {کمال}

قاری قرآن با شنیدن مؤذن باید قرائت را قطع کند و به اذان جواب دهد. سپس قرائت خود را دنبال کند. {کمال}

خمیازه کشیدن (تثاوب) در حین قرائت مکروه است. {کمال}

در صورت تف کردن یا بیرون ریختن بلغم سینه (تنخُّم) در حین قرائت باید مضمضه نمود. ابن عباس هنگام قرائت ، ظرف آبی کنار خود داشت و بعد از ریختن بلغم سینه، آب در دهان می گردانید. {کمال}

خندیدن و انجام کارهای بیهوده ضمن قرائت مکروه است. { سیوطی}

وقتی مصحف را رها می کنید به حالت باز و گشوه رها نکنید بلکه مستحب است آن را ببندید. {کمال}

چیزی روی مصحف قرار ندهید بلکه مستحب است که مصحف بر روی همه کتابها و وسایل قرار گیرد. {کمال}

گذاشتن مصحف در منزل روی چیزی پسندیده است و نباید آن را روی زمین بگذارید. {کمال}

آلودگی های روی مصحف را بجای آب دهان با آب ساده تمیز کنید. {کمال}

وقتی که مصحف کهنه و فرسوده شد ، برای حفظ آن ، از آن استفاده نشود. {کمال}

هر روز را بدون نگاه کردن به مصحف به پایان نرسانید. {کمال}

به دلیل مهارت زیاد، آیات و کلمات قرآن را وارونه و معکوس و منکوس نخوانید. {کمال}

قرآن را با لحن و آهنگ اهل فسق و نصاری و راهبه ها نخوانید. {کمال}

در قرآن شک نکنید و در قرائتهای مختلف آن مجادله نکنید و به روایت قاری دیگر نگویید « این شکلی درست نیست.» {کمال}

به مصحف و کتابهای علمی تکیه نزنید و آنها را بالش خود نسازید. {کمال}

برای پس دادن مصحف، آن را به سمت صاحب وی پرت نکنید. {کمال}

کوچک کردن اندازه مصحف جایز نیست. روزی حضرت عمر مصحف کوچکی در دست نفری دید و او را شلاق زد و فرمود قرآن را بزرگ بشمارید. {کمال}

قرآن را روی زمین یا دیوار ننویسید مانند آنچه در مساجد نوشته می شود. {کمال}

قرآن را با غیر آن مخلوط نکنید و روی مصحف کلمات و عبارات دیگر ننویسید (بجز ترجمه و تفسیر). {کمال}

قرآن را با طلا تزئین نکنید چون آن را با زینت دنیا مخلوط کرده اید. {کمال}

با تعویذ، رقیه و دعای قرآنی وارد دستشویی نشوید مگر اینکه در پوست چرمی یا جلد گرفته شده باشد. {کمال}

گفتن « سوره کوچک » به سوره های آخر و بخش مفصل مکروه است و از هر کس شنیدید بگویید «شما از آن سوره کوچکتر هستید.» چون کل قرآن عظیم است. {کمال}

تلاوت دائمی قرآن سنت است تا محفوظات قرآنی فراموش نشود. «تَعَاهَدُوا الْقُرْآنَ فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَهُوَ أَشَدُّ تَفَصِّیًا مِنْ الْإِبِلِ فِی عُقُلِهَا» (صحیح بخاری۴۶۴۵) : قرآن را مدام مرور و تکرار کنید زیرا سوگند به خداوندی که جان محمد در دست اوست ، از فرار شتران از بند خود ، گریزان تر است. «إِنَّمَا مَثَلُ صَاحِبِ الْقُرْآنِ کَمَثَلِ صَاحِبِ الْإِبِلِ الْمُعَقَّلَهِ إِنْ عَاهَدَ عَلَیْهَا أَمْسَکَهَا وَإِنْ أَطْلَقَهَا ذَهَبَتْ » (صحیح بخاری۴۶۴۳) : قرآن آموخته را می توان به صاحب شتری بسته شده تشبیه کرد که اگر پیوسته از آن مراقبت نماید، آن را نزد خود نگه داشته و اگر آن را رها کند، می رود. {کمال- سیوطی }

اگر قاری قرآن خواندن کلمه ای را ندانست و گیر کرد ، می تواند از دیگری بپرسد؛ بدین شکل که آیه قبلی را بخواند و سپس در محل اشکال ساکت شود و منتظر شکل درست کلمه باشد. نگوید این آیه و کلمه چگونه است که بر او اشتباه می شود. { سیوطی- کمال}

در موقع نوشتن و نسخه برداری ، با خط بزرگ نوشته شود. {کمال }

وقتی چیزی از امور دنیا به قاری عرضه می شود، آن را با قرآن تاویل نکند. مثلاً وقتی که مردی پیش قاری آمد، نگوید «جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى» (طه۴۰) و یا اگر غذا حاضر شد نگوید «‏کُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخَالِیَهِ‏» (حاقه۲۴).

قرائت قرآن در حالتهای زیر مکروه است : در حالت رکوع و سجود و تشهد نماز، قرائت ماموم در نماز جهری همزمان با شنیدن قرائت امام، در حال قضای حاجت و حالت خواب، در جایی که مشکل باشد و قاری گیر کند، در حال گوش دادن به خطبه مگر صدای خطیب دور باشد و به وی نرسد. {مفردات}

قرآن خواندن و سجده تلاوت بر جُنُب و حائض حرام است حتی اگر پاره ای از یک آیه باشد؛ «لا یقرأ الجُنُبُ و لا الحائض شیئا من القرآن» (ابوداود و ترمذی). ولی خواندن اوراد و اذکار قرآنی مثل بسمله و الحمدلله و عبارت« انا لله و انا الیه راجعون» که به قصد قرآن خواندن نباشد، اشکالی ندارد. دست زدن به مصحف و حمل آن نیز درست نیست: « ‏لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»‏ (واقعه۷۹).

برای شخص بی وضو جایز است که با چوب خط ، قرآن را ورق بزند یا زیر کلمات بگرداند. {چوب باریکی که نوآموزان بدست گیرند و با آن بر سطور کتاب خط برند تا انگشتشان با خطوط کتاب تماس پیدا نکند. گاهی آن را از کاغذ و مقوا می سازند.}

نوشتن قرآن روی لباس و پارچه و مواد خوراکی مکروه است. {کمال }

نوشتن قرآن در ظرفی تا آب آن برای شفا و درمان نوشیده شود ، جایز است. {کمال }

سوزاندن چیزی که در آن قرآن باشد به قصد حفظ آن جایز است ( مانند حضرت عثمان). {کمال }

اگر شخص بی وضو نگران آلوده شدن یا تلف شدن قرآن باشد می تواند مصحف را برای صیانت آن بردارد و حمل کند. {کمال }

اگر مسافر نگران آن باشد که مصحف به دست کافران بیفتد، بر وی حرام است که مصحف را با خود به سرزمین کفار ببرد. {کمال }

حرام است که مصحف را زیر سر بگذارد ولی اگر خوف غرق شدن و تلف شدن و افتادن به دست کفار وجود دارد، زیر سر گذاشتن قرآن واجب است. {کمال }

دست زدن به تفاسیر قرآن بدون وضو جایز است اگر تفسیر بیشتر از قرآن باشد. {کمال }

کودک بی وضویی که به حد تمییز رسیده باشد، از مسح قرآن منع نمی شود چون نیاز به تعلیم دارد و ادامه وضو برای کودک مشکل است. {کمال }

معلم بی وضو جایز است که به مصحف دست بزند یا حمل کند چون برای تعلیم بدان کار نیاز دارد و ادامه وضو برایش دشوار است. {فقه آسان}

وقتی که مشغول تلاوت قرآن هستید به یاد آورید که خداونـد بـا شـما در حال حرف زدن است. اصل این موضوع در حدیثی آمده که رسـول اﷲ فرمودنـد: وقتی یکی از شما اراده سخن گفتن خود با خدا را دارد نماز بخوانـد و اگـر می خواهد خدا با او سخن بگوید قرآن را تلاوت نماید. {خالدی}

قرآن را با اعراب درست بخوانید و عجایب آن درک کنید : أعربوا القرآن والتمسوا غرائبه (جمع الجوامع سیوطی۵۵) (قرطبی)

هرکس قرآن را بدون اعراب بخواند ، فرشته ای بر وی گمارده می شود و برای هر حرفش ۱۰ حسنه می نویسد. اگر اعراب بعضی را رعایت کند و بعضی را رعایت نکند، دو فرشته بر وی گمارده می شود و با عر حرفش ۲۰ حسنه می نویسند. اگر همه قرآن را با اعراب درست بخواند، چهار فرشته بر وی گمارده می شود و برای هر حرفش ۷۰ حسنه می نویسند : من قرأ القرآن فلم یعربه وکل به ملک یکتبه له کما أنزل بکل حرف عشر حسنات فإن أعرب بعضه ولم یعرب بعضه وکل به ملکان یکتبان له بکل حرف عشرین حسنه فإن أعربه وکل به أربعه أملاک یکتبون له بکل حرف سبعین حسنه (ابن حبان) (قرطبی)

در حین قرائت فکر و ذهن خود را درگیر قرآن سازید تا بدانید مورد خطاب چه کسی واقع شده اید. (قرطبی)

در امثال قرآن توقف نمایید و آنها را در ذهن خود مجسم نمایید. (قرطبی)

 اقتباس از آیات و تضمین جایز است. بکار بردن آیات در شعر و نثر نزد مالکی ها حرام است ولی در مذاهب دیگر جایز است. { سیوطی }

تصدیق خداوند در پایان قرائت پسندیده است. گفتن «صدق الله تعالی و بلّغ رسول الله» یا «صَدَقْتَ ربنا و بلّغت رُسُلک و نحن علی ذلک من الشاهدین» بعد از پایان تلاوت آیات به نقل از امام غزالی در احیاء العلوم مستحب است. گفتن « صدق الله العظیم» در پایان قرائت به سبک قاریان مصر و ترکیه و پاکستان و … نیکوست. { احمدیان – کمال}

اعتدال در خواندن سنت است. یعنی ختم در یک شبانه روز افراط است و در یک سال تفریط. ختم مطلوب هفته ای یک بار است. «قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: اقْرَإِ الْقرْآنَ فِی شَهْرٍ قُلْتُ: إِنِّی أَجِدُ قُوَّهً حَتَّى قَالَ: فَاقْرَأْهُ فِی سَبْعٍ وَلاَ تَزِدْ عَلَى ذَلِکَ» (صحیح بخاری) : رسول خدا به عبدالله بن عمر فرمود قرآن را در یک ماه بخوان و ختم کن. گفتم توانایی ام بیشتر است. فرمود در ده روز بخوان، عرض کردم من توان بیشتری دارم. فرمود آن را در هفت شبانه روز بخوان و بر آن اضافه مکن. {سیوطی}

در مسند امـام احمد از عبـداﷲ بـن عمـر روایـت شده : مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِی أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ لَمْ یَفْقَهْهُ:  هر کس قرآن را در کمتر از سه روز بخواند، نه قرآن او را آگاه می سازد و نـه او معانی آن را درک می کند. {خالدی}

روزه گرفتن در روز ختم بهتر است و خواندن دعای ختم هم پسندیده است. { کمال}

تکرار سوره اخلاص هنگام ختم مستحب است. چون قرائت آن ثواب یک سوم قرآن را دارد؛ پس با تکرار آن یک ختم حاصل می شود. چه بسا در قرائت کم و زیاد وجود داشته و با این سوره نقص ها جبران می شود و ثواب کامل برای ختم حاصل شود. تکرار آن با روزه شش روز شوال قیاس می گردد. {سیوطی}

سنت است که چون یک ختم را به پایان بردید ، به دنبال آن ختم دیگری را شروع کنید. بدین شکل که پیامبر (ص) بعد از سوره ناس، از حمد آغاز می کرد و از سوره بقره تا « اولئک هم المفلحون» را می خواند. روایت شده که مردی از پیامبر پرسید محبوب ترین اعمال چیست؟ فرمود حال مرتحل. فرمود حال مرتحل یعنی صاحب قرآنی که از اول قرآن شروع به خواندن می کند تا به آخر می رسد و از آخر دوباره به اول می رسد. همین که توقف کند دوباره شروع می کند و جلو می رود. « قَالَ رَجُلٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الْعَمَلِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ قَالَ وَمَا الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ قَالَ الَّذِی یَضْرِبُ مِنْ أَوَّلِ الْقُرْآنِ إِلَى آخِرِهِ کُلَّمَا حَلَّ ارْتَحَلَ» ( سنن ترمذی). {کمال- سیوطی}

موقع ختم مستحب است که اهل و خویشان و دوستان خود را جمع کنید. چون هنگام ختم قرآن رحمت نازل می شود. {کمال }

ختم قرآن به چندین حالت انجام می شود. بسته به استفاده اعضای بدن مثل چشم و گوش و زبان و دستها از قرآن می توان ختم جداگانه ای داشت. ختم خواندن، ختم گوش دادن به فایل صوتی قرآن ، ختم نگاه کردن و ورق زدن و ختم نوشتن.

دعای ختم قرآن

اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا لِکِتَابِکَ مِنَ التَّالین وَ لَکَ بِهِ مِنَ الْعَامِلین وَ فِی الْاَعْمَالِ مُخْلَصیِن وَ بِالْقِسْطِ فَاعِلیِن.

خدایا ما را از تلاوت کنندگان کتابت و عمل کننده گان بدان قرار بده و ما را در عمل مخلص کن و در عدالت مامور کن.

اللَّهُمَّ اَجْعَلْنا مِمَّنِ اتَّبَعَ الْقُرْآن.

خدایا ما را از پیروان قرآن قرار بده.

اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْقُرْآن رَبیعَ قُلُوبِنا وَ ذِهابَ غَمِّنا وَ هَمِّنا.

خدایا قرآن را بهار قلب ما و پاک کننده غم و اندوه ما بساز.

اَللَّهُمَّ عَلِّمْنا مِنْهُ ما جَهِلْنا وَ ذَکِّرْنا مِنْهُ ما نَسِینا.

خدایا هر آنچه از قرآن نمی دانیم، به ما یاد یده و هر آنچه فراموش می کنیم، به یاد ما بیاور.

اَللَّهُمَّ نَوِّرْ قُلُوبَنا بِالْقُرْآنْ وَ زَیِّنْ أخْلاقَنا بِالْقُرْآنْ وَ أدْخِلْنَا الْجَنَّهَ بِالْقُرْآنْ وَ نَجِّنا مِنَ النَّارِ بِالْقُرْآنْ وَ أصْلِحْ ذَاتَ بَیْنِنا بِالْقُرْآنْ.

خدایا قلب ما را با قرآن روشن بفرما و اخلاق ما را با قرآن آراسته کن و ما را با قرآن به بهشت وارد بفرما و ما را با قرآن از جهنم نجات بده و رابطه بین ما را با قرآن اصلاح بنما.

اَللَّهُمَّ اجْعَلِ الْقُرْآنَ لَنا فِی الدُّنْیا قَرِیناً وَ فِی الْقَبْرِ مُونِساً وَ عَلَی الصِّراطِ نُوراً وَ فِی الْقِیامَهِ شَفِیعاً وَ فِی الْجَنَّهِ رَفِیقاً وَ فِی النَّارِ ستِرْاً وَ حِجَاباً .

خدایا قرآن را در دنیا دوست ما و در قبر همدم ما و بر پل صراط روشنایی و در قیامت شفاعت کننده ما و در بهشت رفیق ما و در جهنم پوشش و محافظ ما بگردان.

اَللَّهُمَّ ارْزُقْنَا بِکُلِّ حَرْفٍ مِنَ الْقُرْآنِ حَلاوَهً وَ بِکُلِّ جُزْءٍ مِنَ الْقُرْآنِ جَزاءً .

خدایا با خواندن هر حرف قرآن، شیرینی و با هر جز قرآن، پاداشی به ما عنایت بفرما.

اَللَّهُمَّ ارْزُقْنَا بِالْاَلْفِ اُلْفَهً وَ بِالْبَاءِ بَرَکَهً وَ بِالتَّاءِ تَوْبَهً وَ بِالثَّاءِ ثَوابَاً وَ بِالْجِیمِ جَمَالاً وَ بِالْحَاءِ حِکْمَهً وَ بِالْخَاءِ خَیْراً وَ بِالدَّالِ دَلِیلاً وَ بِالذَّالِ ذَکاءً وَ بِالرَّاءِ رَحْمَهً وَ بِالزَّاءِ زَکاَهً  وَ بِالسِّینِ سَعادَهً وَ بِالشِّینِ شَفاءً وَ بِالصَّادِ صَدَقَهً وَ بِالضَّاءِ ضِیاءً وَ بِالطَّاءِ طَراوَهً وَ بِالظَّاءِ ظَفْراً وَ بِالْعَیْنِ عِلْماً وَ بِالْغَیْنِ غَنِیًّ وَ بِالْفاءِ فَلاحَاً وَ بِالْقافِ قُرْبَهً وَ بِالْکافِ کَرامَهً وَ بِاللَّامِ لُطْفاً وَ بِالْمِیمِ مَوْعِظَهً وَ بِالنُّونِ نُوراً وَ بِالْواوِ وُصْلَهً وَ بِالْهاءِ هِدایَهً وَ بِالْیاءِ یَقیناً.

خدایا با (الف) مهربانی و با (ب) برکت و با (ت) توبه و با (ث) پاداش و با (ج) زیبایی و با (ح) دانایی و با (خ) نیکی و با (د) راهنمایی و با (ذ) هوشیاری و با (ر) رحت و با (ز) پاکی و با (س) خوشبختی و با (ش) شفا و با (ص) صدقه و  با (ض) نور و با (ط) تازگی و خرّمی و با (ظ) موفقیت و با (ع) علم و با (غ) ثروت و با (ف) رستگاری و با (ق) نزدیکی از خودت و با (ک) بزرگواری و با (ل) لطف و با (م) نصیحت و با (ن) روشنایی و با (و) خویشاوندی و با (ه) هدایت و با (ی) یقین به ما عنایت بفرما.

اَللَّهُمَّ انْفَقْنا بِالْقُرْآنِ الْعَظیم وَ ارْفَعْنا بِالآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیم وَ تَقَبَّلْ مِنّا قَراءَتَنا وَ تَجاوَزْعَنَّا مَا کَانَ فِی التَّلاوَهِ الْقُرْآنِ مِنْ خَطاءٍ أوْ نِسْیانٍ أوْ تَحْریفِ کَلِمَهً عَنْ مَوْضِعِها أوْ تَقْدیمٍ أوْ تَاْخِیرٍ أوْ زِیادَهٍ أوْ نُقْصانٍ أوْ تَأوِیلٍ عَلی غَیْرِ مَا اَنْزَلْتَهُ عَلَیْهِ.

خدایا ما را با قرآن گرامی خودت، موفق بگردان و با آیات و ذکر آن، مقام ما را بلند بگردان و روخوانی ما را قبول بفرما و از اشتباه و فراموشی و تغییر کلمه از جای خودش و یا جلو بردن و عقب بردن کلمات و یا زیادی و کمی و یا تغییر معنی آن با غیر آنچه که نازل فرموده ای، چشم پوشی بفرما.  

اَللَّهُمَّ اشْرِحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرِی وَ اسْتَعْمَلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنی وَ نَوِّرْ بِالْقُرْآنِ بَصَرِی وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسانی وَ اَعِنِّی عَلَیْهِ ما اَبْقَیْتَنِی.

خدایا تحملم را با قرآن زیاد کن و بدنم را با قرآن به کار بیانداز و چشمانم را با قرآن نورانی بفرما و زبانم را با قرآن به حرف بیاور و در بقیه عمر و قرائتم مواظب من باش.

منابع :

الاتقان فی علوم القرآن ، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی ، مترجم سید مهدی حائری قزوینی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، چاپ پنجم ۱۳۸۴

قرآن شناسی ، عبدالله احمدیان ، نشر احسان ، تهران ، چاپ اول ۱۳۷۹

علوم القرآن ، احمد عادل کمال ، نشر احسان، تهران ، چاپ اول ۱۳۶۷

دانستنیهای قرآن ، مصطفی اسرار، انتشارات محیا، تهران، چاپ دهم ۱۳۷۴

قرآن شناسی ، پرسش ها و پاسخها، صالح قنادی، دفتر نشر معارف، قم ، چاپ چهارم ۱۳۸۶

القرآن الحکیم ، انتشارات نورانی کتاب خانه، چاپ پشاور پاکستان

قرآن مجید ، اردو بازار لاهور، پاکستان

مفردات القرآن، محمد حسن المحصی، دارالرشید دمشق، بیروت، ۱۹۸۴

آداب تلاوت قرآن، شیخ محمد علی خالدی ( سلطان العلماء) ،کتابخانه عقیده کمال

کمال مولودپوری- پاییز ۱۳۹۶